AZƏrbaycan döVLƏt neft və SƏnaye universiteti leksiyalar “neft-qaz çixarmada təCRÜBƏNİn riyazi NƏZƏRİYYƏSİ”

 
 
 

54 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15. 
TƏMƏRKÜZÜN (KOSENTRASİYANIN) ÖLÇÜSÜ VƏ 
TƏMƏRKÜZ (KONSENTRASİYA) ƏYRİSİ  (DURMADAN ARTAN 
ƏYRİSİ). MÜTLƏQ VƏ NİSBİ TƏMƏRKÜZ. CİNİ ƏMSALI 
1.    Mütləq  konsentrasiyada  əlamət  ümumi  dəyərinə  onun  yalnız  bir  neçə 
daşıyıcısı  ilə nail olur. 
2.  Əgər  əlamətin  ümumi  dəyərinin  çox  hissəsi  onun  daşıyıcılarının  cüzi 
hissəsinə çatarsa, onda nisbi konsentrasiya yer alır. 
 
Şək. 1. Cini əmsalının təyin edilməsi. 
LORENS ƏYRİSİ 
Nicbi konsentrasiyanı Lorens əyrisinin köməyi ilə təsvir etmək olar (şık.1). 
Koordinat  sisteminin  birinci  kvadrantında  absis  oxunda  cəmlənmiş  nisbi 
tezliklərini F
i
 (məs. ailə sayina görə), ordinat oxu üzərində isə əlamətin cəm 
dəyəri üçün toplanmış nisbi cəmi Ф
i 
qeyd edilir
  
(məs., gəlir barədə).                                                 
    Əgər  gəlir  ailələr  üzrə  bərabər  paylanarsa,  onda  Lorens  əyrisi  AB  düz 
xəttinə çevrilir. Bu onu göstərir ki, 10% ailə ümumi gəlirin 10%-ni alır, 20% 
ailə ümumi gəlirin 20%-ni alır və s. Tam konsentrasiya ABC əyrisi ilə verilir. 
Burada müəyyən sayda ailələr (məs., 100-dən 99-u) gəlirdən tamamilə heş 
nə əldə etmir və yalnız yüzüncü ailəni əlavə etdikdə əyri sıçrayışla C-dən B-
yə artır, aralıq hallarda isə bu iki ekstremal arasında Lorens əyrisi istənilən 
görünüşü  ala  bilər,  məsələn  AEB  və  ya  ADB,  belə  ki,  AB  düz  xəttinə 
yaxınlaşdıqca  konsentrasiya  azalır  və  tərsinə,  yəni  AB-dən  uzaqlaşdıqca 

55 
 
konsentrasiya  artır.  Lorens  əyrisinin  nöqtələrinin  hesablanmasının  işçi 
cədvəlini  görünür  ki,  aşağıdakı  şəkildə  təqdim  etmək  lazımdır:  (tutaq  ki, 
ailələrin tezlik paylanması (əlamətin daşıyıcıları), onların gəliri(əlamət) üzrə 
məlumdur,  və  tutaq  ki,  n
i
  –ailələrin  x
i
(i=1,2,3,....)  –gəlirinə  sahib  olan 
sayıdır)  Onda  əlamətin  toplam  (cəm)  qiyməti 
i
k
i
i
x
n 
=


=1
(bütün  gəlir), 
əlamətin  toplam  qiyməti  üçün  yığılmış  nisbi  nəticə  isə 


=


=
/
1
i
j
j
j
i
x
n
  olar 
(bax cədvəl).  
 
