AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

VIII mühazirə 
 
 
264
könüllü dəstələrinin köməyi ilə Bakı azad edildi. «Sentrokaspi 
diktaturası» süqut etdi. Sentyabrın 17-də Milli hökumət Bakıya 
koçürüldü. Bakı Respublikanın paytaxtı elan edildi. Noyabrın 
9-da AXC-nin dövlət bayrağı üç rəngli bayraqla əvəz edildi. 
 
 
3. AXC-nin daxili siyasəti 
 
Azərbaycan hökuməti ölkənin içtimai, siyasi, iqtisadi və 
mədəni həyatının müxtəlif sahələrindəki quruculuq işlərini 
genişləndirməyə başladı. F.X.Xoyski hökuməti Müəssisələr 
Məclisinin çağrılması üçün hazırlıq işləri aparırdı. Onun təklifi 
ilə Azərbaycan Milli Şurası öz işini bərpa etdi və  Məclisin 
çağrılmasını öz üzərinə götürdü. 
 Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-də 
keçirilən ikinci iclasında (1-ci iclas-16 noyabr) Azərbaycanın 
ali qanunverici orqanının yaradılması haqqında qanun qəbul 
edildi. Bu qanuna əsasən təkpalatalı parlament 120 nəfərdən 
ibarət olmalı idi. Milli Şuranın 44 üzvündən  əlavə ölkə 
əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən yerli müsəlman əhalisindən 
(2,75 mln. ümumi əhalinin 1,9 mln-u) daha 36 nümayəndə 
seçilməsi nəzərdə tutulurdu. 
Ölkə  əhalisinin çoxmillətli tərkibi nəzərə alınaraq 
ermənilərə (sayları 500 min) gələcək parlamentdə 21 yer 
ayrılırdı. Bakıdan olan rus milli şurasına 10 yer ayrılmışdı 
(ruslar 230 min idilər). Milli azlıqlardan almanlara, yəhudilərə, 
gürcü və polyaklara – hərəsinə 1 yer verilirdi. Bakı həmkarlar 
təşkilatına 3, Bakı neft sənayeçiləri  şurası  və Ticarət-sənaye 
ittifaqına – 2 nəfər yer verilmişdi. 
Nümayəndələr birbaşa və qapalı seçilə bilərdilər. 
Qadınlara da islam aləmində ilk dəfə olaraq seçib-seçilmək hü-
ququ verilirdi. 
Bolşeviklər parlamenti baykot elan etdilər. Rus Milli 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
265
Şurasının bir qrup üzvü onun tərkibindən çıxıb, Rus-Slavyan 
cəmiyyəti deyilən bir təşkilat yaratdılar.  İstiqlalı  qəbul 
etməsələr də, öz nümayəndələrini parlamentə göndərmək 
qərarına gəldilər. Bir sıra  şəhər və mahallarda seçkilər başa 
çatdırılmamışdı. Naxçıvan və Borçalının gələcəyi məsələsi 
qaranlıq qaldığından oradan nümayəndə  gəlməmişdi. Odur ki, 
qanunda nəzərdə tutulduğu 120 deputatın  əksəriyyətinin 
toplanması ilə parlamentin açılışı oldu. 
Parlamentin ilk iclası 1918-ci il dekabrın 7-də oldu. İclası 
Milli  Şuranın sədri M.Ə.Rəsulzadə açdı.  İclasda Tomsonun 
nümayəndəsi,  İranın baş konsulu, onun maliyyə müşaviri, 
Dağlılar hökumətinin sədri Q.Çermoyev, Gürcüstanın 
nümayəndəsi Karsevadze, Araz respublikasının nümayəndəsi 
P.Əliyev iştirak edirdi. 
Ş.Rüstəmbəyovun təklifi ilə  Ə.Topçubaşov parlamentin 
sədri, müavini H.Ağayev, katibi isə R.Vəkilov seçildi. 
Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski Müvəqqəti hökumətin 
istefası ilə bütün hakimiyyətin parlamentə təhvil verildiyini elan 
etdi. Parlament tərəfindən istefa qəbul edildi. İttihad partiyasının 
üzvü Q.Qarabəylinin parlamentin açılışı münasibəti ilə siyasi 
məhbuslara əfv-ümumi verilməsi təklifi qəbul edildi. Daha sonra 
mandat, təsərrüfat, reqlament komissiyaları üzvlərinin seçilməsi 
ilə təsis iclası bağlandı. 
Sonrakı iclaslarda maliyyə – büdcə, qanunvericilik tək-
lifləri, aqrar, fəhlə, hərbi işlər və s. komissiyalar yaradıldı. 
Parlamentdə hökumətin təşkili məsələsi yenə F.X.Xoys-
kiyə tapşırıldı. Lakin o, səhhətinin pis olması ilə  əlaqədar 
bundan imtina edirdi. Lakin dekabrın 18-də parlament 
Xoyskidən belə bir ağır günlərdə kabinənin təşkilini öhdəsinə 
almağı israr etdi. F.X.Xoyski 10 nəfərdən ibarət kabinənin 
tərkibini və iş proqramını hazırlayıb parlamentin müzakirəsinə 
verdi. Kabinədə yalnız İttihad partiyası iştirak etməkdən boyun 
qaçırtdı. Dekabrın 26-da F.X.Xoyski kabinəsi təsdiq edildi. 

