Fizika, onun təbiət və texniki elmlərlə əlaqəsi

36.Molekulyar spektrlər 
 
Molekulların quruluşunu və onların energetik səviyyələrinin xassələrini molekulyar 
spektrlərdə aşkar sürətdə meydana çıxır.  Molekulyar spektr dedikdə molekulların enerji 
səviyyələri arasında kvant keçidləri zamanı meydana çıxan şüalanma (udulma) spektrləri başa 
düşülür. Molekulun şüalanma spektri onun energetik səviyyələrinin quruluşu və uyğun seçmə 
qaydaları əsasında müəyyənləşir. Məsələn həm rəqsi, həm də fırlanma hərəkətləri üçün kvant 
ədədlərinin dəyişməsi 
1

 olmalıdır.  
Beləliklə, müxtəlif növ keçidlərdə səviyyələr arasında müxtəlif cür molekulyar spektr 
yaranır. Elektron spektrlərində spektral xətlərin tezliyi 1 elektron səviyyəsindən digər 
səviyyələrə keçidlərə uyğun gəlir. Həmçinin rəqsi (fırlanma) spektrlərində müxtəlif rəqsi 
(fırlanma) səviyyələri arasında keçidlər əsas rol oynayır. Dediklərimizdən əlavə elektron – rəqsi 
və elektron – fırlanma spektrləri də mövcuddur. Buna görə də molekulların spektri kifayət qədər 
mürəkkəb quruluşa malikdir.  
Tipik molekulyar spektrlər – zolaqlı spektrlər az və ya çox dərəcədə dar zolaqların 
ultrabənövşəyi, görünən və infraqırmızı oblastda məcmusundan ibarətdir. Böyük ayırıcılıq 
qabiliyyətinə malik spektral cihazlar tətbiq etməklə görmək olar ki, zolaqlar bir – birinə çox 
yaxın yerləşmiş xətlərdən ibarətdir və buna görə də çox çətin ayırd edilə bilirlər. Molekulyar 
spektrlərin quruluşu müxtəlif molekullar üçün bir – birindən fərqlənir və molekulda atomların 
sayı artdıqca daha da mürəkkəbləşir, nəticədə bütöv eninə zolaqlar müşahidə olunur. Qeyd edək 
ki, rəqsi və fırlanma spektrinə ancaq çox atomu molekullar malikdir, iki atomlu molekullar isə 
belə spektrə malik deyil. Bu onunla əlaqədardır ki, iki atomlu molekullar dipol momentinə malik 
deyillər.  
1928 – ci ildə Q. Lansberq və L. Mandelstam və onlarla eyni vaxtda Ç.Rman və 
K.Krişnan işığın kombinasion səpilməsi hadisəsini kəşf etdilər. Əgər maddənin üzərinə (qaz, 
maye, şəffaf kristal) çox təmiz monoxromatik işıq düşürsə, onda səpilən işıq spektrində 
sürüşməyən spektr xətti ilə yanaşı sürüşən xətlər də meydana çıxır. Bu sürüşən xətlərin tezliyi (
i

 
) kombinasiyası şəklindədir. Burada 

 düşən işığın tezliyi,  
i
  - səpici mühit 
molekullarının məxsusi rəqsi (fırlanma) hərəkətinə uyğun tezlikdir.  
Kombinasion səpilmə spektrlərində 

tezliyindən kiçik (
i

 
) tezlikli xətlər stoks 
(yaxud qırmızı) peyklər, 

 tezliyindən böyük (
i

 
) tezlikli xətlər isə antistoks (yaxud 
bənövşəyi) peyklər adlanır. Kombinasion səpilmə spektrlərinin analizi aşağıdakı nəticələrə 
gətirir:   
1.  peyklərə uyğun xətlər sürüşməyən xəttə görə simmetrik yerləşirlər; 