 
 
Gəlir 
əlamətinin 
dəyəri 
i
x
 
Mmütləq 
tezlik 
(ailələrin 
sayı) 
i
n
 
i
i
x
n 
  Nisbi 
tezlik 
n
n
f
i
i
=
 
Yığılmış 
nisbi 
tezlik 
(absisin 
qiyməti) 

=
=
i
j
j
i
f
F
1
 
 
əlamətin 
dəyərinin 
nisbi payı 



=
j
j
i
i
i
x
n
x
n

 
əlamətin 
toplam 
qiyməti üçün 
yığılmış nisbi 
nəticə 
(ordinatın 
qiyməti) 

=
=

i
j
j
i
1

 
 
KONSENTRASİYA SAHƏSİ
 
Konsentrasiya  sahəsi  Lorens  əyrisi  ilə  AB  əyrisi  arasındakı  sahə  hesab 
olunur. Konsentrasiya sahəsi böyük oldüqca konsentrasiyanın özü də böyük 
olur. Tam bərabər paylanmada bu sahə sıfıra, tam konsentrasiyada isə 
½
-ə 
bərabər olur (şək.2). Konsentrasiyanın sahəsi aşağıdakı düsturla hesablanır: 
)
(
2
1
2
1
1
−

+

−
=

i
i
i
f
KF
 
 
 
 

56 
 
Şək.2 
CİNİ ƏMSALI 
Tam konsentrasiyada  KF qatılılığının sahəsinin, AACB-yə nisbəti = 
½
 olub 
Cini  əmsalı  adlanan  əmsalla  xarakterizə  olunur.  Cini  əmsalı  qatılıq  ölçüsü 
kimi aşağıdakı kimi təyin olunur: 
KF
KF
G
2
2
/
1
=
=
 
Asanlıqla görünür ki, Cini əmsalı artdıqca, konsentrasiya da artır. 
CİNİ ƏMSALININ NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ PROSESİNİN 
TƏHLİLİ ÜÇÜN TƏTBİQİ  
 
    Uzun müddət işlənmədə olan neft yataqlarının əksəriyyəti neft hasilatının 
düşməsi  və  su  hasilatının  artması  ilə  xarakterizə  olunan,  işlənmənin  son 
mərhələsinə daxil olub.  Belə yataqların yatımları hələ böyük həcmdə qalıq 
neftə  malikdirlər.  Belə  ki,  yataqlarda  qazma  əsasən  qurtarmış,  sulaşma 
sistemi  formalaşmışdır,  işlənmə  ilə  əhatə  olunmamış  neft ehtiyatlarının  tam 
çıxarılması  və  onların  işlənməyə  cəlb  edilməsi  üçün  yeganə  yol,  neft 
laylarına  fiziki-kimyəvi  və  hidrodinamiki  təsir  texnologiyalarının  köməyi  ilə 
işlərin  aparılmasıdır.  Neft  yataqları  geniş  spektrdə  geoloji-mədən  şərtləri, 
neft  ehtiyatlarının  müxtəlif  dərəcədə  işlənməsi  və  laya  təsir  üsullarının 
müxtəlif  səmərəliliyi  nilə  səciyyələnirlər  ki,  ona  görə  də  neftin  dah  çox 
çıxarılma yollarını tapmaq üçün xüsusi tədqiqatların aparılması vacibdir.
 
      Müəyyən  şəraitdə  səmərəli  olan  üsul,  başqa  şəraitdə  su  hasilatının 
artmasına, neft hasilatının azalmasına və nəticədə son neftvermə əmsalının 
azalmasına  səbəb  olar,  yəni  üsulun  təsir  mexanizmi  geoloji-mədən 
şəraitindən asılıdır. Əgər tətbiq olunacaq üsulun meyarlarına (kriteriyalarına) 
uyğun  gəlməyən  quyu  seçilərsə,  onda  mənfi  nəticə  alarıq.  Xüsusilə  bu 
suvurucu  quyuların  qəbul  etməsini  yüksəltmək,  su  axınlarının  qarşısının 
alınması üçün və s. texnologiyaların tətbiqinə aiddir. 
 
    Səmərəliliyin yüksəldilməsinə kifayət qədər ehtuyat, laya təsir üsullarının 
tətbiqinin  planlaşdırma  strategiyasının  düzgün  seçilməsindədir,  belə  ki,  bu 
bütöv  yataq  üçün  (sahələrə  ayrılmaqla)  ayrı-ayrı,  mərhələlərlə  və  konkret 
quyularda aparılmalıdır.
 