VIII mühazirə 
 
 
266
General Tomson həmin kabinəni dekabrın 28-də tanıdığını  və 
Azərbaycanda yeganə qanuni hökumət hesab etdiyini bildirdi. 
Parlamentin ilk tədbirlərindən biri Paris sülh konfransına 
nümayəndə heyətinin seçilməsi idi. Nümayəndə heyətinə 
Ə.Topçubaşov, M.H.Hacinski, Ə.Ağaoğlu,  Ə.Şeyxülislamzadə, 
müşavirlər M.Məhərrəmov, M.Y.Mehdiyev, C.Hacıbəyli, 
əməkdaşlar Ə.Hüseynzadə, V.Marçevski daxil idi. 
Çoxpartiyalı quruluşa malik parlamentdə fraksiyalar (11 
fraksiya var idi) öz bəyannamələri ilə  çıxış etdilər. Bu bəya-
natlarda müəyyən məsələlərdə fikir ayrılıqları olsa da, ümumi 
bir məqsəd var idi: gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin 
müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli-siyasi hüquqlarını 
qoruyub saxlamaq, Azərbaycan xalqının, hökumətinin digər 
xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə qonşu dövlətlərlə  əlaqələri 
möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi-demokratik dövlət 
quruluşunu bərqərar etmək, islahatlar həyata keçirmək, ölkəni 
müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq. 
Parlamentin 1919-cu il 3 yanvar tarixli iclasının qərarı ilə 
qanunverici və icraedici hakimiyyətin bölünməsi prinsipinə 
uyğun olaraq parlament üzvünün dövlət orqanlarında işləməsi 
məqbul sayılmadı. Yalnız nazirlərin eyni zamanda parlament 
üzvü olmasına icazə verilirdi. Dövlət qulluğunda işləyən 
parlament üzvü bir neçə gün ərzində iki vəzifədən birini seçib, 
parlamentin rəyasət heyətinə bildirməli idi. 
Azərbaycan türkcəsi parlamentin istifadə etdiyi dövlət 
dili statusuna malik idi. 
Parlamentin 140-a qədər ümumi iclası olmuşdur. 315 
qanun layihəsi təqdim edilmiş, onlardan bir neçəsi rədd edilmiş, 
qalanları müzakirəyə verilmişdi. Parlamentin təsdiq etdiyi 
nizamnamələr sırasında Bakı Universiteti, Azərbaycan Dövlət 
Bankı, Azərbaycan Dövlət  əmanət kassalarının nizamnaməsi, 
mətbuat haqqında nizamnamə var idi. Başqa dövlətlərlə 
bağlanmış  hər hansı bir sənəd və müqavilə parlamentin 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
267
təsdiqindən sonra qüvvəyə minirdi. 
1919-cu il iyulun 21-də Azərbaycan Respublikasının 
Müəssisələr Məclisinə seçkilər haqqında Əsasnamə qəbul edil-
di.  Əsasnamə 4 fəsildən, 116 bənddən ibarət idi. Əsasnaməyə 
görə Müəssisələr Məclisinə seçkilərdə cinsindən, dilindən, 
milliyyətindən asılı olmayaraq 20 yaşına çatmış bütün 
Respublika vətəndaşları  iştirak edə bilərdilər. Seçkilər aprelin 
20-nə (1920-ci il) təyin edildi. Lakin o zaman Bakıda baş verən 
hadisələr buna mane oldu. 
 Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra 
ordunun yaranması məsələsini ən mühüm məsələ kimi irəli sür-
müşdü. 
1918-ci ilin iyun ayında Azərbaycanda hərbi vəziyyət 
elan edildi. Müsəlman korpusu «Əlahiddə Azərbaycan 
korpusu» adlandırıldı. Burada xidmət etmək üçün zabit kadrları 
hazırlamaq üçün qısa müddətli kurslar açıldı, məcburi hərbi 
mükəlləfiyyət haqqında fərman verildi. Bütün bunların kifayət 
etməyəcəyini nəzərə alaraq Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan 
Xoyski Türkiyə hökumətinə bir diviziya həcmində yardım 
göstərilməsini xahiş etdi. Bu da 1918-ci il 4 iyun müqaviləsində 
öz əksini tapmışdı. 
Gəncəyə beşinci Qafqaz diviziyası göndərildi. Daha 
sonra Karpat cəbhəsindən götürülmüş 15-ci Çanaxqala 
diviziyası da Gəncəyə  gəldi. Azərbaycan korpusu ilə birlikdə 
bu hərbi hissələr Qafqaz İslam Ordusu adı altında birləşdi. 
Bunun da komandanı Nuru paşa idi. 
Lakin 30 oktyabr 1918-ci ildə Yunanıstanın Mudros 
şəhərində Böyük Britaniya ilə Türkiyə arasında bağlanan sazişə 
görə türk qoşunları Cənubi Qafqazdan geri çağrılırdılar. İngilis 
qoşunları komandanı general Tomson Nuru paşa və bütün türk 
zabitlərindən Azərbaycanı  tərk etməsini tələb etdi. Yalnız 
Azərbaycan vətəndaşlığını  qəbul edən Nuru paşa və onun 
silahdaşları Azərbaycanda qaldılar, hökumətə xidmət 

