DƏrs vəSAİTİ Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji

ƏDƏBİYYAT

1. Ağayev Ə. və b. Pedaqogika. Bakı, 2006.

2. Həsənov A., Ağayev Ə. Pedaqogika. Bakı, 2007.

3. Hüseynzadə

R.  Təlimin  humanistləşdirilməsi  və

demokratikləşdirilməsi. Bakı, 1997.

4. Nəzərov  A.  “Müasir  təlim  texnologiyaları”  fənni  üzrə

proqram. Bakı, 2010.

5. Sadıqov F. Pedaqogika. Bakı, 2006.

6. Paşayev Ə., Rüstəmov F. Pedaqogika. Bakı, 2002.

7. “Təhsil haqqında” Azəraycan Respublikasının qanunu.

Bakı, 2009.

67

XI MÖVZU

BİLİK MƏNBƏLƏRİNİN MEYARINI TƏŞKİL EDƏN

TƏLİM METODLARININ PEDAQOJİ

TEXNOLOGİYALARIN ƏSASINI TƏŞKİL ETMƏSİ

PLAN:

1. Müəllimin  şərhinin  bütün  təlim  metodlarına  daxil

olması

2. İnformasiya  texnologiyaları  bütün  dünya  birliyi

çərçivəsində vahid  təhsil  məkanının  formalaşmasına

şərait yaratması

3. Şagirdlərə

biliklərin

verilməsi, 

bacarıq 

və

vərdişlərin aşılanması prosesi

Yeni 

təlim 

metodlarının 

(proqamlaşdırılmış 

təlim

metodları),  təlimdə verbal  (söz)  metodlarının  təbiiliyinə,  ekoloji

cəhətdən  təmizliyinə görə bundan  sonra  da  öz əhəmiyyətini  sax-

laya  bilməsidir.  Müəllimin  şərhinin  nəqletmə,  izahetmə,  müsa-

hibə,  mühazirə,  təlimatlandırılma  formasında  həyata  keçiril-

məsidir. Bunun  təlim  prosesinin  bütün  həlqələri  ilə bağlı  olma-

sıdır.  Müəllimin  şərhinin  idraki  tapşırığı  verəndə,  hər  hansı  bir

qaydada  yeni  tədris  materialını  təqdim  edəndə,  məktəblilərin

fəaliyyətinə nəzarəti  həyata  keçirəndə və başqa  hallarda  tətbiq

olunmasıdır.  Müəllimin  şərhinin  bütün  təlim  metodlarına  daxil

olması:

1. Nəql;

2. izah;

3. məktəb mühazirəsi;

4. müsahibə;

5. təlim diskussiyası;

6. illüstrasiya metodu;

7. demonstrasiya metodu;

8. videometod;

9. çalışmalar;

10. laboratoriya metodu;

68

11. problemli-laborator metod;

12. praktik metod;

13. idraki (didaktik) oyunlar;

14. proqramlaşdırılmış təlim metodları;

15. öyrədici-nəzarət metodu;

16. situasiya metodu;

17. kitab üzərində iş metodu.

İnformasiya  texnologiyaları  bütün  dünya  birliyi  çərçi-

vəsində vahid təhsil məkanının formalaşmasına şərait yaradır.

Təlim  informasiya  texnologiyaları  uzaqdan,  yaxından,

müxtəlif  mənbələrdən,  yerlərdən  nəhayətsiz  formada  məlumat-

lanmadan  bilik  alma  şəraiti  yaradır. Təsadüfi  deyildir  ki,  ilkin

pedaqoji texnologiya anlayışı təlimdə texniki vasitələrin tətbiqi ilə

əlaqədar  olmuşdur.  Sonralar  yapon  alim  pedaqoqu  T.Sakomo-

tonun  verdiyi  səciyyəyə görə pedaqoji  texnologiya  sistemli

təfəkkür  vasitələrinin  pedaqogikaya  tətbiqi  formasında  təsəvvür

olunmağa başlamışdır.

