AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
287
istiqamətindən ermənilər bolşeviklərlə birləşərək  şəhərə hü-
cuma keçdilər. Ancaq onların hücumları  dəf edildi. Belə bir 
vəziyyətdə bolşeviklər Gəncəyə M.Q.Yefremovun 
komandanlığı ilə zirehli qatarlar qrupunu. P.V.Kurıvşkonun 18-
ci süvari diviziyasını, M.D.Velikanovun komandanlıq etdiyi 
hərbi birləşmələri göndərdi. 
Bolşeviklər Azərbaycanın istiqlal günü – mayın 28-də 
üsyançılara divan tutmaq qərarına gəlmişdilər. 
Səhər tezdən  Şəmkir tərəfdən ciddi hücum olacağı 
xəbərini alan C.Kazımbəyov, alman əsilli polkovnik Hauzen ilə 
kəşfıyyatdan sonra vəziyyətin gərgin olduğunu görüb əsas 
qüvvələri Qərb istiqamətlərinə  cəmləşdirdi. Üsyançılar səhər 
saat 8-də başlanan hücümu 22 pulemyot, 6 topun köməyi ilə dəf 
edə bildilər. Saat 10-da növbəti həmlə başladı. Elə bu vaxt 
ermənilərin yenə Yelenendorf istiqamətindən hücuma 
keçdikləri barədə  xəbər alındı. Qərb cəbhəsindən Yelenendorf 
mövqeyinə yardım göndərildikdən sonra ermənilər xeyli itki 
verərək geri çəkildilər. Günortadan sonra şəhər bir neçə 
istiqamətdən ağır toplardan atəşə tutuldu və  şəhərin yarısı 
artilleriya zərbəsindən dağılsa da üsyançıları  məğlub edə 
bilmədilər. General C.Şıxlinski bombardman zamanı 
yaralandığından onun yerini əslən polyak olan Stankeviç 
tutmuşdu. 
Mayın 29-da XI Ordu şimal və  şimal-qərb 
istiqamətlərindən  şəhərin ucqar məhəllələrinə girə bildi. 
Əhalinin köməyi ilə üsyançılar həm bu, həm də  cənub və 
cənub-qərb istiqamətlərindəki həmlələri dəf etdilər. 
Ayın 30-u nisbətən sakit şəraitdə keçdi. XI Orduya yenə 
hərbi yardım gətirilmişdi.  İndi onların ixtiyarında 5 atıcı, 6 
süvari polk, 7 əlahiddə hərbi hissə, 57 top, 2 zirehli maşın, bir 
neçə zirehli qatar var idi. Lakin hər tərəfdən mühasirəyə 
alınmış  Gəncəyə heç yerdən yardım gəlmədi, Qarabağdan və 
Gürcüstandan isə heç bir xəbər yox idi. Qarabağa göndərilən 
IX mühazirə 
 
 
288
zabitlər Gəncə-Yevlax yolunda qırmızı  əsgərlər tərəfindən 
saxlanılıb gülllənmişdilər. Gürcüstan isə Rusiya ilə müqavilə 
imzalamışdı və bu xəbər üsyançılara mayın 28-i axşam çatdı. 
Mayın 31-də XI Ordunun əsgərləri  şimal istiqamətindən 
şəhərə şıddətli hücuma keçdilər. Üsyançılar demək olar ki, hər 
ev uğrunda mübarizə aparır, düşmən tərəf isə atəş gələn evləri 
top mərmiləri ilə yerlə-yeksan edirdilər. Ermənilər daha da 
fəallaşaraq dağıntı  və  tələfat törədir, fürsətdən istifadə edib 
müsəlman əhalisini qırırdılar. Onlar Ozan camesinə xeyli adam 
dolduraraq yandırmışdılar. 
Üsyançılar mərdliklə vuruşsa da mayın 31 -i axşama 
yaxın şəhər XI Ordunun nəzarətinə keçdi. 
C.Kazımbəyov başda olmaqla hərbçilərdən kiçik bir hissə 
mühasirəni yararaq Bərdə istiqamətinə, oradan da Qarabağın 
içərilərinə irəliləyərək Nuru paşanın hərbi birləşmələrinə 
qoşuldu. 