VIII mühazirə 
 
 
268
edəcəklərini bildirdilər. Mudros sazişi Cənubi Qafqazın 
qapılarını ingilislərin üzünə açırdı. Həmən sazişin 11-ci 
bəndinə əsasən Azərbaycan ingilislərin nüfuz dairəsi elan edilir, 
15-ci bəndinə  əsasən isə Azərbaycanın dəmir yolları  və neft 
mənbələri ingilis komandanlığının ixtiyarına keçirdi. 
Noyabrın 17-də ingilis qoşunları Bakıya daxil oldular. 
Tomson özünü Bakının general qubernatoru elan etdi. Şəhər 
polisi, liman, neft sənayesi, maliyyə idarələri, mətbuat üzərində 
nəzarət qoyuldu. Noyabrın 22-də Tomsonun tələbi ilə 
Azərbaycan korpusunun qərərgahı Gəncəyə köçürüldü. 
Dekabrın 25-də general S. Mehmandarov hərbi nazir, bir 
neçə gün sonra isə Ə.Şıxlinski müavin təyin olundu. 
1918-ci il noyabrın 15-də  təşkil edilən baş  qərargahın 
rəisi isə Suleyman Sulkeviç təyin edilir. Qərargah  şöbələrinin 
zabit kadrları ilə  təmin edilməsi problemini həll etmək üçün 
Azərbaycanda olan rus zabitlərindən istifadə etmək qərara 
alındı. Türk əsgər və zabitləri ruslarla əvəz edilirdi. Azərbaycan 
hökuməti çox çətin bir vəziyyətə düşmüşdü. Öz kadrları yox 
idi. Nuru paşanın vaxtı ilə yaratdığı  hərbi məktəbin 
müdavimləri də ordunun təşkilinə cəlb edilirdi. 
1919-cu ildə 25 mindən ibarət ordu yaratmaq vəzifəsi 
qarşıya qoyulmuşdu. Ordunun yaradılması ilə bağlı 1919-cu il 
üçün nəzərdə tutulmuş dövlət büdcəsindən 399,4 mln. manat 
ayrılırdı ki, bu da büdcənin 24%-nə bərabər idi. 
Milli Ordu yaratmaq işinin sürətləndirilməsini ölkənin 
hərbi-siyasi vəziyyətinin kəsginləşməsi də tələb edirdi. Belə ki, 
mayın 25-də general Denikinin könüllü ordusu tərəfindən 
Petrovsk və  Dərbənd tutuldu. Bu da Azərbaycanda böyük hə-
yəcana səbəb oldu. Bakıda Xüsusi Dövlət Müdafiə Komitəsi 
yaradıldı. Onun tərkibinə N.Yusifbəyli, X.Məlikaslanov, 
A.Səfikürdski, S.Mehmandarov, M.Y.Cəfərov daxil oldular. 
İyunun 11-də bütün Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan 
