MÖvzu informatikanin bəZİ anlayiş VƏ elementləRİ

 Excel 2010 proqramında görünüş rejimlərinin hər hansı birindən istifadə etmək üçün 
proqram pəncərəsinin aşağı hissəsində yerləşmiş Status bar (Vəziyyət sətri) panelinin sağ tərəfində 
əks olunan düymələrdən və ya lentin View (Görünüş) tabının Workbook Views (İş Kitabına Baxış 
Rejimləri) lent qrupunun əmrlərindən istifadə edilir.  
1.  Normal  (Normal)  görünüş  rejimi  cədvələ  məlumatların  daxil  edilməsi,  redaktəsi  və 
formatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulur.  
2.  Page  Layout(Səhifə  Düzəni)  görünüş  rejimi  cədvəli  çap  səhifələrində  əks  etdirir.  Bu 
görünüş  rejimində  səhifənin  kənar  boşluqları,  səhifədə  olan  yuxarı  və  aşağı  sərlövhələr, 
səhifə nömrələri də əks olunur. 
3.  Page  Break  Previev  (Səhifə  Kəsilməsinə  Öncəbaxş)  gprünüş  rejimi  iş  vərəqinin  yalnız 
məlumat  olan  səhifələrinin  ekranda  görünüşünü  və  səhifələrin  fonunda  isə  həmin 
səhifənin nömrəsini göstərir.  
4.  Elektron cədvəlin hər hansı seçilmiş diapazonunu Custom Views xüsusi təsvirdə vermək 
üçün  əvvəlcə,  həmin  hissə  seçilir,  sonra  Ribbon(lent)  interfeysinin  View  (Görünüş) 
tabının  Workbook  Views  (İş  Kitabına  Baxış  Rejimləri)  lent  qrupunun  Custom  Views 
(Fərdi Görünüşlər) əmri icra edilir.  
Cədvəlin xarici görünüşünü dəyişməklə bərabər Excel cədvəl prosessoru həm də cədvəlin əks 
olunma miqyasını artırmaq və ya azaltmağa imkan verir.  
Lentin View(Görünüş) tabının Zoom (Miqyas) lent qrupunun əmr və düymələrindən istifadə 
olunur. Bu lent qrupundakı Zoom (Miqyas) düyməsi klikləndikdə Zoom(Miqyası Dəyişdir) 
adlı dialoq pəncərəsi ekrana çıxır. 
Zoom lent qrupunun 100% düyməsi cədvəlin miqyasının hansı ölçüdə olmasından asılı 
olmayaraq normal (100%) ölçüyə gətirilməsini təmin edir. 
 
7.5. İş kitablarının pəncərələri ilə iş. Səhifə parametrləri. Səhifə fonu. Diaqramlar və 
onlarla iş. 
 
Microsoft Excel 2010 cədvəl prosessorunun sənədlərini əks etdirən proqram pəncərələri ilə 
əməliyyatlar aparmaq üçün lentin View  (Görünüş) tabının Window (Pəncərə) lent qrupunun 
düymə və əmrlərindən istifadə olunur. Bu əmrlərdən istifadə edərək ekranda görünən Excel cədvəl 

 
 