Yadelli işğalçılara qarşı üsyanda Azərbaycanın görkəmli 
alimi Firudin bəy Köçərli, o cümlədən qadın, qoca, uşaq, habelə 
minlərlə  vətənpərvər  şəhid oldular. Ələ keçmiş üsyançılara və 
yerli dinc sakinlərə divan tutuldu. Bu işdə Daxili İşlər 
Komissarı, habelə  Hərbi  İnqilab Komitəsinin Gəncə üzrə 
fövqəladə komissarı  Həmid Sultanov xüsusi qəddarlığı ilə 
fərqləndi. Gəncədəki «xidmətlərinə» görə M.Q.Yefremov 
“Qırmızı Bayraq” ordeni ilə təltif edildi. 
Bir qədər sonra Vətənimizdə  işğalçı rejimi amansızlıqla 
bərqərar etməkdə göstərdiyi xidmətə görə, Azərbaycan SSR 
Mərkəzi  İcraiyyə Komitəsi tərəfindən ikinci dəfə «Qırmızı 
bayraq» ordeninə layiq görüldü. Azərbaycan SSR adından ona 
qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş qılınc bağışlandı. 
Gəncə üsyanı  və sonrakı «təmizləmə» vaxtı 13 min 
nəfərdən çox vətənpərvər şəhid oldu. Üsyan yatırıldıqdan sonra 
başlanan repressiyada 6 general, 6 polkovnik, 3 mayor və 7 
kapitan qətlə yetirildi, ümumi sayı 76 nəfərə çatan hərbçi 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
289
Narginə aparılaraq orada güllələndi. Düşmən də 8500 nəfərdən 
çox itki vermişdi. Üsyan yatırıldıqdan sonra ermənilər rus 
əsgərləri ilə birlikdə qan içinda inləyən  şəhəri 3 gün qarət 
etdilər.  Əslində yeni sovet rejiminin XI Qırmızı Ordunun 
köməyi ilə  Gəncə  əhalisinə son dərəcə  qəddarcasına divan 
tutmaqda məqsədi Azərbaycan  əhalisinə sovet hakimiyyətini 
qəbul etməyənlərin aqibətinin necə olacağı barədə dərs vermək 
və xalqın azadlıq uğrunda mübarizə ruhunu qırmaq idi. 
Qeyd edək ki, Gəncə silahlı üsyanı başlayana qədər 
Qarabağda XI Qırmızı Ordu hissələri ilə Azərbaycan ordusunun 
əsgərləri arasında bir neçə lokal toqquşmalar baş vermişdi. Hələ 
mayın 21-də Tərtərdə yerləşən 32-ci piyada diviziyasının 282-
ci alayının yerinə yeni gələn Qırmızı Ordu hissələrinə verən 
zaman özləri ilə bərabər 3-cü süvari Şəki alayının (Milli ordu) 
atlarını da aparmağa cəhd etdikdə  əsgərlər silahlı müqavimət 
göstərmişdilər,  əks tərəf öz növbəsində top atəşləri ilə cavab 
verdikdə  Şəki suvariləri hücuma keçərək 282-ci alayın 
əsgərlərinin demək olar ki, hamısını  qırmışdılar. Yeni hərbi 
birləşmələrlə  Tərtərə  gələn Çingiz İldırım və Dadaş 
Bünyadzadə 
həlak olanların dəfn mərasimində 
«müsavatçılardan intiqam alacaqlarını» bildirmişdilər. 
Həqiqətən hadisənin ertəsi gün Tərtər əhalisinə divan tutuldu. 
Şəki alayını  tələyə salmaq məqsədilə XI Ordunun 
Yevlaxdakı komandanlığı ona Bərdədən Yevlax istiqamətinə 
hərəkət etmək  əmri verdi. Süvarilər Yevlaxa hərəkətdə ikən 
Gəncə üsyanı barədə  xəbərlər eşitdilər. Bu xəbəri 
dəqiqləşdirmək üçün Yevlaxa yola düşən alayın komandanı 
Ehsan xan Naxçıvanski onu müşayiət edən bir neçə  hərbçi ilə 
birlikdə XI Ordu qərargahına gətirilərək dərhal güllələndi. Əs-
gərlərin  əksəriyyəti isə evlərinə getmək qərarına gəldilər. 