      Neftçıxarma  müəssisələri  səviyyəsində  texnologiyaların  tətbiqində 
səmərəsizlik  riskinin  aşağı  salınması  və  texnoloji  səmərənin  həcminin 
artırılması üçün, texnologiyaların tətbiqinin planlaşdırılmasına olan tələblərin 
yüksəldilməsi  və  təsir  obyektlərinin  əsaslandırılması  və  onlarda  mövcud 
olan işlənmə layihəsinin tələblərinə uyğunlaşdırması vacibdir. Neft laylarına 
təsir  üsullarının  tətbiqi,  mədən  məlumatlarının  operativ  təhlilinə,  tədqiq 
obyektinin  düzgün  əksetdirilməsinə  və  yataqda  neft  ehtiyatlarının 
xüsusiyyətlərinə əsaslanmalıdır.
 

57 
 
   Neft  yataqlarının  səmərəli  istismarı  işlənmə  prosesinin  xüsusiyyətlərinin 
təyini əsasında mümkündür.
 
     Bu  məqsədlə,  geoloji-mədən  məlumatlarının  interpretasiyası  və 
işlənmənin  cari  vəziyyətinin  diaqnozlaşdırılması  üçün  Cini  əmsalının  tətbiq 
olunma mümkünlüyünə baxılmışdır.
 
      Cini  əmsalı  iqtisadiyyatda  cəmiyyətin  ümumi  gəlirinin  paylanmasında 
qeyri-bərabərliyi  və  əhalinin  müxtəlif  təbəqələrinin  yaşayış  səviyyəsini 
ölçmək üçün istifadə edilir. Buna analoji olaraq, yatağın işlənməsinin müxtəlif 
mərhələlərində  quyular  üzrə  neft  və  su  çıxarılmasının  qeyri-bərabərliyini 
təyin etmək olar ki, bu da işlənmə prosesinin idarə olunması üzrə operativ 
qərarların qəbul edilməsinə imkan verir. 
 
       Cini  əmsalının  təyin  olunma  alqoritmi,  özündə  Lorens  əyrisinin 
qurulmasını tələb edir. Bunun üçün quyuların sayından qurup quyuları üzrə 
neft və su çıxarılmasının asılılıqları qurulur (şək 3). 
    Əgər  quyular  üzrə  hasilatın  paylanmasında  mütləq  bərabərlik  olarsa 
(bütün quyular eyni hasilata malikdir), onda 20% quyudan məhsulun 20%-i 
hasil olunar, 40% quyudan məhsulun 40%-i hasil olunar və s. (OE parçası).  
       Əslində  isə  hasilatın  faktiki  paylanması  (OABCDE  əyrisi  –  Lorens 
əyrisi) OE xəttindən meyillidir və bu meyillik nə qədər çox olarsa, yataqdan 
çıxarılan hasilatın paylanmasında daha çox qeyri bərabərlik olar.  
    Cini əmsalını G təyin etmək üçün OE parçası ilə OABCDE Lorens əyrisi 
arasındakı sahəni S
1
, OFE üçbucağının S
2
 sahəsinə bölmək lazımdır:
 
2
1
/ S
S
G =
                    (1) 
   Aydındır  ki,  QABCDE  Lorens  əyrisinin  OE  xəttindən  meyilliyi  böyük 
olduqca, S
1
 sahəsi də böyük olur və buradan alınır ki, Cini əmsalı da böyük 
olur və vahidə yaxınlaşır.
 
      Yuxarıda  qeyd  olunan  metodikaya  əsasən,  Maqnus  dəniz  neft 
yatağında  işlənmənin  müxtəlif  mərhələlərində  hasilat  quyularından  neft  və 
su hasilatı üzrə Cini əmsalının qiyməti təyin olunmuşdur. Neft və su hasilatı 
üzrə  Cini  əmsalının  nisbi  qiymətlərinin  dinamikası  şək.  4-də  göstərilmişdir. 
Neft  hasilatı  üzrə  Cini  əmsalının  paylanmasından  görünür  ki,  yatağın 
işlənmə müddətində şərti olaraq üç dövrü (mərhələ) ayırmaq olar. 
 