2.  məxsusi 
i
  tezlikləri düşən işığın tezliyindən asılı olmayıb, ancaq səpici maddədən 
asılıdır və həmin maddənin quruluşu və tərkibini xarakterizə edir; 
3.  peyklərin sayı səpici maddənin təbiətindən asılıdır;  
4.  antistoks peyklərin intensivliyi stoks peyklərin intensivliyinə nisbətən azdı və 
maddənin temperaturu artdıqca böyüyür, eyni zamanda stoks peyklərinin tezlikləri 
praktiki olaraq temperaturdan asılı olmur.  
Kombinasion səpilmənin izahı ancaq kvant nəzəriyyəsi əsasında mümkündür. Bu 
nəzəriyyəyə əsasən işığı səpilməsi molekul tərəfindən bir foton udulması və bir fotonun 
buraxılması prosesidir. Əgər fotonların enerjisi eynidirsə, onda səpilən işıqda sürüşməyən xətt 
müşahidə olunur. Ancaq elə səpilmə prosesləri  mümkündür ki, bu zaman udulan və 
şüalandırılan fotonların enerjisi eyni olmur. Fotonların enerjisinin müxtəlifliyi molekulun normal 
haldan həyəcanlanmış hala keçməsinə (buraxılan foton az enerjiyə malik olur – stoks peyki 
yaranır) və ya həyəcanlanmış səviyyədən normal səviyyəyə keçir (antistoks peyki yaranır).  
İşığın səpilməsi molekulun müxtəlif   rəqsi və fırlanma səviyyələri arasında keçidlərlə 
müşayiət olunur ki, bu zaman bir sıra simmetrik yerləşmiş peyklər yaranır. Beləliklə, peyklərin 
sayı molekulların energetik spektri ilə, daha doğrusu səpici maddənin təbiətindən asılıdır. 
Həyəcanlanmış molekulların sayı həyəcanlanmamışların sayından dəfələrlə az olduğu üçün, 
antistoks peyklərin intensivliyi də stok peyklərinə nisbətən çox zəifdir. Temperatur artdıqca 
həyəcanlanmış molekulların sayı artır və nəticədə antistoks peyklərin intensivliyi də artır.  
Molekulyar spektrlər və o cümlədən kombinasion səpilmə spektrləri molekulların 
quruluşu və xassələrini öyrənmək üçün molekulyar spektral analizdə, lazer spektroskopiyasında, 
kvant elektronikasında və s. tətbiq olunur.    
 
 
 
           Optik  kvant generatoru – Lazer 
 
Lazer ingilis sözü olub, məcburi şüalanma yolu ilə işıq şüasının güclənməsi deməkdir. 
Bildiyimiz kimi işıq şüası dx – qalınlıqlı maddə daxilindən keçdikdə, onun intensivliyinin 
azalması  
kx
e
J
J


0
    (1)  
Buger qanununa tabe olur. Bu azalma, işıq şüasının maddəni təşkil edən atomlarla 
qarşılıqlı təsiri ilə əlaqədardır. Yəni bu qarşılıqlı təsir zamanı, işıq şüası enerjisinin bir hissəsi 
atomlar tərəfindən udulur və bu udulma nəticəsində atom E
1
 – enerjisi səviyyəsindən E
2
 – enerji 
səviyyəsinə keçir. Atom E
2
, yuxarı səviyyəsindən aşağı E
1
 – səviyyəsinə keçərək bu enerjilər 
fərqinə bərabər enerji şüalandırır. Hələ 1915 – ci ildə A.Eynşteyn göstərmişdir ki, yuxarı enerji 
səviyyəsindən aşağı enerji səviyyəsinə keçid, özbaşına (spontan) və məcburi (xarici təsir 
nəticəsində) keçid kimi iki yolla ola bilər. Atomun bu məcburi keçidinə uyğun şüalanma isə 
məcburi şüalanma deyilir. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, atomun E
1
 – halından E
2
 – halına 
keçidi, işıq şüasının məcburi udulması ilə bağlı olub,  işıq intensivliyin azalmasına səbəb olur, E
2
 