Ancaq 28 nəfər  əsgər, 4 nəfər zabit axıradək döyüşmək üçün 
Qarabağa tərəf hərəkət etdilər. Bu hadisə xalq içərisində  və 
tarixi  ədəbiyyatda «32-lərin dastanı» kimi qalmışdır. Onlar 
IX mühazirə 
 
 
290
Bərdənin sağ sahilinə keçərək sayı 1200-1500-ə yaxın olan 
yerli partizanlarla birləşdilər. «32»lər partizanları  səfərbərliyə 
alaraq Bərdənin sağ sahilindəki qüvvələri  şəhərin kənarına 
sıxışdırıb, Qarabağa hərəkət üçün ciddi strateji əhəmiyyət kəsb 
edən bu mövqeni bir həftəyə  qədər nəzarət altında saxlaya 
bildilər. Üsyançılar XI Ordu hissələri ilə üç gün qanlı döyüşlər 
apardıqdan sonra məğlub oldular. 
Milli Ordunun 6 minə qədər əsgər və zabit heyəti - Nuxa, 
Cavanşir, Ağdam, Tərtər süvari alayları, habelə Bakı piyada 
alayı və iki topçu divizionu Qarabağ bölgələrinə nəzarət edirdi. 
Qırmızı ordunun iki diviziyasına bu milli ordu hissələrini 
tərksilah etmək tapşırılmışdı.  İyunun 5-də  Tərtərdə, Ağdamda 
və  Şuşada istilaçılara qarşı üsyanlar baş verdi. Tərtər 
üsyançıları rus ordusunun böyük bir alayını darmadağın etdilər. 
Ağdamda da ruslar böyük təlafat verdilər. Yuxarı Qarabağda 
daşnaklar rus ordusu ilə  əlbir hərəkət edirdilər. Onlar 
vəziyyətdən istifadə edib əzəli Azərbaycan torpağı olan 
Qarabağı  ələ keçirmək istəyirdilər.  Şuşa  əhalisini üsyana 
qaldıran səbəblərdən biri də bu idi. 
Bu zaman Şimali və  Cənubi Qafqazda Qırmızı 
imperiyaya qarşı mübarizə aparan qüvvələri birləşdirməyə 
cəhdlər göstərilirdi. Dağıstandan bir qrup türk zabiti və  əsgəri 
general Nuru paşanın rəhbərliyi ilə  Şuşaya üsyan etmiş xalqa 
köməyə gəldi. Üsyançılar Qarabağda sovet hökumətini devirib 
Qarabağ inqilab komitəsinin üzvlərini həbs etdilər. Nuru paşa 
Qarabağın hakimi elan edildi. Onun ətrafında Azərbaycan 
ordusunun zabitlərindən Zeynalov, Səfiyev, sabiq pristav 
Kərimbəy Qalabəyov və başqaları var idi. İyunun 6-da yeni 
hakimin sərəncamı ilə  Şuşa  İnqilab Komitəsinin sədri 
B.Vəliyev, Türkiyə kommunisti Süleyman Nuru, qırmızı molla 
ləqəbli C.Hüseynov güllələndilər. Ancaq XI Ordunun əlavə 
kömək almış hissələri ermənilərin yaxından iştirakı ilə azadlıq 
uğrunda mübarizəyə qalxmış  əliyalın  əhalini qırmağa başladı. 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
291
Bərdədə və Ağdamda xalqa divan tutan istilaçı ordu iyunun 15-
də qüvvələr nisbətinin üstünlüyündən istifadə edərək Şuşanı da 
ələ keçirdi. Milli ordunun hissələri və Nuru paşa Qaryagin və 
Cəbrayıl istiqamətində geri çəkilib ölkəni tərk edərək 
Xiyabaninin nəzarəti altında olan Güney Azərbaycana keçdilər. 
Onlar heç kimdən və heç bir yerdən kömək almadıqlarından 
əllərindəki silahları sataraq Türkiyəyə keçib M.Kamal paşanın 
ordularına qoşuldular. 
İyunun  əvvəllərində Zaqatala, Nuxa, Göyçay, Quba və 
başqa bölgələrdə də xalq üsyanları baş vermişdi. 
Zaqatalanın Tala kəndində üsyana başlayan silahlı 
kəndlilər iyunun 5-də rus qarnizonunu məğlub edib Zaqatalaya 
daxil oldular. Şəhər qalası  ələ keçirildi. Milli ordunun bu 
bölgədə olan süvari alayı da kəndlilərə qoşuldu. Bu qüvvələrə 
Molla Hafız Əfəndiyev və Əhmədiyev rəhbərlik edirdi. İyunun 
7-də üsyançılar hücumla Qaxı da azad etdilər. Qum çayı 
sahilindəki döyüşdə rus ordusu hissələri məğlub edildi. Üsyanın 
genişlənməsindən qorxan Sovet hökuməti Qarabağ üsyanlarının 
yatırılmasını gözləmədən Zaqatalaya xeyli qüvvə göndərdi. 