Hazırda  pedaqoji  texnologiya  adı  altında  pedaqoji

prosesdə müsbət  nəticələrə gətirib  çıxaran  pedaqoji  ideyalar

kompleksi başa düşülür.

Dünyadakı  müxtəlif  pedaqoji  texnologiyalar  ideyası  və

praktikasını  nəzərdən  keçirən  alimlərin əksəriyyəti  belə bir

qənaətdədirlər  ki,  PT-nın əsas  elementləri  onun  mikrotexno-

logiyasındadır. PT-nın mikrotexnologiyasına bunlar daxildir:

a) məqsədlər

b) diaqnostikalar  (ilkin,  cari,  yekun)  təlim  prosesinə

subyektlərin birgə fəaliyyəti (əməkdaşlığı, müəllim-şagird,

şagird-müəllim,  şagird-şagird),  təlimin  təşkili  və forma,

metod və vasitələrinin seçilməsi;

c) refleksiyalar;

d) tədris olunan fənnin (fənlərin) məzmunu.

Bunlardan əlavə tam  və sistemli  pedaqoji  texnologiya  alt

sistem  texnologiyalarını əhatə edir.  Bir  sıra  ölkələrdə bunlardan

istifadə edilir. Məsələn, təbii təlim texnologiyaları; modul-reytinq

texnologiyaları;  interaktiv  təlim  texnologiyası;  parasentrik  təlim

69

texnologiyası; biliklərin tam mənimsənilməsi texnologiyası; fərdi

təlim  texnologiyası;  kopeerativ  təlim  texnologiyası;  təlimin

nəzarət-korrektə texnologiyası.

Bilik  mənbəyinin  meyarını  təşkil  edən  təlim  metodları

aşağıdakı prinsiplərə söykənir:

1. İnteraktiv təlim texnologiyası

2. Pedaqoji  texnologiyaların  ciddi  elmi əsasa,  didaktik

prinsiplərə söykənməsi

İnteraktiv  təlim  texnologiyası  differensial-inkişafetdirici

təlimi sinifdə şagirdlərin müxtəlif tərkibini nəzərə almaqla həyata

keçirir.  Fərdi  təlim  texnologiyası  isə fərdi  təhsilləndiricilik

dairəsini yaradır.

Parasentrik  təlim texnologiyası  təlimin  müxtəlif  vasitələri

ilə iş zamanı müstəqil təşkilini nəzərdə tutur.

Göründüyü  kimi,  təlim  texnologiyası  çoxdur.  Hər  biri

konkret  təlim-tərbiyə

məqsədini  həyata  keçirməyə

xidmət

göstərir.  Müxtəli  təlim  metod  və vasitələrindən  istifadə olunur.

Bütün  bunlar  son  dövrlərdə qeyri-ənənəvi  yanaşmalarla  həyata

keçirilir. Təbii ki, bunun üçün müəllimdə ciddi ixtisas-peşəkarlıq

hazırlığı və təcrübəsi, təşəbbüskarlıq və yaradıcılıq, demokratiklik

və humanizm keyfiyyətləri olmalıdır.

XX əsrin  70-80-cı  illərində Azərbaycanda  yeni  pedaqoji

texnologiyalarla  işləyən  müəllimlər  və məktəb  rəhbərləri  var  idi.

Onlar  öz  yenilikçi  və səmərəli nəticə verən  belə təcrübələrinə

xüsusi  ad  verməmişdilər.  Lakin  tətbiq  etdikləri  sistemin  üsul  və

vasitələrin  nəticələrinin  verdiyi  təlim-tərbiyə

keyfiyyətini

səciyyələndirdilər.  Bu  yeni  işlərdən  özləri  də,  jurnalistlər  də,

metodistlər  də yazırdılar. Bu  təcrübələr  məqalələrə səpələnir  və

bir  də Maarif Naziri  akademik  M.Mehdizadənin  məruzə və

kitablarında ümumiləşdirilirdi.