– halında E
1
 – halına keçid isə məcburi şüalanma ilə bağlı olub, işıq şüalanmasının güclənməsinə 
səbəb olur. Buger qanunundan göründüyü kimi işıq şüasının intensivliyinin azalması, udma 
əmsalının k>0 qiymətinə uyğun gəlir. Buna müsbət udulma da deyilir. Udulma əmsalının 
qiyməti k<0 olduğu halda isə, işıq şüasının intensivliyi əksinə, güclənir. Buna isə mənfi udulma 
halı deyilir. Əgər E
1
 – halına uyğun (atomun normal halı) atomların sayını N
1
, E
2
 – halına 
(həyəcanlanma halı) uyğun gələn atomların sayı isə N
2
 ilə göstərsək, təbiidir ki, işığın müsbət 
udulma halı N
1
>N
2
 şərtini ödəməlidir. Bu hala termodinamik tarazlıq halı deyilir. N
2
>N
1
 olduğu 
halda isə, yəni termodinamik tarazlıq halı pozulduğu halda isə, mənfi udulma baş verir. Yəni işıq 
şüasının intensivliyi azalmayıb,  əksinə, güclənir. Deməli, belə nəticəyə gəlirik ki, işıq şüasının 
intensivliyini gücləndirmək üçün atomları normal haldan, həyəcanlanma halına keçidini təmin 
etmək lazımdır. A.Eynşteyn göstərmişdir ki, atomun aşağı səviyyədən yuxarı səviyyəyə keçmə 

 
E
2
 
E
3
 
E 
1 
2 
3 
özbaşına keçid  
h
əy
əc
an
la
n
ma
 
v
er
ən
 y
aş
ıl
 i
şı
q
  
q
ır
m
ız
ı 
la
ze
r 
şü
ası
  
Şəkil 2 
ehtimalı P
12
, yuxarı səviyyədən aşağı səviyyəyə keçmə ehtimalına (P
21
) bərabərdir. Yəni P
12
=P
21
. 
Bu keçmə ehtimalının özü isə işıq şüasının enerji sıxlığı 
C
J
U 

 ilə düz mütənasibdir. Müsbət 
udulmaya məruz qalmış atomların 
2
,
1
N

 sayı, həmin səviyyədə olan atomların ümumi N
1
 sayı 
ilə, məcburi keçidə məruz qalmış atomların 
2
N

 sayı isə, o səviyyədə olan atomların ümumi N
2
 
sayı ilə düz mütənasibdir. Onda bu deyilənləri nəzərə alsaq,  
1
2
,
1
1
2
,
1
1
2
,
1
2
,
1
N
c
J
B
N
U
B
N
P
N





 
2
1
,
2
2
1
,
2
2
2
,
1
2
,
1
N
c
J
B
N
U
B
N
P
N





 
olduğunu alarıq. Burada B
12
 və B
21
 uyğun səviyyələrə keçid üçün Eynşteyn əmsalları 
olub bir – birinə bərabərdir (B
12
=B
21
). İndi fərz edək ki, qalınlığı dx olan maddə üzərinə J 
intensivliyə malik işıq şüası düşür. Bu zaman baş verən məcburi udulma zamanı işıq 
intensivliyinin azalması (dəyişməsi) 
1
2
,
1
1
N
h
c
J
B
dJ



 
məcburi şüalanma zamanı isə intensivliyin dəyişməsi 
2
1
,
2
2
N
h
c
J
B
dJ


 
olar. Ümumi intensivliyin dəyişməsi isə 
dx
N
h
c
J
B
N
h
c
J
B
dJ
)
(
2
1
,
2
1
2
,
1
2





 
olar. Buradan da  
dx
N
N
N
c
h
B
J
dJ









1
2
1
2
,
1
1

 
olduğunu  alırıq. Sonuncu ifadəni inteqrallasaq,  
x
h
N
N
N
c
B
e
J
J












1
2
1
2
,
1
1
0
            (2)  
olduğunu alırıq. (1) və (2) ifadələrinin müqayisəsindən, udulma əmsalı üçün  