115 
faylının yeni pəncərələrini açmaq, açılmış sənədlərin Excel pəncərəsində görünməsini 
tənzimləmək, cari sənəd pəncərəsini iki hissəyə bölmək və ya belə bölgüdən imtina etmək, açılmış 
sənədləri aktivləşdirmək olur. Ne w Window(Yeni pəncərə) əmri ilə cari sənədin yeni pəncərəsi 
açılır və həmin pəncərələr avtomatik olaraq ardıcıl nömrələnir. Bu pəncərələr açılma ardıcılığı ilə 
ekranda bir-birini örtür və yalnız ən axırıncı açılmış pəncərə görünür. 
Arange All (Hamısını Nizamla) əmri ilə açılmış pəncərələrin hamısını ekranda şaquli  və ya 
üfüqi şəkildə görünüşü tənzimlənir.Əmrin icrası zamanı ekranda açılan  Arange Windows 
(Pəncərələri Nizamla)dialoq pəncərəsinin Tiled(Yanaşı) parametri açılmış  Excel pəncərələrini 
yanaşı nizamlanmasını, Horizontal (Üfüqi) parametri üfüqi nizamlanmasını, Vertical (Şaquli)  
parametri şaqli nizamlanmasını, Cascade (Kaskad) parametri isə üst-üstə nizamlanmasını təmin 
edir. Microsoft Excel 2010 prosessorunda hazırlanmış cədvəlin səhifə parametrləri lentin   Page 
Layout (Səhifə Düzəni) tabının Page Setup (Səhifə Parametrləri) lent qrupunun əmrləri ilə təyin 
edilir.  
Margins (Kənar Boşluqlar) – cari iş vərəqi üçün kənar boşluq ölçülərinin seçilməsinin təmin edir. 
Page Setup (Səhifə Parametrləri) lent qrupundakı Margins (Kənar boşluqlar) düyməsini kliklədikdə 
Qalereya kolleksiyaları şablon kənar boşluqlar olan Normal (Normal), Wide (Geniş) və Narrow 
(Dar) formalarından başqa Custom Margins...(Fərdi Kənar Boşluqlar...) əmri də əks olunur.  
Margins (Kənar boşluqlar) pəncərə əlavəsində şıxarılan parametrlər səhifə kənarlarınd nəzərdə 
tutulan boş sahələri təyin etmək üçün istifadə edilir. Yəni, çox asanlıqla dialoq pəncərəsidə cədvəlin 
kənarlarından Top(Yuxarı), Left(Sol), Right(Sağ) və Bottom (Aşağı) buxarılacaq boş sahələrinin 
ölçüsünü vermək olar.  
 
 Excel 2010 proqramında istənilən qrafiki obyekti iş vərəqinə əlavə etmək olar. Microsoft Office 
şəkillər Qalereyasından, İnternetdən, skanerdən, rəqəmli kameradan, rəqəmli fotoaparatdan, mobil 
telefondan yüklənmiş şəkil təsvir, xüsusi qrafik proqramlarda hazırlanmış təsvir belə obyektlərə 
misal ola bilər. 
İnsert_tabının_İllustrations'>Qrafik obyekt  aşağıdakı üsullarla əlavə edilə bilər.  
1. 
Ribbon  (Lent)  interfeysinin  İnsert  tabının  İllustrations  (Şəkillər)  lent  qrupunun  Clip  Art 
düyməsinin kliklənməsi ilə açılan Clip Art  Tapşırıq  Panelləri Seçimindən istifadə edilməsi.
 
2. 
Windows əməliyyat sisteminin mübadilə buferinin köməyilə qrafik obyektin köçürülməsi və 
əlavə edilməsi.
 
3. 
İnsert  (Əlavə  et)  tabının    İllustrations  lent  qrupunun  Picture  (Şəkil  əlavə  et)  dialoq 
pəncərəsinin köməyilə lazımi şəklin seçilməsi və əlavə edilməsi. 
 

 
 
116 
Cədvəllərdə müəyyən verilənlərin hər hansı bir parametrdən asılı olaraq dəyişmə 
dinamikasını əyana şəkildə göstərmək üçün diaqramlardan istifadə edirlər. Diaqramlar elektron 
cədvəldəki məlumatların qrafik formada görünməsinə şərait yaradır. Məlumatlar cədvəllərdə 
dəyişdikcə diaqramlar da onlara uyğun dəyişir. Excel cədvəl prosessorunda qrafik və 
diaqramların qurulması üçün əvvəlcə verilənlər cədvəli yaradılır. Təbii ki, diaqram qurmazdan 
əvvəl işçi vərəqdə diaqramları yaradacaq göstəriciləri seçmək lazımdır. 
Excel 2010 elektron cədvəl prosessorunda 11 diaqram tipi (Chart Type) və bu tiplərə 
uyğun 73 alt tipi (Chart Sub-Type) vardır.     
 
Excel 2010-da aşağıdakı diaqram tipləri vardır: 
 
Column  (Гистограмма/Sütun)-  sütunu  diaqram  əlavə  edir.  Sütunlu  diaqramlar 
kateqoriyalar üzrə qiymətlərin müqayissəsi üçün istifadə edilir; 
 
Line (График/Xətt)- Xətti diaqram əlavə edir. Zaman daxilində inkişaf meyllərini 
göstərmək üçün istifadə edilir; 
 
Pie (Круговая/Dairəvi)- Dairəvi diaqramlar əlavə edir. Dairəvi diqramlar hər bir 
qiymətin ümumi yekundak qiymətlərini göstərir.  
 