edildi. DMK-nə ümumi səfərbərlik həyata keçirmək, ölkədə 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
269
hərbi, müharibə vəziyyəti elan etmək, digər fövqəladə tədbirlər 
görmək səlahiyyəti verildi.  
Azərbaycan hökuməti başa düşürdü ki, Denikin yürü-
şünün son məqsədi Azərbaycanı  və keçmiş Rusiya 
imperiyasının digər hissələrini geri qaytarmaq idi. 
Zaqafqaziyanın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Azərbaycan 
hökuməti 1919-cu il iyunun 16-da Gürcüstan ilə hərbi müqavilə 
bağladı. Həmin müqaviləni Tiflisdə F.X.Xoyski və 
S.Mehmandarov imzaladılar. Müqavilədə  hər iki dövlət öz 
üzərinə belə bir öhdəlik götürürdü ki, bunlardan hər hansı 
birinə hücum edilərsə, özlərinin bütün hərbi silahlı qüvvələri ilə 
buna qarşı  çıxacaq, öz dövlətlərinin suveren hüquqlarının və 
müstəqilliyinin qorunmasına yönəlmiş diplomatik danışıqlar 
aparacaqlar. 
Ölkədə yaranmış gərgin vəziyyət Azərbaycan hökumətini 
ordu quruculuğu işində qəti addımlar atmağa sövq edirdi. 
1919-cu ilin ortalarında Azərbaycan hökuməti Fransa, 
Polşa,  İngiltərədən silah almağa cəhd etdi. Lakin bu cəhdlər 
boşa çıxdı. 1919-cu ilin sentyabrında general İ.Usubovun baş-
çılığı ilə nümayəndə heyəti İtaliyaya göndərildi. Oradan 25 min 
dəst yeni geyim, 25 min dəst köhnə geyim alınması 
tapşırılmışdı. İtaliya hökuməti Azərbaycana hələlik avtomobil, 
aeroplan, projektor, odeyal yataq vasitəsi sata biləcəyini bildirdi 
və onların arasında kontrakt bağlandı. Lakin həmin mallar 
Azərbaycanın sovetləşməsi  ərəfəsində  gətirildiyi üçün 
Azərbaycan ordusu ondan istifadə edə bilmədi, Qırmızı Orduya 
qismət oldu. 
1919-cu ilin sonlarında Azərbaycan ordusu iki piyada və 
bir süvari diviziyalardan ibarət idi. Birinci piyada diviziyanın 
qərargahı  Gəncədə yerləşmişdi. Bu diviziyanın rəisi general 
mayor Cavad Şıxlinski idi. İkinci piyada diviziyasının 
qərərgahı Bakıda idi. Rəisi general mayor İ.Usubov idi. 
Gəncədə yerləşən suvari diviziyaya general-mayor Teymur 