h
N
N
N
c
B
k








1
2
1
2
,
1
1
        (3) 
olduğunu  alırıq.  
Əgər N
1
>N
2
 – sə, yəni termodinamik tarazlıq halı mövcuddursa, k>0 olur. Yəni müsbət 
udulma halı alınır. Əgər N
1
2
 – sə, yəni termodinamik tarazlıq halı pozulmuşsa, k<0 olur ki, bu 
da mənfi udulma adlanır. Yəni işıq şüası maddə daxilindən keçdikdə zəifləməyib, əksinə, 
güclənib. Məcburi şüalanma verə bilən süni mühitin yaradılması fikrini 1940 – cı ildə verən rus 
alimi V.A. Fabrikant olmuşdur. 1953 – cü ildə isə rus alimlərindən N.Q. Basov  və A.İ. 
Proxorov, amerikan fiziklərindən isə C. Taunson və Qordon bir – birindən asılı olmayaraq, 
mikrodalğalar diapazonunda işıq şüalarının məcburi şüalanma 
yolu ilə güclənməsini əldə etmişlər. Belə diapazonda işləyən 
generatorlara Mazerlər deyilir. 1960 – cı ildə isə amerikan fiziki 
Meyman tərəfindən optik diapazonda işıq şüasının güclənməsi 
əldə edilmişdir. Bu diapazonda işləyən cihazlara isə Lazerlər və 
ya optik kvant generatorları deyilir. Lazerlər kristal və qaz 
lazerləri kimi iki cür olur.  
Kristal növ optik kvant generatoru – məcburi şüalanmanı 
yaradan aktiv fəal mühitdən,  bu mühitin atomlarını 
həyəcanlandıra bilən mənbədən və foton selini gücləndirən 
rezonatordan (əks etdirici güzgülərdən) ibarətdir (şəkil 1). Aktiv 
 
.  . 
. 
İ
  
1 
2 
3 
4 
6 
Şəkil 1 

hissə alüminium oksidi ilə (Al
2
O
3
), xrom oksidin (Cr
2
O
3
) qarışığından alınmış və silindrik çubuq 
şəklində hazırlanmış süni yaqut kristalından ibarətdir. Yaqut çubuğunun diametri 2 sm - ə, 
uzunluğu isə 40 – 50 sm - ə qədər olur. Yaqutun tərkibində olan xrom (Cr
3+
) atomlarının 
konsentrasiyası çox cüzi olub 0,03% - 0,5% təşkil edir. Xrom atomlarının konsentrasiyasından 
asılı olaraq, onun rəngi al çəhrayı rəngdən, tünd çəhrayı rəngə çalır. Yaqut çubuğuna spiralvarı 2 
– impuls lampası dolanmışdır. İ – induktoruna birləşdirilmiş 4 kondensatorunun hər dəfə 
boşalması zamanı yaranan 560 nm dalğa uzunluqlu yaşıl işıq şüası xrom atomlarını 
həyəcanlandıraraq E
1
 – enerji səviyyəsindən E
3
 – enerji səviyyəsinə qovur (şəkil 2). E
3
 – 
səviyyəsindən E
1
 – səviyyəsinə özbaşına keçid ehtimalı, E
3
 – səviyyəsindən E
2
 – səviyyəsinə 
keçid ehtimalından çox az olduğundan, atomların özbaşına keçidi əsasən 2 – enerji səviyyəsinə 
olur. 
 
 
 