Bar (Линейчатая/Zolaq)- Zolaqlı diaqram əlavə edir. Zolaqlı diaqramlar bir neçə 
qiymətin  müqayisəsi üçün ən yaxşı diaqram tipidir. 
 
Area (С областями/Sahə)- Diaqram sahəsi əlavə edir. Diaqram sahələri müəyyən 
zaman  müddətində  bir  neçə  verilənlər  dəsti  arasında  fərqləri  vurğulayır.  Bu  tip  diaqramlarda 
məlumatların dəyişməsini öz ölçülərində deyil, digər məlumatlarla qarşılaşdırılaraq görmək olar. 
 
XY  Scatter  (Точечная/XY  Paylanma)-  Bu  еipli  diaqramlarda  məlumatların 
rəqəmlərdən ibarət olması zəruridir.  
 
Stock  (Биржевая/Birja)-  Sənədlərin  bağlanma  qiymətlərini  izləməyin  ən  yaxşı 
yolu bu tip diaqramdan istifadə etməkdir.  
 
Surface  (Поверхность/Səth)-  Bu  diaqram  tipində  məlumatlar  məlumatlar 
müəyyən səviyyələrə görə müxtəlif səthlərə ayrılır. Hər səth müəyyən rənglərlə təsvir olunur. 
 
Doughnut  (Кольцевая/Dairəvi)-  Bu  tip  diaqramlar  dairəvi  (Pie)  diaqramlara 
oxşayır  və  eyni  məqsəd  üçün  istifadə  edilir.  Bu  tipli  diaqramlarda  bir  neçə  məlumat  sırası 
göstərmək olar. 
 
Bubble  (Пузырьковая/Qabarcıq)-  Bu  diaqram  tipində  məlumatların  müəyyən 
yumru şəkilli qabarcıqlar şəklində göstərilməsi üçün istifadə edilir.  

 
 
117 
 
Radar  (Лепестковая/Radar)-  Xətti  diaqramlara  oxşayan  bu  tip  diaqramlar 
məlumat sırasının bütün qiymətini müqayisə etmək üçün istifadə edilir.  
Excel 2010 cədvəl prosessorunda diaqramlar hazırlamaq üçün Lent (Ribbon) interfeysinin 
İnsert (Əlavə et) tabının Charts (Diaqramlar) lent qrupunun düymələrindən və ya həmin 
qrupun sağ küncündəki Create Chart (Diaqram yarat) dialoq Pəncərəsini işə salan 
düyməsindən istifadə edilir. 
Diaqramın yaradılması üçün aşağıdakı addımlar ardıcıllığı icra olunur: 
1. Əvvəlcə diaqram vasitəsi ilə təqdim olunacaq verilənlər cədvəli diapazonu seçilir; 
2. Charts (Diaqramlar) lent qrupunda lazımı diaqram tipinə uyğun düymə kliklənir; 
3. Bu tipin müxtəlif variantlarının yerləşdiyi palitra açılacaqdır. Mausu-un göstəricisinin 
istənilənvariant üzərində saxlanılması onun xüsusiyyətlərinin ekranda göstərilməsinə səbəb 
olacaqdır; 
4. Təklif olunan variantlar qaneedici olmadıqda palitraların hər birində olan All Chart 
Types (Bütün diaqram tipləri) əmrinin icrası və yalent qrupunun aşağı sağ küncündəki Create 
Charts (Diaqram yarat) dialoq pəncərəsinin işə salan düyməsinin kliklənmə ilə açılan İnsert 
Chart (Diaqram Əlavə Et) pəncərəsindən istifadə olunur; 
5. Nəticədə, verilənlərin yerləşdiyi iş vərəqində parametrləri susmaya görə təyin olunmuş 
diaqram yaranacaqdır.  
Qrafik və ya diаqram alındıqdan sonra onun elementləri üzərində dəyişiklik etmək 
mümkündür. Bunun üçün həmin elementi aktivləşdririk, sonra isə mausun sağ düyməsini 
basmaqla açılan pəncərədən kontekst menyudan istifadə edərək redaktə və ya yeni düzəlişlər 
həyata keçirilir.  
  Excel fayllarını çap etməzdən əvvəl işçi səhifə parametrlərini təyin etmək lazımdır. Bütün 
səhifə parametrləri Page Layout (Səhifə Düzəni/Разметка страницы) tabının köməyi ilə 
həyata keçirilir. Açılan Dialoq pəncərəsində parametrlər seçilir və OK düyməsi kliklənir.  
 