VIII mühazirə 
 
 
270
Novruz oğlu başçılıq edirdi. Səlim Sultanovun rəhbərlik etdiyi 
xüsusi süvari diviziyonu,Yunis Şəkərovun atıcı batalyonu 
üçüncü süvari diviziyasının tabeliyində idi. Gəncədə birinci və 
ikinci artilleriya briqadaları yerləşmişdi. Azərbaycan ordusunda 
bu dövrdə 3 zirehli qatar, 4 hərbi təyyarə, 6 zirehli avtomobil, 2 
hərb gəmisi var idi. 
Yaranmaqda olan yeni hissələri zabit kadrları ilə  təmin 
etmək üçün Gəncədəki hərbi məktəb Bakıya köçürülmüş, 
yenidən qurulub genişləndirilmişdi. Bundan başqa 
İstehkamçılar məktəbi,  Şuşada hərbi feldşer məktəbi, hərbi 
dəmiryol məktəbi də  təsis edilmişdi. 1920-ci il üçün ordunun 
şəxsi heyətini 40 minə çatdırmaq planlaşdırılmışdı. Orduya 
könüllü və məcburi 19-24 yaşlı gənclər götürülürdü. 
İngilis hərbi hissələrinin Zaqafqaziyanı  tərk edən vaxt 
(1919, avqust) öz silahlarının xeyli hissəsini Azərbaycan 
ordusuna verməsi, Gürcüstanın Azərbaycana müəyyən qədər 
silah satması ordunun texnikaya artan tələbatını ödəməyə qadir 
deyildi. 
Hərbi sursatlara olan ehtiyacı ödəmək üçün Hərbi 
Nazirlik hərbi zavod yaratmaq fikrində idi. Çünki mövcud olan 
emalatxanalarda dəzgahlar, fəhlə alətləri, təmir üçün lazımi 
materiallar çatışmırdı. Ona görə  də bu emalatxanalar bəzən 
kiçik tələbləri də ödəyə bilmirdi. Hərbi nazirlik bu 
emalatxanaları birləşdirib hərbi zavoda çevirmək qərarına gəlir. 
Zavodun layihəsi,  ştatları, xərcləri 1920-ci il fevralın 23-də 
parlamentdə təsdiq edildi. Lakin bu zavodun yaradılması üçün 
böyük qüvvə və külli miqdarda vəsait lazım idi.  
 Çox  mürəkkəb  şəraitdə  fəaliyyət göstərməsinə baxma-
yaraq Azərbaycan hökuməti və parlamenti xalqın milli 
dövlətinin yaranmasını  əbədiləşdirmək üçün elm, təhsil, xalq 
maarifi və  səhiyyə  məsələlərinin inkişafını da diqqət 
mərkəzində saxlayırdı. 
 AXC-i  yarandığı ilk gündən maarif işlərinə xüsusi fikir 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
271
