AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
299
göndərildi. Yerdə qalan fəalları amnistiya hüququndan məhrum 
edilməklə müxtəlif həbs düşərgələrinə, bəziləri isə dilindən 
iltizam alındıqlan sonra müvəqqəti azadlığa buraxıldı. 
1921-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq məramı  və 
xarakterinə görə  İttihada yaxın olan, dini təmayüllü bir neçə 
partiyanın da fəaliyyəti gücləndi. Belə partiyalardan biri 
«İslam» partiyası idi. Onlar İttihadla birləşərək  İttihadi  İslam 
(İslam birliyi) partiyası yaratdılar.  Əsasən kasıb və ortabab 
kəndliləri öz sıralarına cəlb edən  İttihadi  İslam çox surətlə 
böyüyürdü. 135 nəfərdən ibarət rəhbərlik heyətinə malik olan 
yeni birliyin təkcə Şəmkir rayonunda 3000 nəfər üzvü var idi. 
Bu partiyanın  Şəkidə  və  Lənkəranda da xeyli sayda üzvü var 
idi. Partiyanın Bakıdakı  rəhbərliyi  İsfəndiyar Məmmədov, 
Nadir Şirinbəyov, Xan Əli Tapdıq oğlu, Miri Mircavadov idi. 
İttihadi İslamın Bakı konfransının 1921-ci il 5 may tarixli 
iclasında «İslam  Əl-Quran» adlı  təşkilatın da onlara birləşdiyi 
barədə  məlumat verildi. Və göstərildi ki, bu səbəbdən 
partiyanın adı «Milləti İslam» olur. 
1921-ci ilin əvvəllərində  Gəncədə «Günəş-Qafqaz» adlı 
partiya yaranıb fəaliyyətə başlamışdı. Bu təşkilata xeyli 
türkiyəli zabitlər də daxil olmuşdu. Rəhbərliyinə Cabbar 
Qoşqarov, Abbas bəy Usubbəyov (Nəsib bəy Yusifbəylinin 
qardaşı  oğlu) və Seyidəli  İsrafılverdiyevin daxil olduğu bu 
partiyanın nəzdində güclü hərbi mərkəz formalaşdırılmışdı. 
1921-ci il iyunun 3-də Milləti  İslamla «Günəş-Qafqaz» 
Gəncə toplantısında birləşmək qərarına gəldilər və bundan 
sonra partiya «Azərbaycan Milli Müdafıə  İslam Firqəsi» 
(AMMİF) adlandı. Bu partiyaya sədr Cabbar Qoşqarov, sədr 
müavini  Əli Səmədov, katib Abbas bəy Usubbəyov seçildi və 
partiyanın 21 nəfərdən ibarət MK-sı formalaşdırıldı. Lakin 
1921-ci il iyunun axırında Az ÇK (FK)-nın apardığı əməliyyat 
nəticəsində AMMTF-in, rəhbərlik də daxil olmaqla 230 nəfər 
fəal üzvü həbs edilmişdi. Həbs edilənlərdən 22 nəfər güllələndi, 
IX mühazirə 
 
 
300
61 nəfər 5 il, 15 nəfər 1 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi, 
14 nəfərə isə 5 il icbari həbs cəzası hökmü oxundu. Partiyanın 
ələ keçmiş qalan üzvlərinin bir hissəsi sürgünə göndərildi, 
bəziləri də şərti olaraq azadlığa buraxıldı. 
Qeyd edək ki, sovet rejiminə qarşı mübarizə aparan dini 
təmayüllü təşkilatlar 1930-cu illərə  qədər müxtəlif adlarla 
fəaliyyət göstərmişdi. Bunlara misal olaraq «Allahlılar ittifaqı», 
«Əzrayıl fırqəsi», «Həqiqət ordusu» və b. göstərmək olar. 
İttihadi  İslam partiyasının  ən güclü təşkilatlarından biri 
Qarabağda olmuşdu. Bu təşkilatm xüsusən 1926-1927-ci 
illərdəki fəaliyyəti Azərbaycan sovet hakimiyyətini narahat 
edirdi. Azərbaycan DSİ-nin 1927-ci ilin may-dekabr aylarında 
apardığı əməliyyat nəticəsində bu təşkilatın 108 nəfər fəal üzvü 
və  rəhbərliyi həbs edilib müxtəlif müddətli həbs cəzasına 
məhkum edildi və sürgünə göndərildi. 