Beləliklə qeyd  edə bilərik  ki,  pedaqoji  texnologiyalar

əsasən  mütəxəssislər  tərəfindən  yaradılsa  da  onlar digərləri

tərəfindən  öyrənilir,  yayılmasına,  elmin  onun  tədqiqat  obyektinə

çevirməsinə böyük  ehtiyac vardır. Əks  təqdirdə,  yeniliklər

yarandığı ocaqdan kənara çıxmır, hamının yararlanmasına çatmır.

70

Bilik – təbiətin,  cəmiyyətin,  idrakın  ümuminkişaf  qanunauy-

ğunluqları,  qanunlarına dair  faktların,  rəqəmlərin,  məlumatların

və informasiyaların  məcmuudur. Vəsait – biliklərin  tətbiq  olun-

ması,  vərdiş  ilə bacarıqların  avtomatlaşdırılması  kimi  başa

düşülür.  Hər  bir  tədris  fənnində biliklər  real  predmetləri,  pro-

sesləri,  maddi  aləmin  təzahürlərini  özündə əks  etdirən  və

müəyyən  sistemdə verilən  faktlarda,  anlayışlarda,  qanunlarda  və

elmi nəzəriyyələrdə ifadə olunur.

Biliklər  həm  də praktikada  tətbiq  olunma  prosesində

bacarıqla  bağlıdır.  Bacarıq – bu  mənimsənilmiş  biliklər əsasında

şüurlu  surətdə yerinə yetirilən  praktik  fəaliyyətə insanın  bir  növ

hazır  olmasıdır.  Bacarıq  biliklərin  məzmunu  ilə

birbaşa

əlaqədardır. Bacarıqların hər biri müəyyən nəzəriyyəyə əsaslanır.

Məsələn,  riyazi  qanunların  dərk  olunmaq  bacarığı,  yaxud  oxun-

muş  mətnin  planını  tutmaq  bacarığı,  məsələləri  həll  etmək

bacarığı,  müəyyən  dərəcədə mürəkkəb  inşalar  yazmaq  bacarığı,

kimya  üzrə müşahidə və ya  təcrübə aparmağı,  musiqi  alətində

çalmaq bacarığı, rəqs etmək bacarığı və s. bu cür bacarıqlardır.

Vərdiş  bacarıqların  dəfələrlə təkrarı  nəticəsində avto-

matlaşmış  formasıdır.  Vərdiş  o  qədər  avtomatlaşmalıdır  ki,  o

sürətli  və nöqsansız  fəaliyyətə çevrilməlidir.  Məsələn,  qiraət,

məktub  yazmaq,  şifahi  hesablama  vərdişi,  alətlərdə sərbəst

çalmaq, rəsmi təxəyyüldən kağıza köçürmə, topu dəfələrlə çiləmə,

turnikdə sərbəst yellənmə, aşma, fırlanma və s.

Şagirdlərin  hadisələri  mənimsəməsi  zamanı  şüurlarında

maddi aləmin düzgün, təhrif olunmamış şəkildə əksini necə təmin

etmək qaydalarını da onlara necə dərk və tətbiq olunmasını məhz

müəllim  öyrədir.  Şagirdlərin  idrak  prosesinin  fəaliyyət  dina-

mikasını  elə tənzimləmək  lazımdır  ki,  onlar  duyduqları  predmet

və hadisələri,  yəni  elmi-nəzəri  faktları  dərindən  mənimsəyib

qavrasın,  hafizəsində saxlasın,  hifz  etsin,  sonra  təfəkkür  süz-

gəcindən keçirərək nitq vasitəsilə onu ifadə edə bilsin.

71

ƏDƏBİYYAT

1. Bayramov Ə., Əlizadə Ə. Psixologiya. Bakı, 1983.

2. Kərimov Y. Təlim metodları. Bakı, 2007.

3. Mərdanov  M.  Azərbaycan  təhsili  islahat  yollarında:

uğurlar, problemlər, vəzifələr. Bakı, 2001.

4. Mehdizadə M. Ümumtəhsil  məktəblərində təlim-

tərbiyə işinin təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı, 1983.

5. Nəzərov A. Müəllimin pedaqoji mərifəti. Bakı, 1992.

6. Sadıqov F. Pedaqogika. Bakı, 2006.

7.