vermişdir.1918-ci il 30 iyun qərarına  əsasən Gəncədə Xalq 
Maarif Nazirliyinin dəftərxanası  təşkil edildi. N.Yusifbəyli 
maarif naziri təyin edilmişdi. Nazirliyin ilk tədbirlərindən biri 
1918-ci il 22 sentyabr sərəncamına görə  məktəblərin 
milliləşdirilməsi oldu. 1918-ci il 28 avqust qərarına görə bütün 
məktəblərdə  tədris Azərbaycan dilində keçirilməli idi. Başqa 
millətlərdən olan uşaqlar üçün rus dilində  məktəblər açılması 
nəzərdə tutulmuşdu. Bu məktəblərdə Azərbaycan dilinin 
tədrisinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Ana dili həftədə 4 dəfə 
tədris edilməli idi. 
Müəllimlərə olan ehtiyacı ödəmək üçün 1918-ci ildə 
Gəncədə, Şəki, Zaqatalada qısa müddətli pedağoci kurslar təşkil 
edildi və 150 nəfər kurslara qəbul edildi. Bundan əlavə Nazirlik 
Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan  şöbəsinin 
müstəqil bir seminariya kimi Qazaxa köçürülməsi haqqında 
qərar qəbul etdi. 
Kadrlar hazırlamaq üçün 1918-ci ildə Göyçayda, Ağ-
damda, Nuxanın Qutqaşen kəndində ali ibtidai məktəblər 
açılması haqqında qərarlar qəbul edildi.1918-ci ildə Zaqatalada 
25 ibtidai məktəb açmaq üçün Nazirlik 100 min manat pul 
ayırmışdı.1919-cu ilin yayında Bakı, Gəncə, Şəki, Şuşa, Qazax, 
Qusar, Salyan, Zaqatalada qadın və kişilər üçün pedağoci 
kurslar açıldı. 
1918-ci il-ci ildə Türkiyə ilə bağlanan 4 iyun 
müqaviləsinə görə Nazirlik Türkiyədən 50 müəllim dəvət 
etmişdi. 1919-cu il oktyabrın  əvvəllərində  həmin müəllimlər 
Azərbaycana gəlib müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdılar. 
Azərbaycan dilində  dərsliklərin yazılması  və  nəşri üçün də 
xüsusi komissiya ayrılmışdı. Türkiyədən də dərsliklər alınırdı. 
Azərbaycan hökuməti ali təhsilin təşkili və yüksək 
ixtisaslı kadrların hazırlanmasını  ən  əsas vəzifə hesab edirdi. 
Bakı Universitetinin, Konservatoriyanın, Pedaqoji İnstitutun, 
Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun açılması planlaşdırılırdı. 

