AZƏrbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti leksiyalar “neft-qaz çixarmada təCRÜBƏNİn riyazi NƏZƏRİYYƏSİ”

PAYLANMASI. 
Мцтляг
 
хята 
X
X
~
−
=

,  Нисби  хята 
X

=

      вя  йа   
100


=
X

    (%-иля)    (
N
n 
  олдугда  ашаьыдакы  икитяряфли  бярабярсизлик 
мювcуддур 

+



−
X
X
X
~
~
Нисби  хята   

    вериляндя  онун  гиймяти, 
адятян 

=1%, 

=5%    вя  йа   

=10%-я    (

=
0.01, 

=0.05, 

=0.10 
бярабяр  гябул  олунур,    мютябярлик  сявиййяси     

      иля  баш  чатдырылыр. 

−
= 1
P
  кямиййяти  тянлийи  иля  ифадя    олунан  интервал  гиймятлянмясинин 
етибарлыьы адланыр. 
Етибарлыг 
P
 баш орта 
X
 кямиййятинин 


X
~
  интервалына 
дцшмяси ещтималыны якс етдирян кямиййятдир. Бу кямиййятин тяcрцбядя 
истифадя  олунан  гиймятляри   
P
= 0,90,  
P
= 0,95  вя 
P
=0,99-дир. Беляликля, 
гябул олунан ещтималла сцбут олунур ки, сечмянин эюстяриcиляринин баш 
мяcмунун  параметрляриндян  тяряддцдц  мцяййян 

    кямиййятдян 
кянара чыхыр. Бу кямиййятля  ялагядар олан диэяр бир кямиййят       

t
 - 
етибарлыг  ямсалы  адлanıр. 

t
P
n
,
,
, 
      вя  диэяр  эюстяриcиляри  ялагяляндирян 
дцстур ашаьыдакыдыр:
 

101 
 
2
2
2
2
2
2
1
1
1
V
t
N
t
N
n





=

+
=
    вя  йa  бу  дцстурдан  алынан  ифадя:
N
n
n
t
−
=

1


,                             
N
n 
  олдугда садə форма алыр:  
2
2
2
2
2
2




V
t
t
n

=

=
  вя 
n
t


=

 .
Яэяр  
2

  вя  
∆  верилмиш  оларса,    онда  етибарлыг  ямсалы   

t
  ,  билаваситя  етибарлыг 
сявиййясиндян 
P
 
асылы 
олараг 
тяйин 
едилир 
вя 
бу 
заман 
326
.
2
645
.
1
282
.
1
%
99
%
95
%
90
=
=
=
=
=
=
t
t
t
t
t
t
P
P
P
Яэяр 
2

 вя  ∆  сечмя ясасында тяйин
 
едилирся,  онда  етибарлыг  ямсалы     
P
t
  етибарлыг  сявиййясиндян  (
P
)  башга 
сечмянин  щяcминдян  (
n
)  асылы  олаcаг.  Бурада  кичик  щяcмли  сечмяляр 
нязярдя тутулур. Бу заман  
P
t
 функсийасыны Стйудент пайланмасы адланыр 
(Ялавя 3). 
6. ГЯБУЛ ОЛУНАН ФЯРЗИЙЙЯНИН ЙОХЛАМАСЫ. 
Pirson kriteriyası 
 
7. 
PROSESİ  MÜƏYYƏN  EDƏN  FAKTORLARIN  SEÇİMİ.  XƏTTİ  və 
SPİRMEN 
KORRELYASİYASI.
 
KORRELYASİYA 
ƏMSALININ 
ƏHƏMİYYƏTİ
 
FEXNER GÖSTƏRİCİSİ
 
8. KENDELIN RANQ KORRELYASİYA ƏMSALI VƏ ONUN TƏTBİQİ
 
9. KENDEL 
RAZILAŞMA
  (KONKORDASİYA)  GÖSTƏRİCİSİ 
Kendelın 
əmsalı
  Konkordasiya  əmsalının  əhəmiyyətinin  qiymətləndirilməsi 
Fridman kriteriyasına əsasən.
 
10.  ASSOSİATİV  ANALİZİN  TƏTBİQİ  İLƏ  İŞLƏNMƏ  PROSESİNİN 
ƏSAS  TEXNOLOJİ  GÖSTƏRİCİLƏRİNƏ  TƏSİR  EDƏN  FAKTORLARIN 
TƏYİNİ 
qarşılıqlı 
bir-birinə 
bağlılıq 
əmsalı