“Təhsil 

haqqında” 

Azərbaycan 

Respublikasının

Qanunu. Bakı, 2009.

72

XII MÖVZU

TƏDRİS, TƏLİM VƏ TƏRBİYƏ PROSESİNİN VƏHDƏTİ,

FUNTAMENTALLIQ VƏ MƏDƏNİYYƏTƏMÜVAFİQLİK

PLAN:

1. Pedaqoji  texnologiyaların  mahiyyəti  və didaktik

əsasları

2. Tədris və təlim fəaliyyətinin vəhdəti qanunu

3. Funtamentallıq qanunu

4. Mədəniyyətəmüvafiqlik qanunu

Təhsil  sahəsində dövlət  siyasətinin əsas  prinsipləri  Təhsil

haqqında  Azərbaycan  Respublikasının  Qanununda  aşağıdakı

kimim  müəyyənləşdirilmişdir:  humanistlik,  demikratiklik,  bəra-

bərlik,  millilik  və dünyəvilik,  keyfiyyətlilik,  səmərəlilik,  fasilə-

sizlik,  vəhdətlik,  daimilik,  varislik,  liberallaşma  (təhsil  sahəsində

və təhsil  fəliyyətinin  açıqlılığının  genişləndirilməsi),  inteqrasiya

(milli  təhsil  sisteminin  dünya  təhsil  sisteminə səmərəli  formada

qoşulması, uyğunlaşması və qovuşması əsasında inkişafı).

Təhsil haqqında Qanunun dördüncü maddəsində göstərilir

ki,  Azərbaycan  dövləti  qarşısında  öz  məsuliyyətini  dərk  edən,

xalqının  milli ənənələrinə və demokratikliyi  prinsiplərinə,  insan

hüquqları  və azadlıqlarına  hörmət  edən  vətənpərvərlik  və

Azərbaycançılıq  ideyalarına  sadiq  olan,  müstəqil  və yaradıcı

düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək.

Tədris, təlim və tərbiyə prosesi daim vəhdətdədir. Təlimin

məqsədi  tərbiyənin  funksiyasını  yerinə yetirməkdir.  Təlim  yeni

biliyin  öyrədilməsi  prosesidir.  Təlim  vasitədir.  Təhsilləndirmə,

tərbiyəetmə məqsəddir. Təhsil və tərbiyə nəticədir. Tərbiyə ancaq

təhsillə vəhdətdədir. Yeni biliyin ancaq tərbiyəyə təsiri vardır.

Texno – “sənət”, logiya – “elm” deməkdir. Texnologiya –

sənət  haqqında  elm  anlamı  verir.  Bu  mənada pedaqoji  tex-

nologiyanın  mahiyyəti  və didaktik əsaslarını  daha  dərindən  qav-

raya  bilmək  üçün  təhsil  haqqında  dövlət  siyasərinin əsas

prinsipləri ilə ətraflı tanış olmaq lazımdır.

73

Pedaqoji texnologiyaların mahiyyəti və didaktik əsaslarını

daha  aydın  qavramaq  üçün  təhsil  prosesini – məktəbi  səciyyə-

ləndirən  faktorların  (vasitələrin,  proseslərin)  münasibətinin  ayrı-

ayrı  ölkələrdə və pedaqoq  alimlərin  baxışlarında  necə qoyul-

duğuna  diqqət  yetirək.  İngilis  məktəbi  hələ də vahid  təhsil  siste-

minə (proqramlar, dərsliklər) malik deyil. Polşa məktəbi üçbucaq

şəklində təsəvvür  edilir.  Bir  tərəfdən  öyrənən,  digər  tərəfdən

öyrədən, üçüncüdə məzmun.

Sovet məktəbi bir sıra aparıcı alimlərin təqdimatında ifadə

edilirdi.  Məsələn,  S.İ.Arxangelski  didaktik  üçbucaq  haqqında

danışaraq məktəbi – təhsili, pedaqoji prosesi belə təqdim edirdi:

1. Tədris və təlim fəaliyyətinin vəhdəti qanunu

A – biliklərin verilməsi;

B – biliklərin mənimsənilməsi;

C – təlimin məqsədi və vəzifələrinə uyğun olaraq biliklər

sisteminin formalaşması.