Ümumiyyətlə  əsas məramı  təbliğatın, silahlı  çıxışların 
köməyi ilə sovet hakimiyyətini devirmək olan İttihadın gizli 
fəaliyyət dövrünü 3 mərhələyə bölmək olar: birinci - 1920-
1923-cü illər, fəal antisovet çıxışlar, silahlı üsyanlar, eyni za-
manda məramı və sosial bazası oxşar olan partiyalarla birləşmə; 
ikinci, 1923-1926-cı illər, nisbətən ehtiyatlı  fəalliyyət və 
Müsavatla  əsaslı  şəkildə yaxınlaşma; üçüncüsü, 1927-ci ildən 
başlanan Müsavatla birləşmə mərhələsi. 
İttihadçıların Müsavatla birləşməsindən sonra güclü və 
amansız zor aparatına qarşı milli müqavimət imkanları xeyli 
artdı. 
XI Qırmızı Ordunun işğalından sonra Tiflisə getmiş Fətəli 
xan Xoyskinin başçılığı ilə bir qrup siyasi xadim burada 
Azərbaycan Qurtuluş Komitəsi təşkil etmişdi. Yeni rejimə qarşı 
ilk üsyanların təşkilində, müqavimət hərəkatında onun da rolu 
olmuşdur. 
1923-cü ilin sentyabrında Musavatın gizli mətbəəsi 
təsadüfən aşkar olundu. Yenidən həbslər başlandı.  Ələ 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
301
keçirilənlərin  ən fəalları  şimala - Ağ  dənizdə Solovki 
adalarındakı sovet ölüm düşərgələrinə sürgün edildi. 
Yeni iqtisadi siyasətin dayandırılması, iqtisadi və siyasi 
rəhbərlikdə daha qəddar inzibati-amirlik metodlarına 
keçirilməsinin cəmiyyətdə doğurduğu narazılıq 1925-1928-ci 
illərdə yenidən minlərlə adamın həbs edilib zindanlara 
salınmasına səbəb oldu. 1928-ci ilin sentyabrında Mirzoyanın 
Bakı partiya təşkilatının iclasındakı  təhrikçi çıxışından sonra 
vətənpərvərlər «müsavatçı» adı ilə kommunist partiyasından, 
müəssisələrdən, ordudan, məktəblərdən müxtəlif bahənələrlə 
qovuldular və həbs edilib sürgün olundular. 
1929-1931-ci illərdə  kəndli üsyanları irə paralel qaçaq 
hərəkatı və partizan mübarizəsi də yenidən canlandı. 
Gəncə, Zaqatala, Qarabağ,  Şəki, Lənkəran və başqa 
üsyanlar yatırıldıqdan sonra dağlara çəkilərək mübarizəni 
davam etdirən partizan hərəkatı daha da gücləndi. 
Beləliklə, kəndli üsyanlarının başlanması  və ona güc 
verən qaçaq hərəkatının, partizan mübarizəsinin baş qaldırması 
ilə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə özünün 
yeni mərhələsinə qədəm qoydu. 
Bu mübarizəni aparma üsuluna görə bir neçə qrupa 
ayırmaq olar: 
- kəndlilər hökumətə  ərzaq verməkdən imtina edir, 
quyularda gizlədir, bir sıra hallarda isə tamamilə  məhv 
edirdilər. Mal-qaranı müsadirə olunmamaq üçün dağlara sürüb 
aparırdılar. 
- yerlərə  gələn partiya və komsomol nümayəndələrini 
döyərək kəndlərdən qovur, bəzi hallarda isə idarələri 
dağıdırdılar. 
- kəndlilər silaha sarılaraq hərbi birləşmələrə  kəskin 
müqavimət göstərir, tez-tez isə partizanlarla birləşərək ordu 
hissələrinə, qatarlara basqınlar təşkil edirdilər. 