      Kompensasiya  rejiminə  (cəm  maye  hasilatı,  cəm  vurulmuş  sudan 
çoxdur)  qədər  olan  müddətdə,  təqribən  03.86-dan  12.89-a  qədər  neft 
hasilatı  üzrə  Cini  əmsalının  qiyməti  əhəmiyyətli  dəyişir,  yəni  bu  müddətdə 
quyular arasında debitlərin yenidən paylanması baş verir (şək. 5). 
     Yatağın  işlənməsinin  ikinci  mərhələsində,  təqribən  12.89-dan  07.93-ə 
qədər  Cini  əmsalı  praktiki  olaraq  dəyişmir.  Bu  mərhələ  hasil  olunan  maye 
ilə  vurulan  suyun  kompensasiya  rejimi  kimi  xarakterizə  olunur,  neftə  və 
suya  görə  Cini  əmsallarının  nistətləri  isə  (K
H
=G
H
/(G
H
+G
B
))
 
(şək.  2.9)  “qızıl 
bölümə” (“qızıl nisbət”) yaxınlaşır. Məlumdur ki, “qızıl bölümə” (“qızıl nisbət”) 
– AC parçasının elə iki yerə bölünməsidir ki, onun böyük AC parçasının kiçik 

58 
 
BC  parçasına  nisbəti,  bütün  AC  parçasının  AB-yə  nisbəti  kimi  olsun  (yəni: 
АВ:ВС=АС:АВ).     
  Bu nisbət təqribən 5:3- bərabərdir, daha dəqiq, 8:5, 13:8 və s. 
      İşlənmənin  kompensasiya  rejimi  (üçüncü  mərhələ)  qurtardıqdan  sonra 
07.93-dən  başlayaraq,  yenə  də  Cini  əmsalının  qiymətinin  əhəmiyyətli 
dərəcədə dəyişməsi müşahidə olunur ki, bu da onu göstərir ki, laya vurulan 
suyun həcminin yataqdan çıxarılan maye həcmini üstələməsi ilə əlaqəlidir.
 
    Bu qayda ilə, quyular üzrə su debitlərinin bərabər paylanma dərəcəsinin 
təyin  olunmasına  imkan  verən  Cini  əmsalının  qiymətinin  dəyişməsi  təhlil 
olunmuşdur (şək. 6).  
     Bu  halda  Cini  əmsalı  kompensasiya  rejimi  vaxtı,  təqribən  12.89-dan 
07.93-ədək yenə də praktiki nolaraq dəyişmir.
 
     Yuxarıda  təqdim  olunan  metodikaya  analoji  olaraq,  Fortis  yatağının 
işlənməsinin müxtəlif mərhələlərində hasilat quyularının neftə və suya görə 
hasilatı  üzrə  Cini  əmsalının  qiymətinin  dəyişməsi  təhlil  olunmuşdur  ki,  bu 
neft və su debitlərinin bərabər paylanmasını təyin etməyə imkan verir.  
       Təqdim  olunan  məlumatlardan  göründüyü  kimi  neft  üzrə  Cini  əmsalı 
işlənmənin  üçüncü  mərhələsində  II  mərhələyə  nisbətən  artır.  II  mərhələdə 
neft üzrə Cini əmsalının kiçik qiyməti onu göstərir ki, bu mərhəılədə quyular 
arasında  debitlərin  yenidən  paylanması  olmur  və  neft  hasilatı  prosesi 
nizamlı  olur,  işlənmənin  III  mərhələsində  isə  sistemin  nizamlı  haldan 
nizamsız hala keçməsi müşahidə olunur. Suya görə Cini əmsalının qiyməti 
isə işlənmənin III mərhələsində azalır ki, bu da neft hasilatının səviyyəsinin 
düşməsi  tendensiyasına  gətirən  su  üzrə  özünütəşkil  prosesinin  olması 
haqqında nəticəni təsdiqləyir. 
 