 
 
 

 
 
118 
   
MÖVZU 8. 
MS ACCESS – VERİLƏNLƏR BAZASININ İDARƏETMƏ 
SİSTEMİ 
Plan 
Verilənlər_bazası_(VB)_anlayışı.'>8.1. Verilənlər bazası (VB) anlayışı. 
8.2. Verilənlər bazasının modelləri. 
8.3.Verilənlər  Bazasının  İdarəetmə  Sistemləri  (VBİS),  onların  funksiyaları  və 
növləri. 
8.4.Microsoft Access proqramının təyinatı. 
8.5. Access 2010-un obyektləri. 
 
8.1. Verilənlər bazası (VB) anlayışı. 
İnformasiyanın  qorunub-saxlanılması  kompüterlərin  ənənəvi  xidmət  növlərindən 
biridir.  İnformasiyanın  kompüterlərdə  qorunub-saxlanılması  üçün  verilənlər  bazasından 
(VB) geniş istifadə olunur.  
Verilən - bazaya daxil ediləcək informasiya vahididir, elementidir.  
 Tərif.  VB  -  informasiyanın  saxlanılması,  ilkin  emalı  və  axtarışını  təmin  edən 
xüsusi formatlı fayldır. “Faylın formatı” termini kompüter faylında saxlanılan verilənlərin 
strukturunu təsvir etmək üçün istifadə olunur. 
Verilənlər bazası  eyni  yerdə  saxlanılan, bir-biri  ilə qarşılıqlı əlaqədə və  müxtəlif 
istifadəçilər  tərəfindən  müxtəlif  məqsədlər  üçün  istifadə  olunan  məlumatlar  yığımıdır.  
Verilənlər bazasında toplanılan verilənlər adətən müəyyən predmet sahəsinə aid olur. 
Verilənlər bazasının təşkilində aşağıdakılara riayət olunmalıdır: 
- bazada verilənlərin təkrarlanması minimum olmalıdır; 
-  verilənləri  axtarıb  tapmaq,  onları  dəyişdirmək  və  yeniləşdirmək  üçün  ümumi 
idarəetmə üsullarından və vasitələrindən istifadə olunmalıdır; 
- sonrakı mərhələlərdə verilənlər bazasının tətbiq sahəsinin genişləndirilməsi üçün 
verilənlər strukturlaşdırılmalıdır. 
Bir  qayda  olaraq  müasir  kompüterlərdə  bir  neçə  müxtəlif  verilənlər  bazası 
yaradılır. Lazım gəldikdə isə eyni tətbiq sahəsi üçün yaradılan müxtəlif verilənlər bir-biri 

 
 
119 
ilə əlaqələndirilib, inteqrasiya edilmiş verilənlər bazası olur. Belə sistemlərə verilənlər 
bazasını idarəetmə sistemi deyilir. 
Verilənlər  bazasının  təşkili  üçün  müxtəlif  üsul  və  vasitələrdən  istifadə  olunur. 
Müəyyən  sistemin  layihələndirilməsində  bu  üsul  və  vasitələrin  seçilməsi  verilənlər 
bazasına qoyulan başlıca tələblərin ödənilməsinə əsaslanmalıdır. 
Bu tələblərə verilənlər bazasının xarakteristikaları deyilir və onlara aşağıdakılar aid 
edilir: 
- 
verilənlərin daxili strukturunun saxlanılması; 
-   verilənlərin təkrarlanmasının minimuma endirilməsi; 
- 
verilənlərdə uyğunsuzluğun aradan qaldırılması; 
- 
verilənlərin çoxməqsədli və birgə istifadə edilməsi; 
- 
verilənlərin birgə idarə edilməsi; 
- 
verilənlərin məhsuldarlığı; 
- 
verilənlərin tamlığı və s. 
Verilənlər bazası verilənlərin müxtəlif təsvirinə uyğun müxtəlif funksiyalara malik 
ola bilər. Verilənlər bazasınun müxtəlif vəzifələri müxtəlif istifadəçilər tərəfindən istifadə 
olunması ilə müəyyən olunur. 
İnformasiya  sistemi  (İS)  tətbiq  sahəsinə  aid  informasiyanın  toplanmasını, 
saxlanmasını,  emalını  və  istifadəçilərə  çatdırılmasını  təmin  edən  texniki,  proqram, 
linqvistik  və  metodoloji  vasitələr  kompleksidir.  Texniki  vasitələrə  kompüterdən  əlavə, 
informasiyanın  ötürülməsi,  qeyd  edilməsi  və  əks  etdirilməsi  üçün  vasitələr  də  daxildir. 
İnformasiya  sistemi  müəyyən  mövzu  sahəsi  çərçivəsində  müxtəlif  istifadəçilərin 
informasiyaya olan təlabatını ödəmək üçün yaradılır. 
İnformasiya  sistemi  ayrılıqda  və  ya  hər  hansı  avtomatlaşdırılmış  sistemin 
tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o informasiya-sorğu sistemi kimi əsasən ayrı-
ayrı şəxslərin və ya kolektivin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci 
halda  isə,  İS  istifadəçilərə  informasiya  arayış  xidməti  göstərməklə  yanaşı, 
avtomatlaşdırılmış  sistemin  (məsələn,  avtomatlaşdırılmış  idarəetmə  sisteminin) 
informasiya təminatı altsistemi rolunu pynayır. 
İS  vasitəsilə  istifadəçilərin  informasiya  təlabatlarının  təminində  iki  cəhəti  nəzərə 
almaq lazımdır: 