VIII mühazirə 
 
 
272
Siyasi  şəraitin  əlverişsizliyi və maliyyə  çətinlikləri üzündən 
yalnız bir ali məktəbin – Bakı Universitetinin yaradılması üçün 
imkan əldə edildi. 
Azərbaycan Xalq Maarifi nazirinin müavini Həmidbəy 
Şahtaxtinski görkəmli rus alimi, Cənubi Qafqaz Universitetinin 
rektoru Razumovskiyə müraciət edərək Bakı Universitetinin 
təşkili üçün kömək göstərməsini xahiş etmişdi. Razumovski 
dəvəti qəbul etmiş  və yaradılan komissiyanın sədri seçilmişdi. 
1919-cu il mayın 19-da komissiya təsdiq edilir. 
 Mayın 31-də isə komissiya Bakı Universitetinin yara-
dılması haqqında qanun layihəsini, Universitet nizamnaməsini, 
Universitet xərclərini Xalq Maarif nazirliyinə təqdim etmişdi. 
Universitetin yaradılması haqqında layihə 1919-cu ilin 
iyul-avqust aylarında qanunvericilik, maliyyə-büdcə 
komissiyalarında, parlamentin ümumi iclaslarında müzakirə 
edildi. Universitet komissiyası avadanlıq, təşkilati və quruculuq 
işlərinə 3,5 mln. rubl verilməsini xahiş etdi. Maarif naziri 
Kaplanov həmin məbləği 5 mln.rubl artırmağı lazım bildi. 
Universitetin açılması  məsələsi mübahisələr doğurdu. 
Mübahisələr Universitetin rus dilində açılması  məsələsində 
fikir müxtəlifliyinin mövcud olduğunu göstərdi. Əhrar, İttihad, 
bitərəf müsəlman qrupu Universitetin rus dilində açılması 
əleyhinə çıxdılar. 
Universitetin yaradılması  işində M.Ə.Rəsulzadə, H.Ağayev, 
Ə.Pepinov, S.Ağamalı oğlu, C.Hacinski fəal iştirak edirdilər. 
Tanınmış maarifçi Məmmədağa 
Şahtaxtinski 
«Azərbaycanda Universitet» məqaləsində qeyd edirdi ki, 
Bakıda Universitetin açılması  zəruridir. Rus dilində açılacaq 
Universitet tədricən milliləşdiriləcək və türkləşdiriləcək. 
Universitet Azərbaycan dövlətinə  və türk mədəniyyətinə 
xidmət edəcəkdir. 
1919-cu il sentyabrın 1-də parlament Bakı 
Universitetinin yaradılması haqqında qanunu qəbul etdi. Həmin 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
273
iclasda 1919/20-ci tədris ili üçün xarici ölkələrin ali 
məktəblərinə 100 abituriyent və  tələbə göndərilməsi haqqında 
qətnamə  qəbul edildi. Bu tələbələr üçün Maarif Nazirliyinin 
sərəncamına dövlət xəzinəsi vəsaitindən 7 mln. rubl. ayrılırdı: 
Avropaya göndərilən hər bir adam üçün hər ay 400 frank 
təqaüd, 1000 frank da yol xərci, Rusiyaya göndərilən hər bir 
adam üçün hər ay 3 min rubl təqaüd, 3 min də yol xərci. 
Hökumət təqaüdündən istifadə edən tələbələr təhsil müddəti 
qurtardıqdan sonra hökumətin müəyyən etdiyi yerdə 4 il xidmət 
etməli idi. 
100 nəfərdən 10-u İngiltərəyə, 23-ü İtaliyaya, 45-i 
Fransaya, 9-u Türkiyəyə, 13-ü Rusiyaya göndərilməli idi. 
Qanuna görə Universitetdə 4 fakültə açılmalı idi: Tarix-
filologiya, tibb, fizika-riyaziyyat, hüquq. Lakin bir il müddətinə 
iki fakültə üçün (tarix-filologiya, tibb) ştat, smeta müəyyən 
edildi. Bütün fakültələrdə azərbaycan dilinin keçilməsi məcburi 
idi. Qəbul zamanı Azərbaycan vətəndaşlarına üstünlük verilirdi. 
Rektor 3 il müddətinə seçilir və nazirlik tərəfindən təsdiq 
edilirdi. 
1919-cu ilin 15 noyabr günü Universitetdə birinci dərs 
günü elan edildi. 
Bakı Dövlət Universitetinin açılması Azərbaycan 
hökumətinin mədəniyyət sahəsindəki böyük qələbəsi idi. 
1919-cu il oktyabrın 1-dən Qarabağın erməni məktəbləri 
üzrə xüsusi müfəttişlik yaradıldı  və R.N.Şahnazarov müfəttiş 
təyin edildi. Nazirlər  Şurası Qarabağda yaşayan ermənilərin 
mədəniyyət, xalq maarifi sahəsində öz müqəddəratını  təyin 
etməsi üçün şərait yaratmış, bunu hüquqi cəhətdən 
əsaslandıraraq 23 maddədən ibarət  əsasnamə  təsdiq etmişdi. 
Əsasnamədə deyilirdi ki, Qarabağda olan erməni məktəbləri 
Şuranın rəhbərliyi altında muxtariyyətə malikdirlər. 
 