- 1920-1930-cü illərdə  kəndlərdə  vəziyyət o qədər 
IX mühazirə 
 
 
302
kəskinləşmişdi ki, Zaqafqaziya Diyar rəhbərlərindən biri 
Ş.Eliava Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan KP-lərinin birinci 
konqresində bununla bağlı deyirdi: «Fəqət Azərbaycanda 
vəziyyət daha ağır və gərgin bir şəkildədir. Naxçıvan, Zaqatala, 
Şəki vilayətlərində ümumi kəndli üsyanları baş verdi, hökumət 
onlarla tam mənasında hərbə girmək məcburiyyətində qaldı». 
Naxçıvanda Tuxarekinin komandanlığı altında Qırmızı 
əsgərlər üsyançı  kəndlilərə hücum etsələr də, məğlub olub 
qaçmağa məcbur olmuşdular. Üsyançıların xeyli hərbi sursat 
əldə etdiyi bu toqquşmada  əsgərlərdən bir çoxu kəndlilərin 
tərəfinə keçmişdi. 
Qarabağın Cəbrayıl qəzasında 600 nəfərlik rus əsgəri 
Sirik mahalının üsyançıları  tərəfindən dağıdılmışdı. Sonradan 
gətirilən  əlavə qüvvələrin köməyi ilə üsyan yatırılmış, dinc 
əhaliyə divan tutulmuşdur. Salamat qalanlar İrana qaçmışlar. 
6 aprel 1931-ci ildə Türkiyənin «Axşam» qəzeti 
Azərbaycanda güclü üsyan başlandığını, üsyançıların Bakının 
20 verstlinə yaxınlaşaraq Bakı-Tiflis dəmiryolu xəttini  ələ 
keçirdiklərini, üsyanın yatırılması üçün ölkə xaricindən hərbi 
qüvvələrin gətiridiyini bildirmişdir. 
Bu dövrdə qaçaq hərəkatı da güclənmişdi. Samux, Qazax-
Borçalı, Goranboy, Tovuz bölgələrindən Gəncəyə axışıb gələn 
kəndlilərin qaçaqlarla bir yerdə sayı 5 mini keçmişdi. 
Qaçaqların tanınmış  rəhbərlərindən Gəncədə Molla Əhmədi, 
Sarı Qafarı, Həsən Qoca oğlunu, Ağdamda Mir Fəttahı, Şəkidə 
Hüseyn  Əfəndini,  İsmayıl  Əfəndini, Qazax-Borçalı zonasında 
İsa xanı, Lənkəranda Cankişini, Xankişini və başqalarını 
göstərmək olar. Bu dəstələrdə 70-100, bəzi hallarda daha çox 
adam olmuşdu. Belə  dəstələrin  ən böyüyü Zaqatalada, 
Lənkəranda, Qarabağda, xüsusən Gəncədə 
fəaliyyət 
göstərmişdi. 
1930-cu ilin avqustunda Dağıstan, Gürcüstan və 
Azərbaycandakı qaçaq birliklərinin bir çoxunun başçıları 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
303
Zaqatalaya toplaşaraq birgə  fəaliyyət haqqında qərar qəbul 
etdilər. 
1920-ci illərin sonlarında kəndli çıxışları Azərbacyanın 
bir çox qəzalarını bürümüşdü. Belə ki, 1926-1929-cu illərdə 
Qazax rayonunda antisovet hərəkat baş vermişdi. «Həqiqət 
ordusu» adlı gizli təşkilat yaradılmışdı. Onun «Əzrayıl fırqəsi» 
adlı terrorçu qrupu da fəaliyyət göstərirdi. Hərəkatın ictimai 
bazası geniş idi. Ona varlı kəndlilərdən tutmuş yoxsullara qədər 
kənd  əhalisi, din xadimləri, müəllimlər, hətta sovet idarəsi 
işçiləri də qoşulmuşdu. 1929-cu ilin baharında təşkilatın «Haqq 
idarəsi» adlı  rəhbər mərkəzi Qazaxda intibahnamələr yayaraq 
bolşeviklərdən dinə qarşı mübarizədən çəkinmək, camaata 
ticarətlə  məşğul olmaq hüququ vermək tələb olunmuşdu. 