 Əgər atomun 3 – enerji səviyyəsində orta yaşama müddəti 10
-8
 san – sə, 2 – enerji 
səviyyəsində onun bu yaşama müddəti 10
-3
 san. olur. Yəni 2 enerji səviyyəsində atomun yaşama 
müddəti 10
5
 dəfə artmış olur. Atomun bu halına metastabil halı və ya metastabil səviyyə deyilir. 
Beləliklə atomların özbaşına metastabil halına keçməsi nəticəsində termodinamik tarazlıq halı 
pozulmuş olur.  
Yəni N
2
>N
1
 şərti ödənmiş olur. Özbaşına keçid zamanı yaranan yaranan şüalardan bir 
qismi, yaqut kristalının oxuna paralel istiqamətdə yayılaraq (bucaq altında yayılan şüalar kristal 
səthindən çıxaraq onu tərk edir) oxa perpendikulyar istiqamətdə qoyulmuş rezonatorlara 
(qaytarıcı güzgü səthlərinə) düşür. Rezonatordan əks olunmuş şüalar isə öz yolunda metastabil 
səviyyədə yerləşmiş xrom atomlarına təsir edərək, onları məcburən E
1
 – səviyyəsinə keçirirlər. 
Beləliklə E
2
 – səviyyəsindən E
1
 səviyyəsinə keçid zamanı 6943 A
0
 dalğa uzunluqlu qırmızı lazer 
şüalanması yaranır. Məcburi şüalanma (lazer) özünün dörd əsas xüsusiyyətinə görə: 
monoxromatikliyinə, paralelliyinə (yəni məcburi şüalanmanın istiqaməti onu yaradan şüa 
istiqamətində olur), koherentliyinə (məcburi şüa onu yaradan şüa ilə koherentdir) və ən nəhayəti 
eyni cür polyarlaşmasına görə fərqlənir.  
Lazer şüalarının tətbiq sahəsi çox genişdir. Lazer şüaları çox kiçik bucaq daxilində (10
-4
 
rad) yayılma qabiliyyətinə malikdir. Əgər belə şüanın Ay səthinə verdiyi işıqlı dairənin diametri 
1 km təşkil edirsə, adi projektorunki isə 40000 km - ə çatır. Onun bu xüsusiyyətindən istifadə 
edərək uzaq məsafələri çox böyük dəqiqliklə ölçmək olur. Lazer şüaları vasitəsilə yerin süni 
peykləri ilə əlaqə və onların idarə olunması, kosmosdan Yerin kartoqrafik şəkillərinin alınması 
kimi məsələlərin yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Lazer şüaları vasitəsilə kimyəvi 
proseslərdə: möhkəm materialların doğranmasında, qaynaq edilməsində, onlarda çox kiçik 
diametrə malik deşiklərin açılmasında, təbabətdə göz və digər xəstəliklərin qansız cərrahiyə 
əməliyyatlarının aparılmasında geniş tətbiq olunur. Lazer ən güclü işıq mənbəyi olub onun enerji 
impulsunun gücü 10
9
 Vt/sm
2
 – a bərabərdir. Halbuki Günəş şüasının verdiyi bu enerji 10
4
 Vt/sm
2
 
– dır. Optik linzalar vasitəsilə lazer şüalarını fokuslayaraq onun gücünü 10
15
 Vt/sm
2
 çatdırmaq 
olur ki, bu da onun tətbiq dairəsini başqa sahələrdə daha da genişlənməsinə imkan yaradır.  
 
 
 
37.Atom nüvəsinin tərkibi, ölçüsü və yükü. Kütlə defekti və 
nüvənin əlaqə enerjisi. Radioaktivlik. Radioaktiv çevrilmə 
qanunları. α- və β- parçalanma.  
 
Nüvənin tərkibi. Nuklonların xassələri. 

1932-ci  ildə  D.  D.  İvanenko  və  V.  Heyzenberq  müəyyən  etdilər  ki, 
istənilən  atomun  nüvəsi  protonlardan  və  neytronlardan  təşkil  olunmuşdur.  Müasir 
elmi  təsəvvürlərə  görə  protonla  neytron  bir  çox  xassələrinə  görə  təqribən  bir-biri 
ilə  eyni  olan  zərrəciklərdir:  onların  ölçüləri,  spinləri,  təqribən  kütlələri  eynidir. 
Lakin, bu zərrəciklərin, onları bir-birindən fərqləndirən xassələri də vardır: proton 
praktik olaraq qeyri-məhdud müddətdə, neytron isə yalnız 918 san. ərzində sərbəst 
halda qala bilir. Bu zərrəciklərin məxsusi maqnit momentləri də həm qiymətinə və 
həm  də  işarələrinə  görə  bir-birindən  fərqlidir:  protonun  məxsusi  maqnit  momenti 
+2,79
B

olduğu halda, neytron üçün bu kəmiyyət 
B

91
,
1

-ə bərabərdir. Burada: 
 