 
 
120 
1) 
Tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və informasiya modelinin tam və  
dəqiq  əks  etdirilməsi.  Baxılan  tətbiq  sahəsi  çərçivəsində  İS  istifadəçiləri  lazımi 
informasiya ilə təmin etməlidir. 
2) 
İstifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verən İS-in yaradılması.  
Bunun  üçün  sorğuların  tipləri  və  növləri  təhlil  edilməli,  sorğuların  tələblərinə 
uyğun və əlverişli formada cavab verilməlidir. 
Tipinə,  məzmununa  və  verilmə  tezliyinə  görə  sorğuları  iki  qrupa  ayırmaq  olar: 
reqlamentli (daimi) və ixtiyari (fərdi). Reqlamentli sorğuların tipi, məzmunu və bəzən də 
verilmə  tezliyi  əvvəlcədən  müəyyən  olur  və  uzun  müddət  ərzində  dəyişməyir.  İxtiyari 
sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur. 
İS – nin həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğulara cavab verməsi tətbiq sahəsinin 
sərhədlərinin  təyininə,  informasiya  modelinin  yaradılması  və  proqram  təminatına  xüsusi 
yanaşmağı  tələb  edir.  Əgər  İS  təkcə  reqlamentli  sorğulara  xidmət  etsəydi,  onda  tətbiq 
sahəsinin  sərhədlərinin  təyini  və  sistemin  layihələndirilməsi  sorğuların  təhlili  əsasında 
aparıla  bilərdi, yəni layihələndirməni “istifadəçilərin sorğularına görə” prinsipi ilə yerinə 
yetirmək  olardı.  İxtiyari  sorğulara da xidmət  edilməsi və sistemin  çevikliyi  tələbi həmin 
prinsipi həyata keçirməyə imkan vermir. Bu halda layihələndirməni “həqiqi aləmə görə” 
prinsipi  ilə  aparırlar.  Ekspertlərin  köməyilə  sistemin  çevikliyini  və  inkişafını  nəzərə 
almaqla mövzu sahəsininin sərhədləri, informasiya obyektlərinin tərkibi, onlarn xassələri, 
aralarındakı  əlaqələr  təyin  edilir  və  aonra  sistem  layihələndirilir.  Bu  prinsip  ixtiyari 
sorğularla  mövzu  sahəsi  arasındakı  uyğunluğa  əsaslanır.  İS-in  layihələndirilməsi  hər  iki 
prinsipdən istifadə oluna bilər. “Həqiqi aləmə görə” prinsipi əsas sayılır, “sorğulara görə” 
prinsipi isə mövzu sahəsinin dəqiqləşdirilməsində istifadə olunur. 
Verdikləri  sorğuların  və  tələb  etdikləri  informasiyanın  təsvir  formasına  görə 
istifadəçiləri iki qrupa bölmək olar: istifadəçi-proqramlar və istifadəçi şəxslər. İstifadəçi – 
proqramlar (tətbiqi proqramlar) İS-ə formasına və məzmununa görə reqlamentləşdirilmiş 
sorğulara müraciət edirlər. Alınan informasiya həmin proqramlar tərəfindən uyğun surətdə 
emal olunur. 
İstifadəçi – şəxslər İS-ə həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğularla müraciət edə 
bilərlər. İs-dən alınan informasiya istifadəçiyə əlverişli formada (mətn, izahlı cədvəl və ya 
qrafik şəklində) çatdırılmalıdır. Bu qrupa daxil olan istifadəçiləri 2 kateqoriyaya ayırmaq 