с
   
)
)(
)(
)(
(
d
b
c
a
d
c
b
a
bc
ad
+
+
+
+
−
=

,
  əlamətlər  arasındakı  əlaqə  təsadüfliyinin 
qiymətləndirilməsi  
1
/
3
−

N

     
və onun orta kvadratik meyiletmə 
göstəricəsi 
N
2
1



−
=
 
11.  MƏLUMATLARININ 
SISTEMLƏŞDIRILMƏSI 
VƏ 
QUYULAR 
FONDUNUN  TƏHLILI  («TREND  TƏHLIL»-IN  TƏTBIQI) 
ehtimallı 
təzliklərinin 
göstəriciis 
riyazi 
gözləmi 
3
2)
2(N
M(t)
−
=
dispersiya 
90
29
16N
(t)
2
σ
−
=
 
12.  QUYU  RƏQSLƏRİN  AMPLİTUD  –TEZLİK  TƏHLİLİ. 
trendi  aradan 
qaldırmaq  üçün  E.Peters  üsulundan  istifadə  etmək  olar.  Hansı  ki, 
aşağıdakı  düsturla  ifadə  olunur:  𝒀
𝒊
= 𝒍𝒏(
𝑸
𝒊+𝟏
𝑸
𝒊
)      harada  ki,      𝒊 =
𝟏, 𝟐, … . . 𝒏, “qızıl” harmoniya prinsipi. Ölçmələrin təhlili 
 
=

L; 
 
1
−

=

; [Аω]=LT
-1
;  [А
2
ω]=L
2
T
-1
;  [Аω
2
]=LT
-
,  xarakteristikalar  göstərir:  [Аω] 

102 
 
–  axının  sürəti,  [А
2
ω]-  fluktuasiyanın  (sahə  köçürməsi)  köçürülmə 
sürətidir ki, diffuziya prosesinin analoqudur, [Аω
2
] – axının təcilidir 
(ətalət  qüvvələri ilə xarakterizə olunur). 
13.  PARETO  PRİNSİPİ  və  ONUN  TƏTBİQİ 
(1)  tezlik  prinsipi 

+






=
1
0
0
)
(
i
i
x
x
x
a
x
P
burada  a-sabit; 

-yığılmanın  tezliyini  göstərən 
xarakteristik  göstəricidir;  P(x)  –  x  parametrindən  asılı  olaraq 
elementlərin  sayının  paylanmasıdır;  x
0
  –  minimal  qiymətdir,  bu 
qiymətdən başlayaraq paylanmanın hiperbolik olduğu sayıla bilər; x 
-  bölünmə  intervalının  orta  qiymətidir  x
i
;  2)  ranqlar  yanaşması
 

+
=
1
i
i
R
a
x
 
burada  R
i 
–  x
i
-in  müvafiq  qiymətinin  ranqı,  yəni  x-in 
qiymətinin  azalma  qaydasında  səhmanlanmış  sıradakı  yerinin 
nömrəsidir.  Bu  asılılıqlar  loqarifmik  koordinatlarda  düz  xəttə 
gətirilirlər: 
i
i
R
a
x
log
)
1
(
log
log

+
−
=
    
14. 
NEFT  YATAQLARININ  İŞLƏNMƏSİ    PROSESİNİN  ENTROPİYA  TƏHLİLİ 
(Şennon düsturu)
 
15.  TƏMƏRKÜZÜN  (KOSENTRASİYANIN)  ÖLÇÜSÜ  VƏ  TƏMƏRKÜZ 
(KONSENTRASİYA)  ƏYRİSİ    (DURMADAN  ARTAN  ƏYRİSİ). 
Mütləq 
və nisbi təmərküz. cini əmsali. Lorens əyrisi
, 
Cini əmsalı 
16.  CİNİ ƏMSALININ NEFT YATAQLARININ  İŞLƏNMƏSİ PROSESİNİN 
TƏHLİLİ ÜÇÜN TƏTBİQİ  
17. 
TEYL  KRİTERİYASININ  TƏTBİQİ  İLE  QUYULARIN  İŞİNİN  TEXNOLOJİ 
GÖSTƏRİCİLƏRİNİN RƏQSLƏRİNİN ANALİZİ
 
18.  NEFTÇIXARMA  PROSESİNİN  İNKİŞAF  MƏRHƏLƏLƏRİ  –  “XAOS” 
VƏ “NİZAM”. 
Logistik əyrisi 
19. 
DİNAMİK SİSTEMLƏRİN 
XARAKTERİSTİKASI 
20.  XAUSDORF VƏ 
 
HÖRST GÖSTƏRİCİSİ 
21.  ГАУС VƏ KOŞI ПАЙЛАНМАЛАР 
22.  QAUSS VƏ KOŞİ QANUNLARI. NEFT YATAĞININ İSTİSMARININ 
«SPONTAN» - «QARŞILIQLI TƏSİR» -«UDULMA» MƏRHƏLƏLƏRİ 
23.  KİNETİK YANAŞMASI ƏSASINDA QAZLİFT QUYULARI 
QRUPUNUN İŞ REJİMLƏRİNİN CARİ VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ VƏ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN AŞKAR EDİLMƏSİ 
Kolmoqorov-Erofeev 
tənliyin tədbiqi 
24.  KATASTROF 
NQZƏRIYYƏSİ 
ƏSASINDA 
LAY 
SISTEMİ 
VƏZİYYƏTİNİN DƏYİŞMƏSİNİN DİAQNOZ EDİLMƏSİ 
25.  İŞARƏLƏR KRİTERİYASI 
26.  VİLKOKSON KRİTERİYASI 