Təşkilatın məqsədi imperiyada vəziyyət gərginləşən zaman, 
müharibə başlanarsa silahlı antisovet çıxışlar təşkil etmək, 
bolşeviklərə qarşı terror aktları  həyata keçirmək idi. Lakin bu 
təşkilat tezliklə aşkara çıxarılıb ləğv edildi. 
1930-cu ilin fevralında Naxçıvanın Keçili kəndində sovet 
hökumətinə qarşı üsyan qalxdı. Tezliklə qonşu Badamlı, 
Səlasuz, Tirkeş, Cəhri və b. kəndlərin  əhalisi də üsyana 
qoşuldu. Üsyançı  dəstədə 200-dək adam birləşmişdi. Onlar 
xaricdə olan Kəlbalı xanın dəstələri ilə birləşib Naxçıvanda 
Sovet hökumətini devirmək istəyirdilər. Bolşeviklərin xalqa 
zidd siyasətindən narazı olanların hamısı - varlılar, ortabablar, 
hətta yoxsullar, bəzi partiya və komsomol işçiləri belə üsyana 
qoşulmuşdular. Sovet ordusunun Naxçıvandakı sərhəd dəstələri 
və milis üsyanı yatıra bilmədi. Buraya ordunun xüsusi səhra 
qoşun hissələri çağırıldı. Üsyançılar bir neçə həftə ordu və milis 
hissələri ilə  qəhrəmancasına döyüşdülər. Qeyri-bərabər 
döyüşlərdə 100 nəfər üsyançı  şəhid oldu və 120 nəfər həbs 
edildi. Lakin hökumət qüvvələri üsyançı  dəstələri tam məhv 
edə bilmədi. 30-40 nəfər üsyançı dağlara çəkildi. Onlar camaatı 
yenidən üsyana qaldırmaq istəyirdilər. 1931-ci ilin qışında onu 
IX mühazirə 
 
 
304
məhv etmək üçün hətta dağ artilleriyası da Sovet ordusuna 
kömək edə bilməmişdi. Lakin 1932-ci ilin aprelinda üsyançı 
dəstə Sarı dağın ətəyində mühasirəyə alındı və ələ keçdi. 
Nuxada 1930-cu il aprelin 13-dən 16-dək davam edən 
kəndli üsyanı da hökumətin cəza dəstələri tərəfindən qan içində 
boğuldu. Vətənpərvər qüvvələr xalqı  təşkil edib mübarizəyə 
qaldırmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdilər. Belə ki, 
onlar ruhanilərlə birlikdə 1930-cu ilin martında  Şamxor 
(Şəmkir-red.) rayonunun Bitdili kəndində dini pərdə adı altında 
sovet hakimiyyətindən narazı olan minlərlə adamı buraya 
topladılar. Qorxuya düşən hökumətin cəza orqanları qocaya, 
qadına, uşağa,  şikəstə baxmadan buraya toplaşanlara divan 
tutdu. 
1920-ci illərdə  işğalçılar Vətənimizdə müstəmləkə 
siyasətini siyasi, iqtisadi və  mənəvi sahələrdə  qəddarcasına 
tətbiq etməkdə idilər. Maraqlı idi ki, bu zaman onlar Sovet 
Rusiyasına can-başla xidmət edən azərbaycanlılara qarşı da 
bəzən amansızcasına davranırdılar. Azərbaycanı simasız-
laşdırmaq, xalqın müqavimət gücünü qırmaq siyasətini həyata 
keçirməklə yadellilərin əlində alət rounu oynayan AK (b) P-nin 
2-ci qurultayında deyilirdi: «... Müsəlmana etibar etmək olmaz, 
o ola bilsin ki, yaxşı kommunistdir, ancaq müsəlmandır, onun 
qəlbində müsavat ruhu vardır».  
Qeyd edək ki, bolşevik rejiminin bütün cəhdlərinə 
baxmayaraq, xalq kütlələri içərisində milli azadlıq ideyalarını 
onların qəlblərindən tam silib atmaq mümkün olmadı. 