    Aparılmış təhlil imkan verir ki, neft yataqlarının istismarında aparılan digər 
təhlillərlə  yanaşı,  Cini  əmsalının  tətbiqi  də,  neftçıxarma  prosesinin 
səmərəliliyini 
qiymətləndirməyi, 
həmçinin 
işlənmə 
strategiyasının 
dəyişdirilməsi  üçün  kifayət  qədər  məlumatların  olmaması  şəraitində, 
vaxtında düzgün qərarların qəbul olunmasını təmin edir.  
 
Şək. 3. Cini əmsalının təyini 
 
Şək. 4. Maqnus yatağında neft və 
su hasilatları üzrə. Cini əmsalının 
nisbi qiymətlərinin dəyişməsi 

59 
 
 
Şək.5. Maqnus yatağının işlənmə 
göstəricilərinin dinamikası 1 – 
maye hasilatı; 2- su vurulması; 3 - 
sulaşma. 
 
Şək. 6. Fortis yatağında neft və su 
debitləri üzrə. Cini əmsalının nisbi 
qiymətlərinin dəyişməsi 
 
 
 
 
 
 
 
16. TEYL KRİTERİYASININ TƏTBİQİ İLE QUYULARIN İŞİNİN TEXNOLOJİ 
GÖSTƏRİCİLƏRİNİN RƏQSLƏRİNİN ANALİZİ 
Sistemin  tarazlığının  pozulmasına  getirib  çıxaran  təsir  dissipativ 
adlanan  qaydaya  salınmış  strukturun  öz  başına  əmələ  gəlməsinə  gətirib 
çıxarmağa  qadirdir.Əgər  təsirin  mənbəyi  təcrid  olunmuş  sistemin  daxilində 
yerləşirsə,onda dissipativ struktur  özünə yalnız yerli genişmiqyaslı tərpənişi 
əks  etdirir  və  vaxt  keçdikce  qəti  surətdə  yox  olmalıdır.Əgər  təsir  sistemə 
xaricdən daxil olursa onda dissipativ struktur mövcud ola bilər.  
Neftin ,suyun ve mayenin debitinin miqdarı özünde layin vəziyyəti ve 
hərəkət tərzi barədə məlumat daşıyır. Quyuların işinin texnoloji göstəricileri 
dəyişən  proseslərin  xususiyyətlərinin  analizi    lay  quyuları  sisteminin 
vəziyyətinin  dəyişilməsini  xüsusi  hidrodinamik  araşdırma  olmadan  erkən 
təyin  etməyə  imkan  verir.  Və  quyuların  iş  rejiminin  hazırlanma  prosesinin 
veziyyetinin  qaydaya  salmaq  üçün  vaxtında  tənzim  etməni  həyata 
keçirir.Özünü  təşkil  etmə  və  qaydaya  salma  dərəcəsini  aşağıdakı  formaya 
malik olan Teyla kriteriyasının dəyişilməsi  ilə qiymətləndirmək olar. 
 



=
=
=
+
−
=
T
t
С
T
t
Ф
T
t
С
Ф
T
t
Q
T
t
Q
T
t
Q
t
Q
T
U
1
2
1
2
1
2
)
(
1
)
(
1
)
))
(
)
(
((
1
          (1) 
Burada Q
f
(t) faktiki qiymət Q
c
(t) orta qiymətdir. 