İyunun 13-də Levandovski Zaqatala üsyanını yatırmaq üçün 
bölgədə yerləşən XI Ordu birliklərinə  əlavə  hərbi yardım 
göndərilməsi barədə  əmr verdi. Taman diviziyasının  əsas 
hissələri, 58-ci piyada briqadası Xaldan istiqamətindən burada 
olan rus ordusuna köməyə çataraq iyunun 18-də Zaqatalanı 
yenidən zəbt etdi. Üsyançıların  əksəriyyəti Gürcüstana 
çəkildilər. 
Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında Azərbaycanın cənub 
bölgəsini də silahlı üsyanlar bürüdü. Qırmızı orduya qarşı 
mübarizə aparan qüvvələrə Hüseyn Ramazan və  Kərbalayı 
Şahsevən başçılıq edirdi. 1920-ci ilin iyununda Camal bəy də 
üsyançılara qoşuldu və hərəkatın rəhbərlərindən birinə çevrildi. 
O, hələ 1919-cu ildə Qars və Gümrü əhalisi tərəfindən 
nümayəndə kimi Bakıya göndərilmişdi. Aprel işğalından sonra 
IX mühazirə 
 
 
292
Bakıda Xəlil paşaya qarşı  fəal müxalifətdə olduğundan həbs 
edilmiş, lakin həbsdən qaçıb üsyançılara qoşula bilmişdi. Az 
vaxt içərisində dağınıq fəaliyyət göstərən üsyançılar birləşərək 
Astaranı  və  Şahağacını düşməndən azad etdilər. Üsyançıların 
Lənkərana yaxınlaşdığını  eşidən Qırmızı ordu hissələri 
şəhərdən çıxıb Qızıl Ağac körfəzindəki Sarı adasına çəkildi. 
Üsyançılara quru ərazidə müqavimət göstərməkdən çəkinən 
yadellilər hərbi gəmilərdən sahili aramsız top atəşinə tutdu. 
Şahağacı ilə  Lənkəran arasında gedən beş günlük şiddətli 
döyüşlərdən sonra üsyan amansızlıqla yatırıldı. 
1920-ci ilin yayında  Şəmkir qəzasının Müsküllü kəndi 
ətrafında silahlı kəndli dəstələri təşkil olunmuşdu. Qırmızı ordu 
hissələri ilə döyüşlərdə üsyançılar qəhrəmanlıq göstərirdilər. 
Onlara hətta qadınlar və uşaqlar da köməklik edirdilər. Düşmən 
say çoxluğundan istifaldə edib üsyançı  dəstəni məğlub edə 
bildi. Bu döyüşdə 29 kişi, 40 qadın şəhid olmuşdu. 
1920-ci ilin payızında Şəmkir kəndlilərinin yeni üsyanı baş 
verdi. 500 nəfərdən artıq döyüşçüsü olan bu üsyana Namaz adlı 
kəndli rəhbərlik edirdi. Onlar düşmən ordusunun bir hissəsini 
məhv etmiş, qəzanın böyük bir hissəsini nəzarət altına almışdılar. 
Üsyançılara qarşı  Qırmızı Ordunun 4 diviziyası göndərildi və 
üsyan yatırıldı. Düşmən bir neçə  kəndin  əhalisini məhv edib 
evlərini yandırdı və külünü göyə sovurdu. 
Cavanşir qəzasında Sultan bəyin başçılığı ilə silahlı kəndli 
dəstəsi mübarizə aparırdı. Qəza inqilab komitəsi sədri Adil 
Sultanov və azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissələr də 
üsyançılara qoşulmuşdular. Qubada və Lənkəranda da üsyanlar 
baş vermişdi. 1920-ci ildə qaçaqlar Kürdən Astarayadək bütün 
Xəzərsahili ovalıqları əldə saxlayırdılar. Yayda Kamal paşanın 
rəhbərlik etdiyi silahlı kəndlilər rus ordusunun 200 nəfərlik atlı 
dəstəsini məğlub etdilər. Rus ordusu bu üsyanı çox çətinliklə, 
yalnız yarım ildən sonra yatıra bildi. 