4. AXC-nin xarici siyasəti 

VIII mühazirə 
 
 
274
 
1918–1920-ci illərdə AXC-nin xarici siyasətinin  əsas 
məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyinin gerçəkləşməsindən iba-
rət idi. Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyinin 
tanınması  və qorunub saxlanmasında Qərb ölkələrinin 
himayəsini əldə etmək işinə birinci dərəcəli əhəmiyyət verirdi. 
Azərbaycan hökumətinin üzvü Ə.M.Topçubaşov  İstanbul, 
Vyana, Berlinə, eləcə  də Ermənistan və Gürcüstanın mər-
kəzlərinə  səlahiyyətli səfir təyin edilmişdi. Verilən mandata 
görə  Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın maraqları ilə bağlı geniş 
səlahiyyətlərə malik idi. O, İstanbulda ikən Ukrayna, İran, 
Rusiya, ABŞ,  İtaliya,  İsveç, Hollandiya, Ermənistanın rəsmi 
nümayəndələri ilə görüşmüş, fikir mübadiləsi etmiş  və onlara 
memorandum təqdim etmişdi. Memorandumda Qafqazın 
coğrafiyası, onun çar dövründə inzibati bölgüsü, regionun 
demoqrafik vəziyyəti, Azərbaycan respublikasında mövcud 
vəziyyət, aparılan quruculuq işləri, erməni probleminin 
mahiyyəti, mart soyqırımı, Qarabağ  məsələsi barədə  məlumat 
verilir, Azərbaycan Respublikasının müstəqil yaşamağa haqqı 
olduğu əsaslandırılırdı. 
Osmanlı Türkiyəsi də Azərbaycanın müstəqilliyinin 
tanınması üçün əlindən gələni  əsirgiməyəcəyini bildirmişdi. 
Lakin Mudros sazişindən sonra Osmanlı hökumətinin Azər-
baycana köməyi minimuma enmişdi. Türkiyə müttəfiqlərindən 
asılı vəziyyətə düşmüşdü. Müttəfiqlər Osmanlının Azərbaycana 
diplomatik nümayəndə təyin etməsinə pantürkizm kimi baxmış, 
Osmanlı hökumətinə bunu qadağan etmişdi. 
1918-ci ilin iyulunda Azərbaycanın  İstanbuldakı nüma-
yəndə heyəti buradakı  İran konsulluğuna AXC-nin yaranması 
haqqında bəyannaməni təqdim etsə də, İran konsulu Azərbaycan 
adlı müstəqil dövləti tanımadığını bildirmişdi.  İranın 
narahatçılığını aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan hökuməti 
beynəlxalq sazişləri imzalayarkən Qafqaz Azərbaycanı 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti  
(1918 – 1920) 
 
275
məfhumunu xüsusi ilə vurğulayırdu. 1919-cu il sentyabr ayında 
İranın yeni xarici işlər naziri Firuz Mirzənin nümayəndə 
heyətinin başçısı sifəti ilə Avropaya gəlməsindən sonra İran 
heyətinin Azərbaycan istiqlalına münasibəti tam dəyişdi. Hətta 
hər iki dövlət arasında siyasi və iqtisadi ittifaqın yaradılmasını 
nəzərdə tutan sənəd də qəbul edildi. 
 Azərbycan hökuməti qonşu dövlətlərlə mehriban qon-
şuluq münasibətlərinin yaranmasına çalışır və mübahisəli 
məsələlərin danışıqlar yolu ilə həll edilməsi tərəfdarı kimi çıxış 
edirdi. Gürcüstandan fərqli olaraq Ermənistanla münasibətlər 
çox çətin qurulurdu. Normal qonşuluq münasibətlərinin 
yaranmasına ermənilərin torpaq əldə etmək hərisliyi, 
törətdikləri vəhşiliklər mane olurdu. 
Birinci dünya müharibəsindən sonra qalib dövlətlər mü-
haribədən sonrakı dünyanın vacib məsələlərini həll etmək üçün 
Parisdə sülh konfransının çağrılmasına qərar verdilər. Dekabrın 
7-də Azərbaycan parlamentində Parisə getmək üçün seçilən 
nümayəndə heyəti 1919-cu il yanvarın 20-də  İstanbula gəldi. 
Lakin burada Parisə yola düşmək üçün Fransa hökumətindən üç 
ay yarım icazə gözləməli oldu. Yalnız aprelin 22-ə ingilislərin 
köməyi ilə Parisə yola düşə bildilər və may ayında Parisə 
çatdılar. 
Mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti ABŞ 
prezidenti V.Vilsonla görüşə bildi. Vilsondan Azərbaycanın 
istiqlaliyyətinin tanınması, Vilson prinsiplərinin Azərbaycana 
aid edilməsi, Azərbaycanın Millətlər Liqasına qəbul olunması, 
ABŞ-la Azərbaycan arasında diplomatik və iqtisadi əlaqələrin 
bərqərar edilməsi xahiş edilirdi. Lakin prezident Vilson sülh 
konfransının dünyanın kiçik hissələrə parçalanmasının əleyhinə 
olduğunu bildirmiş 
və Azəpbaycan nümayəndələrinə 
konfederasiya ideyasını müdafiə etməyi məsləhət görmüşdü. 
Azərbaycan, Gürcüstan və Dağlılar respublikasının nümayəndə 
heyətləri konfransın rəhbərlərinə göndərdikləri bütün