60 
 
Bu üsulun mahiyyəti bundan ibarətdir: T
i
 (i=1.2.3.4.5.6….m) anlarinda 
Q
i 
ölçülərinin olduğu güman edilir.Bu qiymətlərdə k noqtələri seçilir və həmin 
an  üçün  Teyla  kriteriyalari  müeyyen  olunur.Buna  misal  olaraq  Fortis 
yatağinda neftin və qazin quyular uzrə debitinin dinamikasina baxilib.  
Geoloji  mədən  məlumatlarinin  analizi  göstərir  ki  baxilan  asılılıqlar 
rəqsi  xarakter  daşıyır  və  müxtəlif  zaman  intervallarında  onların  dəyişməsi 
müşahidə olunur. 
Yuxarıda  göstərilən    metodika  ilə  neftin  və  qazın  debiti  üzrə  Teyla 
kriteriyasının  istismarın  müxtəlif  dövrlərində  baxılan  zaman  üçün  quyular, 
quyu  qrupları  və  bütün  Fortis  yatağı  üçün  qiyməti  tapılıb.2.2  və2.3 
cədvəllərindən  göründüyü kimi quyular,  quyu qrupları və bütünlükdə Fortis 
yatağı  üçün  neft  üzrə  Teyla  kriteriyasının  işləmənin  III  periodundakı 
qiymətləri  II  perioddakı  qiymətləri  üstələyir.  Bu  onu  göstərir  ki,  yatağın 
işlənmə  II  periodunda  neftin  çıxarılmasında  özünü  təşkil  etmə  prosesi 
müşahidə  olunur  ki,  bundan  başqa  sulaşma  prosesi  də  öz  başlanğıcını 
götürür.İşləmənin  III  mərhələsində  isə  sulaşma  intensivləşir  və  nəticədə 
özünütəşkiletmə prosesi pozulur, buna uyğun olaraq, neft çıxarılması azalır. 
Analizin  nəticələrini  daha  dəqiqləşdirmək  üçün  analoji  olaraq  Teyla 
kriteriyasının  qiyməti  tapılır.  Göründüyü  kimi  Teyla  kriteriyasının  suda 
qiyməti işlənmənin III dövründə II dövrə nəzərən azalır. Bu onu göstərir ki, 
neft  üzrə  işlənmənin  III  dövründə  özünütəşkiletmənin  pozulması,  baxılan 
göstəricinin  böyüməsi  və  stabilləşməsinə  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da  lay 
sisteminin  vəziyyətinin  diaqnozunu  verməyə  və  sulaşma  ilə  bağlı  keçid 
prosesinin  vaxtını  müəyyən  etməyə  imkan  verir.  Alınanın  təsdiq  olunması 
üçün  neftin  və  suyun  debitlərinin  paylanmasının  düzgünlüyü  dərəcəsini  
tapmağa  imkan  verən  Cini  əmsalının  qiymətinin  dəyişməsi  analiz  olunub 
(bax  cədvəl  1,  2  ).  Verilən  məlumatlardan  göründüyü  kimi  neft  üzrə  Cini 
əmsalını  II    dövrə  nisbətən  işlənmənin  III  dövründə  artır.  Neft  üzrə  bu 
əmsalın  kiçik  qiymətləri  ondan  xəbər  verir  ki,  II  dövrdə  neftin  debitinin 
quyular üzrə paylanması yoxdur və neft çıxarılması müəyyən qaydada olur. 
İşlənmənin III dövründə isə qaydalı vəziyyətdən qaydasız vəziyyətə keçməsi 
prosesi  müşahidə  olunur.  Su  üzrə  Cini  əmsalının  qiyməti  işləmənin  III 
dövründə  azalır.  Bu  neftin  məhsuldarlığını  aşağı  salan  su  üzrə 
özünütəşkiletmə prosesi olduğunu təsdiq edir. 
Verilən  yaxınlaşma  lay  sisteminin  vəziyyətini  təyin  etməyə  və  bütöv 
quyularda,  həmçinin  onların hər  hansı  bir  hissəsində vaxtında  neft  çıxaran 
quyuların  işlənməsinin  texnoloji  rejimlərinin  qaydaya  salınması  yolu  ilə 
neftçıxarma prosesinin idarəsi üzrə qərar qəbul etməyə imkan verən keçid 
dövrələrini təyin etməyə imkan verir. 
Cədvəl 1 
Quyular üzrə neft və suyun Teyla kriteriyası üzrə qiyməti. 