Azərbaycanı bürümüş üsyanlar, xalqın fəal müqavimət 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
293
göstərməsi işğalçı hökuməti qorxuya saldı. Moskva bir sıra 
ehtiyat tədbirləri gördü. Rus hökuməti ən pis halda heç olmasa 
Abşeronu, neft Bakısını əldə saxlamaq üçün 1920-ci il iyunun 
2-də  hər ehtimala qarşı  şəhər  ətrafında möhkəmləndirilmiş 
müdafıə  xətti yaradılması haqqında tapşırıq vermişdi. Bundan 
başqa həmin ilin noyabrında Azərbaycana daha 7 diviziya 
gətirilmişdi. 
1920-ci ildə Azərbayanı kəndli çıxışları bürüdü. Torpaqla 
birlikdə mal-qaranın, kənd təsərrüfatı vasitələrinin müsadirəsi 
onsuz da vəziyyəti ağır olan kəndliləri sovetlərin növbəti 
tədbirinə, kəskin müqavimətə sövq etdi. Azərbaycanın demək 
olar ki, bütün bölgələrində silahlı  çıxışlar, qırmızı  əsgərlərlə 
qanlı  hərbi toqquşmalar baş verdi. 1920-ci il iyunun 20-də 
N.Nərimanov Bakı Sovetindəki çıxışında «Azərbaycanda bal 
ayından sonra qanlı ayın başlanacağını bildiyini» söyləyirdi. 
Təəssüf ki, «bal ayından» sonra başlanan qanlı ay yox, qanlı 
illər oldu. 
Ümumiyyətlə, 1920-1924-cü illərdə istilaçı rus ordusuna, 
bolşevik rejiminə qarşı 54 (bəzi mənbələrdə 60) silahlı üsyan 
baş vermişdi. Lakin qüvvələr qeyri-bərabər olduğundan xalq 
azadlıq uğrunda nə  qədər cəsarət və  fədakarlıqla mübarizə 
aparsa da qalib gələ bilmədi. Üsyanlar, çıxışlar yatırıldıqdan 
sonra  ələ keçən vətənpərvərlərə divan tutulur, güllələnir, 
qohum-əqrabaları  həbs edilir, şəhərlər və  kəndlər qarət 
olunurdu. 
Qeyd edək ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən partiya və 
ictimai-siyasi təşkilatların XI Qırmızı ordunun işğalçı yürüşünə 
və yeni sovet rejiminə münasibəti müxtəlif olmuşdur. 
1920-ci il aprelin 27-si gecəsindən müsavatçılar 
Azərbaycanın işğalını tam aydınlığı ilə başa düşdükləri üçün 
gizli fəaliyyətə başladılar. Müsavatın fəal üzvlərindən olan 
Mirzə Bala Məmmədzadə  və  Əbdülvahab Yurdsevər 
M.Ə.Rəsulzadənin məsləhəti ilə böyük yazıçı, dramaturq Cəfər 
IX mühazirə 
 
 
294
Cabbarlının şəhər kənarındakı evində istilaçılara qarşı mübarizə 
aparmaq üçün gizli Mərkəz yaratdılar. Bu gizli təşkilatın sədri 
M.B.Məmmədzadə, baş katibi C.Cabbarlı, müavini və Bakı 
Komitəsinin sədri Ə.Yurdsevər, M.S.Quluzadə və M.H.Baharlı 
oldu. 
İşğalla barışmayan partiya üzvləri gizli Mərkəzin tapşırığı 
əsasında Bakıdakı, qəzalardakı müəssisələrdə  və ordu 
hissələrində gizli siyasi iş aparırdılar. Onlar Bakıda gizli siyasi 
mətbəə  təşkil etmiş  və burada qeyri-leqal şəraitdə müxtəlif 
bülletenlər və  «İstiqlal» qəzetinin 19 sayını çap edib yaya 
bilmişdilər. Bu bülletenlərdə müsavatçılar xalqa sovetlərin 
həyata keçirdiyi islahatların müstəmləkə xarakteri daşıdığını 
göstərərək onları istilaya, bolşevik avantürasına qarşı birləşib 
mübarizə aparmağa çağırırdılar. 