 
 
2. Respublikanın formal müstəqilliyinin sonu və ərazi 
bütövlüyünə qəsdlər 
 
Aprel çevrilişindən sonrakı ilk illərdə Sovet Rusiyasının 
Azərbaycana münasibəti bərabərhüquqlu dövlətlərin münasibəti 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
305
təsirini bağışlayırdı. Belə ki, 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda – 
müstəqil Azərbaycanın paytaxtında  Şərq xalqlarının birinci 
qurultayının keçirilməsi, 1920-ci il sentyabrın 30-da RSFSR ilə 
Azərbaycan arasında Moskvada hərbi-iqtisadi ittifaq haqqında 
müqavilənin bağlanması Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi 
səciyyələndirən addımlar idi. Bu addımlarda hansı  məqsədlər 
güdülürdü?  Şərq aləmində kommunist ideyalarını yaymaq 
məqsədi güdən  Şərq xalqlarının I qurultayında qarşıya 
qoyulmuş  məqsədin mənasızlığı tez bir zamanda məlum oldu. 
Şərqdə «dünya inqilabi» ideyalarının yayılması  mənasız 
görünən kimi, Azərbaycanın da müstəqillyi Rusiyanın 
nəzərində  mənasızlaşdı. Ermənistanda (1920-ci il noyabr) və 
Gürcüstanda (1921-ci il fevral) Sovet hakimiyyətinin elan 
edilməsi ilə müstəqillik oyunu sona çatdı. Ortaya yeni bir ideya 
Zaqafqaziya respublikalarını vahid bir dövlət çərçivəsində 
birləşdirmək ideyası atıldı. 
Bəzi yerli kommunistlərin müstəqil davranış meyllərinin 
qarşısını alan vahid Zaqafqaziya idarəçilik orqanının 
yaradılmasına sadiq rus canişini Orconikidze rəhbərlik edirdi. 
Məsələ siyasi cəhətdən elə qoyulurdu ki, guya vahid 
Zaqafqaziya yaratmaq ideyası yerli kommunistlərin öz arzu və 
istəyidir.  Əslində isə belə bir federasiyanın yaradılmasının 
layihəsi Moskvada tərtib edilmişdi. V.İ.Lenin 28 noyabr 1921-
ci ildə «Zaqafqaziya federasiyasının yaradılması haqqında 
təklifin layihəsi»ni yazmış  və  həmin sənəddə göstərmişdi ki, 
«1. Zaqafqaziya respublikalarının federasiyası prinsipcə 
tamamilə düzgün və hökmən yaradılmalı hesab edilsin; dərhal 
əməli surətdə yaradıcılıq mənasında isə  hələ vaxtı çatmamış 
hesab edilsin, yəni onun müzakirə  və  təbliğ edilməsi, habelə 
aşağıdan sovetlər vasitəsilə keçirilməsi üçün müəyyən müddət 
tələb olunur; 2. Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan Mərkəzi 
Komitələrinə (Qafqaz Bürosu vasitəsi ilə) təklif edilsin ki, 
federasiya məsələsini daha geniş surətdə partiyanın, fəhlə  və 
IX mühazirə 
 
 
306
kəndli kütlələrinin müzakirəsinə qoysunlar, federasiya uğrunda 
ciddi təbliğat aparsınlar və onu hər bir respublikanın sovetlər 
qurultayları vasitəsilə keçirsinlər». Elə belə də oldu. 
Bu yeni siyasi addımın xalqın istək və tələbi kimi qələmə 
verilməsi təsadüfi deyildi. Çünki Gürcüstanda, Azərbaycanda 
və Ermənistanda məsələnin mahiyyətini dərk edən və milli 
hissləri daha güclü olan kommunistlər buna qarşı etiraz 
səslərini qaldırırdılar. Lakin onlar «millətçi» möhürü ilə 
damğalanır və sosializmin düşmənləri elan olunurdular. 
Beləliklə, respublikada saysız-hesabsız yığıncaqlar 
keçirildi. Qorxu altında keçirilən bu yığıncaqlarda əsas qərarlar 
birmənalı oldu. Yəni xalq guya federasiya istəyir. Məsələn, 
1921-ci il dekabrın 1-də AHİMŞ-nın plenumunun qəbul etdiyi 
qətnamədə deyilirdi: «Azərbaycan proletariatı Zaqafqaziya 
respublikalarının birləşdirilməsi ideyasını alqışlayır və inanır 
ki, Zaqafqaziya federasiyasının təşkili işi bu yaxınlarda başa 
çatdırılacaq və Zaqafqaziyanın inkişafında yeni və parlaq bir 
səhifə açacaqdır. Yaşasın vahid Zaqafqaziya! Yaşasın vahid 
Zaqafqaziya proletariatı». 