61 
 
   
   
   
   
 
Q
uyu
nu
n 
   
   
   
   
nö
mr
əsi
 
İşlənmənin mərhələləri 
İkinci 
Üçüncü 
Neft 
Su 
Neft 
Su 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
34А 
0,03 
0,02 
0,17 
0,16 
0,08 
0,07 
0,09 
0,08 
31В 
0,07 
0,06 
0,27 
0,26 
0,11 
0,10 
0,18 
0,17 
32С 
0,06 
0,05 
0,14 
0,12 
0,23 
0,19 
0,11 
0,09 
53D 
0,04 
0,03 
0,16 
0,15 
0,18 
0,17 
0,12 
0,13 
 
Cədvəl 2 
Yataq üzrə neft və suyun Teyla kriteriyası üzrə qiyməti.  
Platforma 
İşlənmənin mərhələləri 
 
 
II 
III 
 
 
Neft 
Su 
Neft 
Su 
 
 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
Cini 
əmsalı 
Teyl 
əmsalı 
А 
0,08 
0,07 
0,19 
0,16 
0,21 
0,19 
0,03 
0,08 
В 
0,06 
0,05 
0,17 
0,15 
0,19 
0,09 
L
JV[2_ 
0,07 
С 
0,07 
0,06 
0,14 
0,12 
0,12 
0,11 
0,04 
0,08 
D 
0,08 
0,07 
0,10 
0,12 
0,10 
0,11 
0,08 
0,11 
Fortis 
yatağı 
0,03 
0,02 
0,09 
0,08 
0,18 
0,10 
0,02 
0,03 
 
 
 
 
 
 
17. 
NEFTÇIXARMA PROSESİNİN İNKİŞAF 
MƏRHƏLƏLƏRİ –  
“XAOS” VƏ “NİZAM” 
 
   Tutaq ki, sistemin inkişafını aşağıdakı bərabərliklə verirlər 
(
)
n
n
n
x
ax
x
−
=
+
1
1
                (1) 
   Bu  bərabərlik  ona  görə  maraqlıdır  ki,  o  neftçıxarma  prosesləri  zamanı 
başverən  xaotik  hərəkətə  keçid  ssenarisini  izləməyə  imkan  verir.  a 
parametrinin müxtəlif qiymətlərində hərəkət növlərinə baxaq. 
   a) 
1
0

 a
.  Bu  bərabərlik dayanıqlı tarazlıq nöqtəsinə doğru hərəkəti  əks 
etdirir.  Əgər 
5
,
0
=
a
  və 
8
,
0
0
=
x
  olarsa  onda 
371
,
0
1
=
x
  ;
18
,
0
2
=
x
  ; 
09
,
0
3
=
x
; 
04
,
0
4
=
x
… 

62 
 
 
b) 
3
1

 a
. 
1

a
 olduqda bifurkasiya baş verir hansı ki, tarazlıq nöqtəsinin öz 
dayanıqlıllığını itirməsinə səbəb olur.  
 
v) 
45
,
3
6
1
3

+

a

.  a=3  olduqda  yeni  buferkasiya  baş  verir.Bifurkasiya 
nəticəsində  avtomeyletmə  yaranır:  tarazlıq  nöqtəsi 

x
  dayanıqsız  olur  və 
onun yerinə dayanıqlı ikili sikl gəlir. 
 
Məlumdur  ki,  cəmiyyət  ərzaq  ehtiyatı,  elektrik  enerjisi  və  sairə  olmadan 
fəaliyyət  göstərə  bilməz.  Ehtiyatlar  hər  yerdə  taoplanır  –  hər  bir 
müəssisədə,  dükanda,  xəstəxanada,  nəqliyyatda.    Amma  bu  və  ya  digər 
halda bu ehtiyattalrın nə qədər əhəmiyyəti var? Bir şey aydındır ki, onlar az 
olmamalıdır,  əks  halda  işdə  fasilələr  yaranacaq.  O  da  aydındır  ki,  onlar 
həddindən çox da olammalıdır, əks halda onlar iqsiadiyyata açır yük olacaq 
və ölü kapitala çevriləcək.  
 
 
18. 
DİNAMİK SİSTEMLƏRİN XARAKTERİSTİKASI 
                              XAUSDORF VƏ