Müsavatçılar çarizm dövründə istifadə etdikləri gizli iş 
sistemini bərpa edərək tələbələr, əsgərlər, fəhlələr və kəndlilər 
arasında təbliğat işi aparırdılar. Ordu hissələrində  də gizli 
müsavat təşkilatları  fəaliyyət göstərirdi. Açıq təbliğat 
vasitələrindən, klub və kitabxanalardan da istifadə edilirdi. 
Gizli təşkilatlar kiçik qruplar şəklində fəaliyyət göstərirdi. Fəal 
iş aparan güclü təşkilatlar Bakıda, Gəncədə, Qarabağda və 
Qazaxda idi. Ümumiyyətlə, 20-30-cu illərdə gizli mübarizə 
aparan Müsavatın fəaliyyəti apardığı mübarizənin taktikasına 
görə dörd mərhələyə bölünür. Birinci mərhələ - 1920-1923-cü 
illərdir. Bu mərhələdə müsavatçılar azadlıq, müstəqillik, 
millətçilik, islam beynəlmiləllçiliyi və s. sahələrdə  təbliğat 
işləri aparmış, xalqa rusların Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin 
müstəmləkə mahiyyəti daşıdığını, yaratdıqları dövlət 
orqanlarının bu məqsədi reallaşdırmağa xidmət etdiyini başa 
salmışdır. Bundan başqa müsavatçılar ittihadçılarla birləşərək 
üsyançılarla  əlaqəyə girib, kütləvi silahlı üsyanlar təşkil 
etmişlər. 
İkinci mərhələ – 1923-1926-cı illəri əhatə edir. Bu illərdə 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
295
yaranmış  şəraitə uyğun olaraq Müsavat öz taktikasını qismən 
dəyişərək ehtiyatlı hərəkətə keçir. Bu dövrdə partiya Türkiyədə 
M.Ə.Rəsulzadə, İranda M.B.Məmmədzadə ilə əlaqə yaratmaq, 
mükəmməl strukturlara malik milli hərbi təşkilatlar yaratmaq, 
maarifçilik, millətçilik tərbiyəsinin təşkili,  əlifba islahatına 
mane olmaq yönündə  iş, sovetlərin zəiflətməyə çalışdığı 
türkçülük  şüurunu gücləndirmək, türk dünyasının fərqli 
əlifbalarla parçalanmasının qarşısını almaq, dövlət aparatının 
daxildən sarsıdılması, hakimiyyəti  ələ keçirməyə hazırlıq, 
bunun üçün üzvlərini və tərəfdarlarını gizli yollarla Kommunist 
Partiyasının, eləcə  də dövlət aparatının içərilərinə yeritmək 
sahəsində iş aparmışdılar. 
Üçüncü mərhələ – 1926-1931-ci illəri  əhatə edir. Bu 
illərdə partiya Müsavatın Xarici Bürosu ilə  əlaqə, informasiya 
mübadiləsi, tövsiyyə  və tapşırıqlar alınması, gənclərlə ideya-
siyasi işi gücləndirmək, milli ruhu yaşatmaq, sovetləşmənin 
mahiyyətini açmaq, təşkilata yeni üzvlər cəlb etmək, ordu 
hissələrində təbliğat aparmaq, Azərbaycan mühacirlərinin dərc 
etdikləri qəzet və jurnalları gətirib yaymaq, sovet hökumətinin 
siyasətindən narazı olub silaha sarılanlara kömək etmək, 
onların belə  cəhdlərinin genişləndirilməsi və  əlaqələndirilməsi 
sahəsində iş görmüşdür. 
Dördüncü mərhələ – 1932-ci ildən II dünya müharibəsinin 
başlanmasına qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə 
Müsavatçılar 1930-1931-ci illərdə tam dağıdılmayan 
təşkilatların (məsələn, «Gənc türkçülər Birliyi»), dərnəklərin 
ətrafında qruplaşaraq Xarici Büro ilə əlaqə saxlayır, tapşırıqlar 
və tövsiyələr alıb, ona uyğun hərəkət edir, müstəqillik, 
türkçülük ideyaları, istiqlaliyyət fıkrinin ölməməsi yönündə  iş 
aparır, «sovet mədəniyyəti», - proletkultçuluq əleyhinə təbliğati 
iş aparır,  ədəbiyyat və incəsənət adamları, müəllimlər, 
bütövlükdə ziyalılar uğrunda mübarizə aparırdılar. 