1921-ci il dekabrın 25-də toplanmış Qazax partiya 
təşkilatının V Konfransının qəbul etdiyi qətnamədə deyilirdi: 
«…Yalnız belə bir birləşmə yolu ilə biz qüvvələrimizi 
birləşdirib Qafqazın dağılmış  təsərrüfatını  bərpa edə bilərik. 
…Yaşasın RSFSR-in Sovet Qafqazı ilə sıx ittifaqı». 
Azərbaycan kommunistləri, partiya, sovetlər, komsomol, 
həmkarlar təşkilatları, bütün kütləvi informasiya vasitələri 
Zaqafqaziya federasiyasının yaradılmasını canfəşanlıqla təbliğ 
edir və bu məsələnin xalq kütlələrinin istəyi olduğu bildirilirdi. 
IV Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayında qeyd edildi ki, 
Azərbaycanda elə bir qəza, elə bir kənd olmamışdır ki, orada 
bitərəf kütlələr – fəhlə  və  kəndlilər yığışıb Zaqafqaziya 
federasiyasının yaradılması lehinə qətnamə qəbul etməsinlər. 
Beləliklə, aşağıların istəyi adı altında Zaqafqaziya 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
307
federasiyasının yaradılması yolunda ilk addım 1921-ci ilin 
aprelində atıldı. Belə ki, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan 
dəmir yol idarəçiliyinin, iyulda isə Xarici Ticarət orqanlarının 
birləşdirilməsi haqqında saziş imzalandı. 
1921-ci il noyabrın  əvvəllərində RK(b)P Qafqaz bürosu 
Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında federativ 
ittifaqın yaradılması  təklifini irəli sürdü, həmin ayın axırında 
RK(b)P MK-nın Siyasi bürosu Zaqafqaziya federasiyasının 
yaranması haqqında qətnamə qəbul edildi. AK(b)P-na rəhbərlik 
edən S.M.Kirov Zaqafqaziya federasiyası ideyasını inadla 
müdafiə edir və bu ideyanı əzmlə həyata keçirirdi. 
1922-ci ilin fevralında Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının 
I qurultayı çağırıldı. Fevralın 23-də Orconikidze Zaqafqaziya 
ölkə komitəsinin birinci katibi seçildi. Zaqafqaziya ölkə 
Komitəsinin Rəyasət heyətinə Orconikidze, Kirov, Oraxelaşvili 
üzv, Myasnikov isə namizəd seçildi. Elə ilk tərkibdən ölkə 
komitəsinin  əsil mahiyyəti özünü büruzə verdi. Zaqafqaziya 
Ölkə Komitəsinin 1922-ci il aprel plenumu rəyasət heyətinin 
tərkibinin sayını 5 nəfərə qaldırdı. Myasnikov və Maxaradze 
rəyasət heyətinin üzvü, Yaqubov isə namizəd seçildi. Yalnız 
iyun ayında Nərimanov rəyasət heyətinin tərkibinə daxil edildi. 
1922-ci il martın 12-də üç respublikanın Mərkəzi 
Komitələrinin səlahiyyətli konfransı hazırlanmış ittifaq 
müqaviləsini təsdiq etdi. 
1922-ci il aprelin 28-də öz işinə başlamış II Ümum-
azərbaycan Sovetlər qurultayı Azərbaycan zəhmətkeşləri 
adından Zaqafqaziya respublikalarının federativ dövlət 
ittifaqında birləşməsini bəyəndi. 
1922-ci il dekabrın 4-13 arasında keçirilmiş I Zaqafqaziya 
Sovetlər qurultayı – Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist 
respublikası təşkil etmək haqqında qərar qəbul etdi. Qurultayda 
Ali qanunvericilik orqanı – Zaqafqaziya Mərkəzi  İcraiyyə 
Komitəsi seçildi. 