103 
 
27. 
VİLKOKSON-MANNA-UİTNİ KRİTERİYASI 
28. 
ROZENBAUM KRİTERİYASI 
29. 
MODELLƏRİN NÖVLƏRİ 
Neft-qaz-çıxarmada  prosseslərin  öyrənilməsi  zamanı  elə  bir 
vəziyyət meydana çıxa bilər ki, bu zaman müəyyən olunmuş məlum sinifdən 
ən  yaxşı  modelini  seçmək  lazımdır.  Bu  zaman,  artım  prossesi  ayrılıq  da 
yığılmada əldə olunmuş əyrilər, aşağıdakı model görünüşündə olur  
c
ax
y
b
+
=
; 
                                              
c
ae
y
bx
+
=
; 
                (1) 
                                          
c
bx
ax
y
+
+
=
2
; 
                                        
)
/(
)
(
d
cx
b
ax
y
+
+
=
; 
                                               
b
ax
y
+
=
. 
Modelin  seçilməsi  və  onun  əmsalının  müəyyən  olunmasının 
mettodlarından biri eyniləşdirmə üsuludur və bu üsul asılıdır: fərz edək ki, X 
və Y arasında müəyyən olunmuş asılılıq var. Fərz edək ki, onlar bir-birndən 
xətti  asılıdırlar.  Verilimiş  X  və  Y-i  müəyyən  edib  qrafikdə  qeyd  etsək, 
müəyyən etmək olar ki, X və Y- arasındakı asılılıq xətti asıllığa yaxındır və 
həmçinin müəyyən edə bilərik ki, seçdiyimiz model uyğundur yoxsa yox. 
 
30. 
b
ax
y
+
=
 TƏNLIYIN IDENTIFIKASIYASI. ƏN KİÇİK KVADRATLAR 
ÜSULU VƏ ONUN MƏQSƏDİ. 
31.  у = ах
b
 + с  MODELİN İDENTİFİKASİYASI  
32. 
c
ae
y
bx
+
=
 
MODELIN IDENTIFIKASIYASI 
33.  й=ах
2
+бх+c MODELIN IDENTIFIKASIYASI 
34. 
)
/(
)
(
d
cx
b
ax
y
+
+
=
MODELIN IDENTIFIKASIYASI 
35.  ƏN YAXŞI MODELİN SEÇİMİ 
36.  XƏTTİ REQRESSİYA TƏNLİYİ 
Korrelyasiya əmsalının etibarlıq 
kriteriyası   
r
yx
r
r


=
  , 
r

 - korrelyasiya əmsalının orta kvadratik
 
uzaqlaşması:
N
r
yx
r
2
1 −
=

   
Xətti reqressiya tənliyin strukturu 
n
n
x
a
x
a
x
a
a
y
+
+
+
+
=

2
2
1
1
0
Modelin uyğunluğun eynilik ölçüsünü 
)
(Y

= 
i
yx
n
i
i
r

=1

 burada  n – amillərin                                                         sayı,  
n=4 ; a
i
 – reqressiya tənliyin əmsalları
i

= 
y
x
i
i
a


      Eynilik ölçüsü 
qiyməti vasitəsilə xətti model (9) ilə verilən məlumatlarının yaxınlığı 
dərəcisi aşağıdakı formula ilə araşdırılır:
 
)
(Y
R
= 
)
(Y

                                                      

104 
 
37.  HİSSETMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN ELEMENTLƏRİ, VEBER-FEXNER 
QANUNU VƏ QƏRAR QƏBULU PROSEDURU 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. 
NEFT-QAZ  ÇIXARMANIN  INKIŞAF  MƏRHƏLƏLƏRI.  Qeyri-
müəyyənlik prinsipi, informasiyanin tamliği. 
2. 
ДЕТЕРМИНЛЯШМИШ ВЯ СТОХАСТИК ПРОСЕСЛЯР 
3. 
STYUDENT  və FİŞER KRİTERİYALARI. KOXREN MEYARI  
4. 
НОРМАЛ ПАЙЛАНМА ГАНУНУ (ГАУСС ГАНУНУ). 
5. 
СЕЧМЯНИН  ТЯМСИЛЕДИCИ,  ЩЯCМИНИН  ЩЕСАБЛАНМАСЫ, 
STYUDENT PAYLANMASI  
6. 
ГЯБУЛ ОЛУНАН ФЯРЗИЙЙЯНИН ЙОХЛАМАСЫ
 