1920-1923-cü illərdə gizli Müsavatın demək olar ki, 
IX mühazirə 
 
 
296
Azərbaycanın bütün qəzalarında təşkilatları  və özəkləri 
yaradılıb onlarla MK-nin əlaqəsi qurulmuş, hərbçi zabitlər 
arasında özəklər formalaşdırılmışdı. Partiya bu illərdə bir 
tərəfdən silahlı çıxışlar, üsyanlar təşkil edirdisə, digər tərəfdən 
azadlıq, müstəqillik, millətçilik və respublikaçılıq istiqamətində 
təbliğat işləri aparırdı. Onlar sovet rejiminin iqtisadi, maarif və 
s. sahələrdə həyata keçirdiyi islahatların, müstəmləkə xarakteri 
daşıdığını, yaratdıqları idarəetmə formasının bu 
müstəmləkəçiliyi möhkəmləndirməsinə xidmət etdiyini əhaliyə 
izah edirdilər. Bu cəhətdən Müsavatın 1923-cü ilin aprel ayının 
27-də xalqın içərisində yaydığı  Bəyannamə çox xarakterikdir. 
Orada deyilir: «Vətəndaşlar! Millətdaşlar!... Üç il bundan əvvəl 
rus ordusu «inqilab» və «kommunizm» şüarıyla vətənimizə 
soxulmuşdur. Onlar yerli Azərbaycan türklərindən yaratdıqları 
ajanların yardımı ilə  məmləkətə girmişdir. Bu gün hər kəsə 
aydın və açıqdır ki, 27 aprel faciəsi kommunistlərin hər yerdə 
bağırdıqları kimi Azərbaycan köylü və işçilərinin inqilabı deyil, 
sadə Rusiya ordusunun vəhşicə istilasıdır. Yüz il bundan əvvəl 
çarlıq Rusiyası eyni vəhşiliklə Azərbaycanı  zəbt etmişdi. O 
zaman Azərbaycan türk xalqı Sisiyanovların kirli çəkmələri 
altında inləyirdi. 
27 aprel faciəsi ilə Azərbaycan ikinci dəfə olaraq Rusiya 
ordusunun yeni Sisiyanovu olan Orcanikidzenin idarəsi altına 
girdi. Nəticə  hər iki halda eyni idi. O zaman Azərbaycan türk 
xalqının rəyi və iradəsi qanlara qərq edilirdi. Bu dəfə isə 
müqəddəs istiqlal haqqından 
əl çəkmək istəməyən 
Azərbaycanın dəyərli övladları  Gəncə, Qarabağ, Zaqatala, 
Şamaxı, Göyçay, Cavad və başqa qəzalarda on minlərlə 
qurşuna düzülür... O dəfə bütün Qafqazyanın mütləq hakimi 
Vorontsov-Daşkov idi. Bu gün isə bütün Şimali-Cənubi Qaf-
qaziya, yeni Vorontsov-Daşkovun (Orcanikidze və Kirovun) 
əsiridir. Bütün sərvətimiz Rusiyaya axır. Qəzalarda kommunist 
fırqəsinin hücrələri birər jandarm vəzifəsini yapır və xalqın 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
297
başına hər kiçik fürsətdən istifadə ilə minbir bəla açır... 
Bilirsinizmi ki, 27 aprel faciəsindən sonra nə  qədər oxu-
muşlarımız, çalışanlarımız, gənclərimiz, zabit və  əsgərlərimiz, 
köylü və işçilərimiz Xəzər dalğalarına qurban olmuşlar... 
Nikolay Rusiyası ilə Lenin Rusiyası arasında fərq yalnız 
bundadır ki, o zaman cahangirlik siyasəti başçısının adı 
Nikolay, indiki cahangirlik siyasətinin başçısı isə Lenindir. O 
zamanki zəncirlərin rəngi qara, indiki zəncirlərin rəngi isə 
qırmızıdır... 
İndiki «Şuralar hökuməti» Azərbaycan türk xalqını təmsil 
edirmi? Buradakıların yüzdə yetmişi yabançılardan ibarət 
deyilmi?...Oradakıların yalnız yüzdə otuzu türk və müsəlmandır 
ki, onlar da çoxluqca Azərbaycan türk xalqı ilə  əsla  əlaqədar 
olmayan, vicdanlarını, namuslarını, vətən və millətlərini 
Rusiyaya satmış alçaqlardan ibarətdir... 