IX mühazirə 
 
 
308
AK(b)P-nın V qurultayında (1923-cü il mart) S.M.Kirov 
və digər partiya liderləri tərəfindən Zaqafqaziya federasiyasının 
yaradılmasının əsil bolşevik mahiyyəti açıqlandı: «Bizim siyasi 
və iqtisadi şəraitimiz elə deyildir ki, biz hər bir millətə imkan 
verək ki, tam ayrılsın. Bizim milli münasibətlər tarixi sizin 
yaxşı yadınızdadır. 1917-ci ildə kommunistlər hakimiyyətə 
gələn zaman çar imperiyası necə oldu – o tam dağıldı. Nəinki 
hər bir millət ayrıldı  və onlar hətta özlərini siyasi cəhətdən 
dövlət elan etdilər. Bu ilk anlar idi ki, biz elan etmişdik hər bir 
millət ayrıla bilər. Hamı özünü azad və müstəqil hiss etdi, hər 
bir icma necə deyərlər özünü dövlət kimi hiss etdi. … Sosialist 
respublikaları birləşməlidir. O, bir mərkəzdən idarə 
olunmalıdır. Ordu, ordunun gücü və  rəhbərliyi bir mərkəzdən 
almalıdır. … Zaqafqaziya federasiyasının yaranmasını bizim bir 
illik mövcudluğumuzun ən başlıca siyasi anı hesab etmək olar». 
Şərhə ehtiyac yoxdur. 
Digər sovet respublikalarının münasibətlərini 
formalaşdırmaq məqsədilə 1922-ci il avqustunda PK(b)P MK 
tərəfindən  İ.Stalinin başçılığı ilə xüsusi komissiya yaradıldı. 
Stalinin «muxtariyyatlaşdırma» planı daha çevik planla – 
bərabərhüquqlu respublikalar ittifaqı planı ilə əvəz edildi. 
1922-ci il dekabrın 30-da Moskvada açılan SSRİ I 
Sovetlər qurultayı SSRİ-nin təşkili haqqında bəyannaməni və 
müqaviləni təsdiq etdi. Qurultay Sovet dövlətinin ali orqanı – 
SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsini seçdi. 
1923-cü il yanvarın 2-də keçirilən SSRİ MİK-nin birinci 
sessiyası  MİK-nin rəyasət heyətini və  sədrlərini seçdi. 
Azərbaycan respublikasından bura N.Nərimanov seçildi. 
Bununla da Sovet Rusiyasının Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin 
«əl-ayağına dolaşan» N.Nərimanov respublikadan 
uzaqlaşdırıldı  və sovet dövründəki formal müstəqilliyinə son 
qoyuldu. 
O dövrün sənədlərində Zaqafqaziya federasiyasının 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
309
yaradılmasını  ən çox iqtisadi amillə bağlayır, məsələnin  əsil 
mahiyyəti gizlədilməyə cəhd edilirdi. Məsələn, PK(b)P Qafqaz 
bürosunun 1921-ci il noyabrında keçirilən plenumunun 
qətnaməsində deyilirdi: «… Üç respublikada çoxlu xalq 
komissarlıqları və müəssisələrinin mövcud olması böyük qüvvə 
və vəsaitin sərf edilməsinə səbəb olur və bu bir çox orqanların 
işində lazımsız paralellik yaradır. Buna görə  də, dövlət 
həyatının başlıca və vacib sahələrində ümumi qüvvə ilə inzibati 
idarəçilik etmək sovet işini məhsuldar edir və qüvvətləndirir». 
Yaxud, 1921-ci il dekabrın 2-də Bakı Sovetinin iclasında 
deyilirdi ki, Zaqafqaziya respublikalarında, onların hər birində 
15 komissarlıq olmaqla 45 komissarlıq vardır. Bu 
Zaqafqaziyanın büdcəsini ağırlaşdırır, çətinləşdirir və başqa bir 
sahədə istifadə edilməsi mümkün olan bir çox məsul işçiləri 
zəruri olan işdən ayırır. 