2. Təlim və tərbiyənin vəhdəti qanunu

a – təlim;

b – tərbiyə;

c – təhsil alanların şəxsiyyət kimi hərtərəfli inkişafı.

E.Z.Belkin  pedaqoji  prosesi  pedaqoji  sistem  kimim

təsəvvür edərək buraya 6 qarşılıqlı əlaqəli elimenti daxil edir.

I. təlim və tərbiyənin məqsədi;

II. təlim və tərbiyənin məzmunu;

III.  təlim  və tərbiyə texnologiyası  (metodlar,  vasitələr,

formalar və s.);

IV. təlimin təşkili formaları;

V. öyrədən;

VI. öyrənən;

M – məqsəd;

TT – təlim texnologiyası;

PKV – pedaqoji kommunikativ vasitələr;

M – müəllim;

Ş – şagird.

74

Göründüyü  kimi,  pedaqoji  texnologiyalar  hər  hansı

təsəvvürdə olursa-olsun  tamlıq  xüsusiyyəti  nəzərə alınır.  Təqdim

edilən  pedaqoji  sistem  texnologiyaların  tamlığı  ilə prosesi  bitkin

və bütöv edir.

Fundamentallıq  dedikdə,  adətən,  fundamental  elmlərə aid

fənlərin tədrisi nəzərdə tutulur. Eləcə də öyrətmənin fundamental

olaraq  aparılması  ehtiva  edilir.  Pedaqoji  texnologiyalarda  funda-

mentallıq fənnin əsas məzmununun böyük bloklar əsasında təlimi

kimi  başa  düşülür.  Bəllidir  ki,  hər bir  fənn  özündə baza  təşkil

edən əsas məlumatları (informasiyanı) birləşdirir. Bu əsas biliklər

özül  təşkil  edərək  məlumatları  genişləndirməyə,  yenilərini

müstəqil əldə etməyə və ömrü  boyu  ondan  istifadə etməyə və

artırmağa  kömək  edir.  Başqa  sözlə desək, hər  bir  fənndə elə

biliklər  var  ki,  onun  fundamentini  təşkil  edir.  Bu  baza  olmadan

heç nəyi qurmaq, yaratmaq mümkün deyil. Bu biliklər oyunlarla,

müzakirə və qruplarla  işlər  möhkəm  aydın  qavranıla  bilməz.

Onun  üçün əvvəlcə ciddi  şərh,  kitab  üzərində iş,  çalışma  və ya

laborator  işi,  fundament  biliyi  mənimsədən  təlim  metodlarından

istifadə edilməlidir.  Bu  prinsipdən  bolqar,  həkim  psixiatrı

Q.Zozanov və yenilikçi müəllim V.Şatalov uğurla bəhrələnmişdir.

Fundamentallıq  prinsipi  təbiət,  humanitar  və texniki

fənlərin sintezində sineqretik yanaşmanı nəzərdə tutur.

Sineqret  yanaşma  öyrənənlərin  həm  marağını  artırır,  həm

də müxtəlif  elmlərin  bir  fakta,  hadisəyə,  təzahürə münasibətini

tələb  edir.  Beləliklə,  təbiət,  cəmiyyət  və insanın  öyrənilməsinə

kompleks yanaşılaraq hissləri özündə birləşdirən tamlıq alınır.

Mədəniyyətəmüvafiqlik prinsipi tələb edir ki, təlim müasir

mədəniyyətin  inkişaf  səviyyəsinə uyğun  olsun.  Həm  təlimdə

istifadə edilən  vasitələrlə rəftarda,  həm  də əməkdaşlıqda –

insanlararası  münasibətlərdə mədəniyyətin  nümayişi  təzahür

etsin. Müasir təlim azad, sərbəst, yaradıcı düşüncəni təzahür etsin,

müstəqilliyi inkişaf etdirdiyi kimi insanın mədəniyyət səviyyəsini

də yüksəltməlidir.