2
27
10
05
.
5
2
m
A
m
h
e
p
B






 
sabiti nüvə maqnetonu adlanır. Protonla neytronun xassələrindəki bu fərqləri yalnız 
neytronun elektrik yükünə malik olması ilə əlaqələndirirlər. Buna görə də neytron 
və proton nuklon adlanan eyni bir zərrəciyin müxtəlif halları hesab edilir.  
Nüvələrin  iştirak  etdikləri  proseslərin  çoxunda  onların  həyəcanlanması  və 
parçalanması  halları  baş  vermir.  Bu  nüvənin  çox  dayanıqlı  sistem  olduğunu 
göstərir 
Kütlə  ədədi  40-dan  böyük  olmayan  yüngül  elementlərin  nüvələrində 
protonlarla  neytronların  sayı  təqribən  eyni  olur:  Z=A-Z=N.  Lakin  nüvələr 
ağırlaşdıqca  onlardakı  neytronların  sayı  daha  çox  artır.  O  qədər  dəqiqlik  tələb 
olunmayan hallarda bütün nüvələrin sıxlığını eyni və ona görə də nüvənin həcmini 
və deməli, onun radiusunu ondakı nuklonların sayı (A) ilə mütənasib hesab etmək 
olar: 
 
3
/
1
15
10
3
.
1
A
r



        (1) 
 
(1)  düsturu  göstərir  ki,  müxtəlif  nüvələrin  radiusları  bir  neçə  10
-15
  m-ə 
bərabərdir.  Atomun  radiusunun  10
-10
  m  tərtibində  olduğunu  xatırlasaq,  aydın  olur 
ki,  nüvə  atomun  həcminin  çox  cuzi  hissəsini  tutur.  Buna  baxmayaraq  atomun 
kütləsinin  99,9%-i  nüvənin  payına  düşür.  Bu  həm  nüvədəki  nuklonların 
konsentrasiyasının və həm də nuklonun kütləsinin elektronun kütləsindən çox-çox 
böyük olması ilə əlaqədardır. Nüvə maddəsinin sıxlığı 
3
17
/
10
2
m
kq

-na yaxındır.  
Digər  elementar  zərrəciklər  kimi  nuklonlar  da  nüvənin  həcmi  hüdudunda 
daim hərəkətdədirlər. Nuklonların bu hərəkətlərinin sürətləri çox böyük olub, ~10
7
 
m/san  tərtibindədir.  Nuklonların  hərəkəti  nüvənin  məhdud  və  kiçik  həcmində  baş 
verdiyindən, bu hərəkət elementar uçuş məsafələrindən ibarətdir. Hər bir elementar 
uçuş  “nüvə  uçuş  müddəti”  ilə  xarakterizə  olunur.  Nüvənin  ölçüsü 
m
15
10
5


  qəbul 
etsək, nüvə uçuşu müddəti üçün 
san
B
22
10
5




 rəqəmi alınır. Bu rəqəm nüvədə baş 
verən proseslər üçün xarakterik kəmiyyətdir.  
Nüvədəki  nuklonların  çoxunun  spinləri  qarşılıqlı  əks  istiqamətdə  olur  və 
buna  görə də spinlərin qarşılıqlı kompensasiyası  nəticəsində ən ağır  nüvənin spini 
belə  bir  neçə  ½-dən  çox  olmur.  Həm  protonların  və  həm  də  neytronların  sayı  cüt 
olan nüvənin spini isə sıfır olur.  

 
Nüvənin rabitə enerjisi. 
Sükunətdə  olan  hər  bir  nüvənin  kütləsi  bu  nüvədəki  nuklonların  sərbəst 
haldakı  kütlələri  cəmindən  az  olur.  Bu  o  deməkdir  ki,  nuklonlardan  nüvə  təşkil 
olunarkən,  onların  kütlələrinin  bir  hissəsi  nuklonların  rabitə  enerjisini  yaradan  və 
ona bərabər olan enerji şəklində ayrılır. Rabitə enerjisinin ifadəsi:  
2
c
m
E
rab