 
 
121 
olar:  hazırlıqlı  istifadəçilər  və  hazırlıqsız  istifadəçilər.  Hazırlıqlı  istifadəçilər  adətən 
kompüter texnologiyasını bilən mütəxəssislər və ya proqramçılar olur və onlar İS ilə sorğu 
dilində əlaqə yaradılır. Hazırlıqsız istifadəçilər istifadəçi-şəxslərin ən geniş hissəsini təşkil 
edirlər. Çox vaxt İS elə bu qrup istifadəçilərə xidmət etmək üçün yaradılır. Buna görə də 
onlar  həm  də  sonuncu  istifadəçilər  adlanırlar.  İstifadəçilərin  bu  qrupuna  idarəedici  və 
xidmətedici  personal,  öz  sahələri  üzrə  mütəxəssislər  və  s.  aiddir.  Onlar  sistemlə  əsasən 
dizloq  rejimində  təbii  (və  ya  məhdud  təbii)  dildə  və  ya  menyu  dili  vasitəsilə  əlaqə 
yaradırlar. 
Beləliklə,  İS  çoxlu  sayda  müxtəlif  istifadəçilərə  xidmət  edir.  Odur  ki,  bütün 
sorğuların  vahid  terminalogiyaya    uyğunlaşdırılması  üçün  verilənlər  lüğəti  yaradılır. 
Bundan  əlavə,  sorğuların  emalının  optimal  prosedurunu  qurmaq  üçün  onların  ekvivalent 
qrammatik  çevrilməsi  üsullarından  istifadə  olunur.  İstifadəçiləri  bu  və  ya  digər 
informasiya  müraciətinin  mümkünlüyünü  xarakterizə  edən  səlahiyyət  səviyyələrinə  görə 
də  fərqləndirirlər.  Bunun  üçün  İS-də  səlahiyyətsiz  istifadəçilərin  informasiya  mürciətini 
məhdudlaşdıran vasitələr də nəzərə alınmalıdır. 
 
 
İstifadəçilərin İS ilə əlaqə yaratması üçün 3 cür dildən istifadə olunur: sorğu dili, 
menyu dili və təbii dil. 
 
Sorğu  dilində  istifadəçinin  informasiya  tələbi  təbii  dilə  yaxın,  lakin  ciddi 
formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur. Bir çox hallarda bu dildə verilənlər üzərində 
əməliyyat  aparmaq  üçün  vasitələr  də  nəzərə  alınır.  Son  illər  sorğu  dillərinin 
standartlaşdırılması sahəsində işlər görülür. Bu iş beynəlxalq miqyasda geniş tətbiq tapan 
SQL  dilinin  əsasında  aparılır.  1999-cu  ildə  bu  dilin  təkmilləşdirilmiş  variantı  SQL3 
relyasiya  modeli  verilənlər  bazaları  əsasında  qurulmuş  İS-də  standart  dil  kimi  qəbul 
olunmuşdur.  Sorğu  dilinin  imkanları  geniş  olduğundan,  ondan  həm  reqlamentli,  həm  də 
ixtiyari  sorğuları  ifadə  etmək  üçün  istifadə  oluna  bilər.  Lakin  bu  dildə  işləmək 
istifadəçilərdən xüsusi hazırlıq tələb edir. 
Hazırlıqsız  istifadəçilər  üçün  İS  ilə  ən  əlverişli  ünsiyyət  vasitəsi  menyu  dilidir. 
Əvvəlcədən  planlaşdırılmış  sorğular  menyuya  salınır  və  sistem  həmin  sorğuların  emalı 
üçün  hazırlanır.  İstifadəçi  yuxarı  səviyyədən  başlayaraq  sonuncu  səviyyəyədək  seçmə 
prinsipi ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır. 