75

ƏDƏBİYYAT

1. Ağayev Ə. və b. Pedaqogika. Bakı, 2006.

2. Həsənov A., Ağayev Ə. Pedaqogika. Bakı, 2007.

3. Hüseynzadə R.  Qədim  və erkən əsrlər  dövründə

Azərbaycanda  tərbiyə,  təhsil  və pedaqoji  fikir.  Bakı,

2007.

4. Kərimov Y. Təlim metodları. Bakı, 2009.

5. Mehrabov  A.  və b.  Pedaqoji  texnologiyalar.  Bakı,

2007.

6. Mərdanov M. Azərbaycan təhsili müstəqillik illərində.

Bakı, 2007.

7. Mərdanov  M.  Azərbaycan  təhsili  yeni  inkişaf

mərhələsində. Bakı, 2009.

8. Mustafayeva  R.,  Mustafayeva  S.  Pedaqogika.  Ümumi

pedaqogika üzrə mühazirə xülasələri. Bakı, 2002.

9. Nəzərov  A.  “Müasir  təlim  texnologiyaları”  fənni  üzrə

proqram. Bakı, 2010.

10. “Təhsil 

haqqında” 

Azərbaycan 

Respublikasının

Qanunu. Bakı, 2009.

76

XIII MÖVZU

TƏLİMİN HUMANİTARLAŞDIRILMASI VƏ

HUMANİSTLƏŞDİRİLMƏSİ

PLAN:

1. Humanizmin genişlənməsi üçün humanitar fənlərin

tədrisinin genişləndirilməsi

2. Təlimin humanitarlaşdırılması

3. Təlimin humanistləşdirilməsı

Bu  prinsipləri  ayrı-ayrılıqda  qeyd  etmək  olardı.  Lakin

məzmunca  bir-birinə yaxın  olduqlarına  görə eyni  sırada  da

vermək olar. Əslində bu gün prinsiplərə çevrilmiş bu yanaşmalar

sovet  pedaqogikasında  və təhsil  tərbiyəsində həmişə olmuşdur.

Çünki sosializm prinsiplərinə görə insanlara vəzifəsindən, cinsin-

dən,  irqindən,  milliyətindən,  sosial  mənşəyindən  asılı  olmayaraq

eyni diqqətlə, hörmət və qayğı ilə yanaşılması əsas idi. Bu prinsip

Azərbaycanda  ötən əsrin  70-80-cı  illərindən  pozulmağa  başladı.

Kapitalizm  dünyasında  isə əvvəllər  diqqətdə olmayan  bu  prinsip

demokratik  vətəndaş  cəmiyyəti  yarandıqca  aktuallaşdı.  İnsanları

“daş  qəlbli”  olmaqdan  humanist  olmağa  meylləndirdilər.  Huma-

nizmin  genişlənməsi  üçün  humanitar  fənlərin tədrisini  genişlən-

dirdilər. Təlim prosesinin humanitarlaşdırılması tarix, sosiologiya,

psixologiya, hüquq və digər insan haqqında fənlərin tədrisinə yer

verilməsini diqqətdə tutmağı tələb edir.

Humanistləşdirmə isə hər şeyin insan üçün, insan naminə

edilməsini  qabardır.  Bu  prinsiplərin  nəzərə alınması  pedaqoji

texnologiyaların  tətbiqində müəllim  tərəfindən  sərbəst  olaraq

həyata  keçirilməlidir.  Hətta  fundamental  fənlərin  öyrədilməsi

zamanı  tarixi  faktlara  müraciət  edilməsi,  elmi  kəşflər,  ixtiralar

edən şəxslər haqqında danışılması, onların əxlaqı, mənəvi keyfiy-

yət  və fənni  tədris  edən  müəllimin  humanizm  nümunəsi  bu

baxımdan böyük təsirə malikdir.