  və ya 




nüv
n
p
rab
m
m
Z
A
Zm
c
E




2
       (2) 
olar.  Burada  m
p
-  protonun,  m
n
-  neytronun  kütləsidir, 
m

  nuklonların 
kütlələrinin,  onların  nüvədəki  rabitə  enerjisini  yaradan  hissəciklərin  cəmi  olub, 
kütlə deffekti adlanır.  
Nüvənin kütləsini tapmaq çətin olduğundan, praktik hesablamalar üçün (2) 
düsturu o qədər də əlverişli deyildir. Ona görə də aşağıdakı əvəzləmələrdən istifadə 
etməklə həmin düsturu praktik hesablamalar üçün əlverişli şəklə salaq. 
Nüvənin kütləsinə atomun kütləsi ilə ondakı elektronların kütlələrinin fərqi 
kimi  baxmaq  olar.  Aydındır  ki,  bu  sözlər  yalnız  normal  halda  olan  (ionlaşmamış) 
atoma  aiddir.  Eyni  qayda  üzrə  protonun  kütləsi  hidrogen  atomu  ilə  elektronun 
kütlələri fərqinə bərabər olar. Dediklərimizə əsasən: 
e
a
Zm
m
m


нцвя
   və 
e
n
p
m
m
m


 
yaza  bilərik.  Bu  əvəzləmələri  rabitə  enerjisinin  (2)  düsturunda  yerinə 
yazsaq, onun şəkli aşağıdakı kimi olar:  




a
n
n
rab
m
m
Z
A
Zm
c
E




2
       (2a) 
Kütlə enerji vahidlərində ölçüldükdə isə  
a
n
n
rab
m
m
Z
A
Zm
E




)
(
        (2b) 
yaza bilərik.  
(2)  düsturu  göstərir  ki,  nüvənin  rabitə  enerjisi  onun  kütlə  ədədindən 
asılıdır. Bir nuklonun payına düşən rabitə enerjisi xüsusi rabitə enerjisi adlanır: 
A
E
rab
rab
x

.

          (3) 
Hesablamalar  göstərir  ki,  xüsusi  rabitə  enerjisinin  kütlə  ədədindən 
(nüvədəki nuklonların sayından asılılığı nisbətən mürəkkəb xarakter daşıyır): kütlə 
ədədi  56-ya  yaxın  olan  elementlərin  (məsələn,  dəmir)  nüvələri  üçün  xüsusi  rabitə 
enerjisi  ən  böyük  –  təqribən  8,75MeV  olur.  Ona  görə  də  kütlə  ədədi  56-ya  yaxın 
olan  elementlərin  nüvələri  daha  stabil  olur.  Bunda  yüngül  nüvələrdə  nuklonların 
sayı  artdıqca,  onların  xüsusi  rabitə  enerjisi  artır,  bundan  ağır  nüvələrdə  isə  bir 
qədər  azalır.  Lakin,  dövri  sistemdəki  elementlərin  nüvələrindəki  nuklonların  sayı 
1÷250  intervalında  dəyişdiyi  halda,  onların  xüsusi  rabitə  enerjisi  çox  kiçik 
(4÷8,75MeV)  intervalda  dəyişir.  Ağır  nüvələrdə  xüsusi  rabitə  enerjisinin 
nuklonların  sayı  artdıqca  azalması  protonlar  arasında  Kulon  dəfetmə  qüvvələrinin 
artması  ilə  əlaqədardır.  Bu  sabəbin  payına  düşən  xüsusi  rabitə  enerjisi  Z
2
  ilə 
mütənasibdir. Həm  yüngül  nüvələrin sintezindən  yaranan  nisbətən ağır  nüvələr  və 
həm  də  ağır  nüvələrin  parçalanmasından  (bölünməsindən)  alınan  nüvələr  ilkin 
nüvələrə nisbətən daha dayanıqlı olurlar. Məlumdur ki, daha dayanıqlı sistem daha 
az  enerjiyə  malikdir.  Ona  görə  də  hər  iki  reaksiya  nəticəsində  müəyyən  enerji 
ayrılmalıdır.  

(2b) və (3) düsturlarından istifadə edərək bəzi nüvələrin rabitə enerjisini və 
xüsusi rabitə enerjisini hesablayaq.