Rusiya Azərbaycanın Muğan çöllərinə yüz minlərlə rus 
köylüsünü doldurub yurdumuzu hər zaman üçün rus ölkəsi 
halına gətirmək istəyir... Yurdun paytaxtı Bakı, Moskvadan izin 
almadan bir pud neftə belə sahib olmayır... Neft Moskvada 
daha ucuz fıyatla satılmaqdadır... 
Ey türk xalqı! Səni hüriyyətə qovuşduracaq və  bəxtiyar 
yaşadacaq qanlı mücadiləyə, bütün qüvvənlə hazırlaş. Səni bu 
mücadilə qurtaracaqdır... Azərbaycan istiqlalını bir dəfə 
qurdun, ikinci dəfə də qurmaq bacarığına maliksən! Düşmənini 
tanı, mili intihabını yüksəlt, haqq səninlədir! Yaşasın 
Azərbaycan  İstiqlalı! Yaşasın üç rəngli bayrağımız! Məhv 
olsun rus cahangirliyi!». 
Sosialist fraksiyasına daxil olan «xalqçı sosialist fırqəsi» 
bolşevik platformasını qəbul edərək üzvlərini məsul vəzifələrə 
yerləşdirdi. Ancaq 1922-ci ilin sonlarında bu partiyanın 
rəhbərləri A.Səfıkürdski, R.Qaraşarlı, C.Hacınski, R.Şabanov, 
K.Feyzullayev, X.Şahverdiyev və digər 26 nəfər Azərbaycan 
SSR Ali İnqilabi Tribunalının «eser partiyasının Zaqafqaziya 
IX mühazirə 
 
 
298
təşkilatının işi» adlı ittihamlarla mühakimə olunub müxtəlif 
müddətli həbs cəzası aldılar. 
Azərbaycanın  şimal bölgəsində müəyyən nüfuzu olan 
«Əhrar» partiyası sovet hakimiyyətinin ilk günlərində özünü 
buraxmaq haqqında qərar çıxardı. Ancaq bir ildən sonra düzgün 
mövqe tutmadıqlarını anlayıb onun üzvləri rəsmən Müsavat 
partiyasına daxil oldular. 
İttihadçılar da digər partiyalar kimi ilk günlər özlərini 
buraxaraq bolşevik platformasına keçdiklərini bəyan etmişdilər. 
İttihad partiyasının buraxılması haqqında aktda deyilirdi: 
«Burjua «azadlıq» çərçivəsində Müsavatla açıq mübarizə 
aparan «İttihad» hesab edir ki, Qırmızı Sovet hissələrinin 
Azərbaycana gəlməsi müsavatçılarla mübarizədə müsbət həllini 
tapır. Və öz məqsədinə çatmış  İttihad səhnədən gedir. Bu 
məsələdən bəhs edərkən  Ə.Qarayev yazırdı: «Bir-birlərinin 
ardınca başlarını  aşağı salaraq menşeviklər,  əhrarçılar, 
bundçular və ittihadçılaın MK-larından gəlib petisiya təqdim 
edirlər: biz öz partiyalarımızı  ləğv etdik, xahiş edirik bizi 
kommunist partiyasının sıralarına daxil edin». Ancaq 1920-ci 
ilin sonlarında səhv etdiyini başa düşən İttihad, gizli fəaliyyətə 
keçərək antisovet bir partiya kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. 
«Vətən və ya ölüm», «Mərkəzi  İttihad» və «Quranın  əmin-
amanlığı» adlı üç müstəqil qrupa bölünən partiya Azərbaycanın 
qəzalarındakı  təşkilatlarını gizli mübarizə  şəraitinə keçirmiş, 
eyni zamanda Dağıstan və  İranla  əlaqələr yarada bilmişdilər. 
İttihad 1920-ci ilin axırlarında Zəngəzur və  Lənkəran 
üsyançılarının, həmçinin Dağıstanda  İmam Qotsinski və 
Əlixanovun başçılıq etdiyi üsyançıların köməyi ilə 
Azərbaycanda silahlı üsyan yolu ilə sovet hökumətini devirmək 
üçün fəaliyyətə keçmişdi. Lakin üsyanı qabaqlayan Xüsusi 
Şöbə  İttihadın sədri Qarabəy Qarabəyov da daxil olmaqla 
partiya rəhbərliyinin və  fəallarının 155 nəfərini həbs etdi. 
Onların dörd nəfəri Moskvanın Butırka həbsxanasına