Bu  prinsiplər  maddi  marağın  artırılmasına  meyilli  olan

kapitalizm cəmiyyətində “insanın insana qayğısı” mövqeyini arxa

77

plana  atmışdır  və bu  elə kapitalizmin  mahiyyətindən  doğur.  Ona

görə də bu  cəmiyyətdə terror,  qəza,  cinayət,  korrupsiya  halları

həmişə baş  vermişdir.  Sosializmdə isə (aparıcı)  ictimai  maraqlar

aparıcı  olduğu  üçün  bu  hallar  xarakterik  olmamışdır.  Bazar

iqtisadiyyatının  bərqərar  olduğu  indiki  halda  Azərbaycanda  da

fərdi, şəxsi mənafelər önə keçmiş, pul hərisliyi yaranmışdır. Mala,

pula,  varidata  hərislik  bir  çox  halda  bəzi  təhsil  və tərbiyə

səviyyəsi  aşağı  olan  insanları  humanizm hisslərindən  uzaqlaş-

dırmaqdır.  Onlar  tutduqları  vəzifə imkanlarından  istifadə edərək

onlara  müraciət  edən  insanları  incidir,  bezikdirir,  onları  rüşvət

verməyə

təhrik  edir,  yaxud  istehsalçıdırsa,  saxta

əmtəə

hazırlamaq yolunu seçir, zay məhsulu ilə pul qazanmağa çalışaraq

xalqın  sağlam  məişətinə ziyan  vurur,  yaxud  elmdə,  təhsildə

saxtakarlıq  yolu  ilə millətin  gələcəyinə zərbə vuraraq əyri

yollarla,  çirkli  pullarla  şəxsi  həyatının  firavanlığına  çalışır.

Hazırda  Azərbaycanda  da  belə hallar  çoxdur.  Bu  hallara qarşı

mübarizə aparmağa  gəncləri  hazırlamaq  məqsədi  də onlara

humanizmi  aşılamaq,  humanist  və yüksək  vətəndaş,  ləyaqətli

olmalarını məhz bu prinsiplə təmin etmək lazımdır.

Beləliklə,  bu  nəticəyə gəlmək  olar  ki,  humanistləşdirmə

dedikdə,  “insani”,  “bəşəri” hisslər  nəzərdə tutulur.  “Qurani-

Kərim”də deyilir: “İnsanlar, yaxşılıq edin! Allah yaxşılıq edənləri

sevir”.  Bir  mahnıda  deyilir:  “Ey  insanlar,  sülhə gəlin,  yoxsa

dünya  məhv  olar”.  Böyük  şairimiz  M.Ə.Sabirin  nəzərincə,

humanizm budur:

“Kim ki insan sevir, sahibi-huriyyət olur,

Bəli, huriyyət olan yerdə insanlıq olur”.

Beləliklə,  hər  bir  müəllim  istər  dərsdə,  istərsə  də  sinif-

dənxaric  və  məktəbdənkənar  məşğələlərdə şagirdlərə  humanist

ideyaları  aşılamalıdır.  Bu  ideyalar  aşağıdakılardır:  xeyirxahlıq,

yaxşılıq, dostluq, sədaqət, nəzakət və s.

Təcrübə göstərir ki, məktəblərdə humanist əhval-ruhiyyəni

həyata  keçirən  demokrat  müəllimlər  olur. Çünki  bu  müəllimlər

avtokrat  və  avtoritar,  liberal  müəllimlərdən  fərqlənir.  Məktəbdə

humanist  ideyaları  həyata  keçirmək  üçün  demokratik  şərait

78

olmadan  heç  bir  humanist  ideyaların  həyata  keçiriləcəyindən

söhbət gedə bilməz.

Əslində  bu  gün  prinsiplərə  çevrilmiş  bu  yanaşmalar

pedaqogikanın tədris təcrübəsində mövcud olmuşdur.