 
7. 
PROSESİ  MÜƏYYƏN  EDƏN  FAKTORLARIN  SEÇİMİ.  XƏTTİ  və 
SPİRMEN KORRELYASİYASI.
 FEXNER GÖSTƏRİCİSİ 
8. 
KENDELIN RANQ KORRELYASİYA ƏMSALI VƏ ONUN TƏTBİQİ 
9. 
KENDEL 
RAZILAŞMA
 (KONKORDASİYA) GÖSTƏRİCİSİ 
10.  ASSOSİATİV  ANALİZİN  TƏTBİQİ  İLƏ  İŞLƏNMƏ  PROSESİNİN 
ƏSAS 
TEXNOLOJİ 
GÖSTƏRİCİLƏRİNƏ 
TƏSİR 
EDƏN 
FAKTORLARIN TƏYİNİ  
11.  MƏLUMATLARININ  SISTEMLƏŞDIRILMƏSI  VƏ  QUYULAR 
FONDUNUN TƏHLILI («TREND TƏHLIL»-IN TƏTBIQI)  
12.  QUYU RƏQSLƏRİN AMPLİTUD –TEZLİK TƏHLİLİ 
13.  PARETO PRİNSİPİ və ONUN TƏTBİQİ 

105 
 
14.  NEFT  YATAQLARININ  İŞLƏNMƏSİ    PROSESİNİN  ENTROPİYA 
TƏHLİLİ 
15.  TƏMƏRKÜZÜN  (KOSENTRASİYANIN)  ÖLÇÜSÜ  VƏ  TƏMƏRKÜZ 
(KONSENTRASİYA) ƏYRİSİ  (DURMADAN ARTAN ƏYRİSİ). 
16.  CİNİ 
ƏMSALININ 
NEFT 
YATAQLARININ 
İŞLƏNMƏSİ 
PROSESİNİN TƏHLİLİ ÜÇÜN TƏTBİQİ  
17. 
TEYL  KRİTERİYASININ  TƏTBİQİ  İLE  QUYULARIN  İŞİNİN  TEXNOLOJİ 
GÖSTƏRİCİLƏRİNİN RƏQSLƏRİNİN ANALİZİ
 
18.  NEFTÇIXARMA PROSESİNİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ –  
               “XAOS” VƏ “NİZAM” 
19.  DİNAMİK SİSTEMLƏRİN XARAKTERİSTİKASI.  
20.  XAUSDORF VƏ 
 
HÖRST GÖSTƏRİCİSİ 
21.  ГАУС VƏ KOŞI ПАЙЛАНМАЛАР 
22.  QAUSS VƏ KOŞİ QANUNLARI. NEFT YATAĞININ 
İSTİSMARININ «SPONTAN» - «QARŞILIQLI TƏSİR» -
«UDULMA» MƏRHƏLƏLƏRİ 
23.  KİNETİK YANAŞMASI ƏSASINDA QAZLİFT QUYULARI 
QRUPUNUN İŞ REJİMLƏRİNİN CARİ VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ VƏ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN AŞKAR EDİLMƏSİ Kolmoqorov-Erofeev 
tənliyin tədbiqi 
24.  KATASTROF 
NQZƏRIYYƏSİ  ƏSASINDA  LAY  SISTEMİ 
VƏZİYYƏTİNİN DƏYİŞMƏSİNİN DİAQNOZ EDİLMƏSİ 
25.  İŞARƏLƏR KRİTERİYASI 
26.  VİLKOKSON KRİTERİYASI 
27.  VİLKOKSON-MANNA-UİTNİ KRİTERİYASI 
28.  ROZENBAUM KRİTERİYASI 
29.  MODELLƏRİN NÖVLƏRİ 
30. 
b
ax
y
+
=
 TƏNLIYIN IDENTIFIKASIYASI. ƏN KİÇİK 
KVADRATLAR ÜSULU VƏ ONUN MƏQSƏDİ. 
31.  у = ах
b
 + с  MODELİN İDENTİFİKASİYASI 
32. 
c
ae
y
bx
+
=
 
MODELIN IDENTIFIKASIYASI 
33.  й=ах
2
+бх+c MODELIN IDENTIFIKASIYASI 
34. 
)
/(
)
(
d
cx
b
ax
y
+
+
=
MODELIN IDENTIFIKASIYASI 
35.  ƏN YAXŞI MODELİN SEÇİMİ 
36.  XƏTTİ REQRESSİYA TƏNLİYİ 
37.  HİSSETMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN ELEMENTLƏRİ, VEBER-FEXNER 
QANUNU VƏ QƏRAR QƏBULU PROSEDURU 
 
 
 
 

106