Əlbəttə, bütün bunlar bolşevik təbliğatı idi, əsil həqiqətdə 
isə Azərbaycanın bütün hüquqları  əlindən alınmışdı. Belə ki, 
xarici işlər, hərbi-dəniz, yol-rabitə, poçt və teleqraf, maliyyə, 
xarici ticarət, ərzaq və neft komissarlıqları ləğv edilib, onların 
funksiyaları ZSFSR və SSRİ-nin müvafiq xalq 
komissarlıqlarına verilmişdi. 1921-ci ildə I Ümumazərbaycan 
Sovetlər qurultayında qəbul edilmiş Azərbaycan Konstitusiyası 
əsasında yaradılmış 17 xalq komissarlığı saxlanılmışdı. 
Elə bu vaxtlar N.Nərimanov V.İ.Leninə yazırdı: «Əziz 
Vladimir  İliç, görəsən «Müstəqil Azərbaycan» sözü sizin 
ağzınızdan çıxmayıbmı? … Çoxmilyonlu xalqın hüquq və 
hissləri ilə zarafat etmək olmaz». 
Lakin bu zarafat deyil, Rusiya imperyasını  bərpa etmək 
yolunda həyata keçirilən siyasətin real təcəssümu idi. Məhz bu 
siyasətlə nəinki Azərbaycanın müstəqilliyi əlindən alındı, hətta 
onun ərazi bütövlüyünə də qəsd edildi. 
Azərbaycanın bolşevikləşməsindən sonra Qarabağa, Nax-
çıvana, Zəngəzura və b. bölgələrə erməni təcavüzü davam 
IX mühazirə 
 
 
310
edirdi.  
Əslində Azərbaycan  ərazisi Sovet Rusiyası  tərəfindən 
hərraca çıxarılmışdı. 1920-ci il avqustun 18-də  Şuşada Zən-
gəzur qəza və sahə  İnqilab Komitələrinin fəal iştirakı ilə 
Zəngəzur və Qarabağ nümayəndələrinin qurultayı keçirildi. Bu 
qurultayda sovetlərin təkidi və təklifi ilə gələcəkdə ermənilərin 
bu torpaqları daha asan yolla ələ keçirə bilmələri üçün 
Zəngəzur iki hissəyə – Bərgüşad (Aşağı  Zəngəzur) və Gorus 
(Yuxarı  Zəngəzur) rayonlarına parçalandı. Beləliklə, Yuxarı 
Zəngəzurun Azərbaycandan ayrılmasının  əsası qoyuldu. 
Bununla da Sovet Rusiyası Ermənistan və Azərbaycan arasında 
mübahisəli məsələlərin həllindən Azərbaycanı  kənarlaşdırdı, 
onu təmsil etməyi öz üzərinə götürdü. Sovet Rusiyası ilə 
Ermənistan Respublikası arasında sülh müqaviləsi layihəsi 
hazırlanarkən Azərbaycanın hüquqları pozulmuş, Zəngəzur və 
Naxçıvanın Ermənistana verilməsi planlaşdırılmışdı. 
1920-ci ilin yayında Azərbaycanın siyasi vəziyyətinin 
mürəkkəbliyindən istifadə edən Ermənistan hökuməti təcavüzü 
gücləndiridi.  İyulun axırlarında erməni hərbi hissələri 
Zəngibasarı dağıtdı  və Naxçıvana doğru irəlilədi. Lakin türk 
qoşunu tərəfindən Naxçıvanın nəzarət altına alınması 
ermənilərin qabağında sipər oldu. İyunun 6-da XI Ordu 
hissələri Zəngəzur istiqamətində hücuma keçən erməni 
qoşunlarının qarşısını aldı. Lakin iyulun axırları – avqustun 
əvvəllərində Ermənistanda məğlub olmuş üsyançıları  təqib 
etmək bəhanəsi altında Ermənistan qoşunları  Zəngəzura 
yenidən hücum etdi və  Zəngəzurun böyük bir hissəsini zəbt 
etdi. Bu vaxtlar Azərbaycanda baş verən üsyanlar işğalçı XI 
Orduda elə hiddət yaratmışdı ki, onlar ermənilərin Azərbaycan 
sərhəddinə  təcavüzünə  və onların törətdiyi cinayətlərə biganə 
qalırdı. Səbəb də  məlum idi. Ermənilər tərəfindən azərbay-
canlılar nə qədər çox sıxışdırılsa, yerli əhalinin XI Orduya itaəti 
bir o qədər artardı. Həmçinin Sovet Rusiyasını o torpaqların