Təlim prosesinin humanistləşdirilməsinin tarix, ədəbiyyat,

sosiologiya,  psixologiya,  hüquq  və  digər  insan  haqqında  fənlərin

tədrisində  geniş  yer  verilir.  Neqativ  hallara  qarşı  mübarizə

aparmaq üçün bu prinsipin imkanlarından istifadənin zəruriliyinə

daim  diqqətin  artırılması  zəruridir.  Humanistləşdirmə  hər şeyin

insan  üçün,  insan  naminə  edilməsini  tələb  edir.  Bu  prinsiplərin

nəzərə alınmasının pedaqoji texnologiyaların tətbiqi zamanı müəl-

lim  tərəfindən  sərbəst  olaraq  həyata  keçirilir.  Hətta  funtamental

fənlərin öyrədilməsi zamanı tarixi faktlara müraciət edilməsi, elmi

kəşflər,  ixtiralar  edən şəxsiyyətlər  haqqında  danışılması,  onların

əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərinin  və  fənni  tədris  edən  müəllimin

humanizm  nümunəsi  bu  baxımdan  böyük  təsir  gücünə  malikdir.

İnsanın  tərbiyəsi  məsələsi zaman-zaman  bu  və  ya  digər  şəkildə

vacib bir  problem  kimi  bu  işlə  məşğul  olanları  düşündürmüşdür.

Böyük  yunan  filosofları  Sokrat,  Platon  və  Aristotelin  bu  vacib

məsələni əhəmiyyətli bir iş hesab etmələri diqqəti cəlb edir.

XI-XII əsrlərdə Qətran Təbrizi, Xətib Təbrizi, Bəhmənyar,

Əfzələddin  Xaqani,  Nizami  Gəncəvi  kimi  mütəfəkkirlərin təlim

və  tərbiyənin  insanın  xoşbəxtliyi  üçün  gözəl  vasitə  olduğunu

dönə-dönə  qeyd  etmişlər.  Nizaminin  ictimai-faydalı əmək  və

insanlara təmənnasız, yardımla bağlı fikirləri humanist tərbiyənin

əsas prinsiplərindən biri hesab edilir.

Ancaq  humanist  tərbiyə  ilə  pedaqoji  prosesin  humanist-

ləşdirilməsini bir-birindən  fərqləndirmək  lazımdır.  Humanist

tərbiyənin, humanist hisslərin, keyfiyyətlərin aşılanması humanist

qabiliyyətlərin şagirdlərə aşılanması kimi başa düşülür.

Pedaqoji  prosesinin  humanistləşdirilməsi  və  humanitar-

laşdırılması  məktəbdə  humanist  psixoloji  mühitin  yaradılması

kimi başa düşülməlidir. Humanistləşdirmə eyni zamanda məktəb-

daxili idarəetmənin tərkib hissəsidir.

79

Humanistləşdirmə  müəllim-şagird  münasibətini  birtərəfli

yox, “öyrədim-öyrən”, “öyrəndiklərinə əməl et” prinsipinə uyğun

öz həllini tapmalıdır.

Məktəbin  idarə  olunmasının,  quruluşunun  büsbütün

yeniləşdirilməsi,  humanist  demokratik  prinsip  əsasında  idarə

olunması  təhsil  sahəsində  islahatların  tələblərindən  irəli  gəlir.

Pedaqoji əməkdaşlıq  ideyası  məktəbin  ruhudur  və  məktəbdə  hər

şey bu ideyaya istiqamətlənməlidir. Məktəblərdə aparılan təcrübə

və müşahidələrdən məlum olmuşdur ki, müəllim şagirdlərlə müx-

təlif  formalarda  ünsiyyət  və  münasibətdə  olur.  Həmin  yanaşma

növlərindən  ən  səmərəlisi  demokratik  əməkdaşlıq  növüdür. Belə

əməkdaşlıqda  müəllim şagirdlərlə  gündəlik  təmasda  və  ünsiy-

yətdə  olur.  Burada  müəllim  uşaqların  fərdi-psixoloji  xüsusiy-

yətlərini  nəzərə  alır.  Belə  müəllim  öz  fəaliyyətində  kollektivə

arxalanır,  onlarla  məsləhətləşir,  uşaqların  tənqidi  qeydlərinə  diq-

qətlə qulaq asır, onların fəallıq və təşəbbüskarlığını inkişaf etdirir.