 
 
122 
Menyu  dili  istifadəçilər  üçün  sadə  və  əlverişli  olmasına  baxmayaraq  ixtiyari 
sorğuların  emalı  üçün  yaramır.  Belə  hallarda  menyu  dili  təbii  dilin  elementləri  ilə 
zənginləşdirilir. 
Təbii dil İS ilə ünsiyyət üçün ideal vasitədir. Lakin təbii dilin mürəkkəbliyi, eyni 
fikrlərin  müxtəlif  ifadə  üsulları,  vahid  terminologiyanın  olmaması  və  s.  onun 
reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir və bu səbəbdən də indiyədək İS-də ünsiyyət vasitəsi 
kimi təbii dildən istifadə olunması problemi həll olunmamamışdır. İntellektual interfeysin 
yaradılmasını  nəzərdə  tutan  bu  sahədə  geniş  elmi-tədqiqat  işləri  aparılır  və  bugünkü 
nailiyyət  ondan  ibarətdir  ki,  təbii  dilin  mövzu  sahəsinə  uyğun  məhdudlaşdırılmış 
variantından istifadə olunur. 
8.2. Verilənlər bazasının modelləri. 
 
 
Verilənlər  bazasının  idarəetmə  sistemi  elə  qurulmalıdır  ki,  verilənlərdən 
məhsuldar  istifadə  edilsin.  Verilənlərin  məntiqi  təşkili  proqram  vasitələrinin  köməyi  ilə 
müxtəlif məlumat modellərini müəyyən edir. 
 
Verilənlər modeli bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan verilənlərin strukturları və 
bu strukturlar üzərində aparılan əməliyyatların məcmusundan ibarətdir. Modelin növü və 
onda istifadə edilən verilənlərin quruluş tipi verilənlərin təşkili və işlənməsi konsepsiyasını 
əks  etdirir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  eyni  bir  informasiyanın  yerləşdirilməsi  üçün 
verilənlərin  müxtəlif  modellərindən  istifadə  edilir.  Onların  seçilməsi  mövcud  texniki  və 
proqram  təminatından  asılı  olub,  həll  edilən  məsələlərin  mürəkkəblik  dərəcəsi  və  emal 
edilən informasiyanın həcmi ilə müəyyən edilir. 
Verilənlər bazası struktura görə üç cür ola bilər: 
- iyerarxik; 
- şəbəkə; 
- relyasion. 
İyerarxik  modellərdə  bir  qayda  olaraq  hər  bir  obyekt  özündən  yuxarı  səviyyəli 
yalnız  bir  obyektə  tabe  olur.  İyerarxiya  modellərində  obyektə  müraciət  bir  qayda  olaraq 
digər obyektə tabeçiliyi olmayan ən yüksək səviyyəli obyektdən həyata keçirilir (Şəkil 1). 
Şəbəkə modellərində isə ixtiyari bir obyekt bir neçə obyektə tabe ola bilər. Bu modellər 

 
 
123 
arasındakı  fərq  onların  sxemlərindən  də  aydın  görünür.  Şəbəkə  modellərində 
obyektlərin  quruluşu  çox  zaman  xətti,  bəzi  hallarda  isə  iyerarxik  olur.  Nisbətən  aşağı 
səviyyəli verilənlərin quruluşu özünəməxsus xüsusiyyətlərə və adlara malik olur (Şəkil 2). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
          
     Şəkil  1.  VB-nin  iyerarxik  strukturu.                                          Şəkil  2.  VB-nin  şəbəkə 
strukturu. 
 
Verilənlərin relyasiya modelləri  şəbəkə və iyerarxiya modellərindən fərqli olaraq, 
məlumatların  quruluşunun  sadəliyi,  istifadəçi  üçün  əlverişli  cədvəl  formasında  təqdim 
edilməsi və məlumatlara müraciətin münasibliyi ilə fərqlənir. 
Verilənlərin  relyasiya modeli  sadə iki ölçülü  cədvəllərin  məcmusundan ibarətdir. 
Relyasiya  modelində  bir-biri  ilə  əlaqədə  olan  cədvəl  arasındakı  əlaqələr  cədvəl 
münasibətlərinin eyni atributlarının qiymətlərinin bərabərliyinə görə müəyyən edilir. 
Relyasiya modelində cədvəl verilənlərin quruluşunun əsas növü hesab edilir. Onun 
quruluşu sütunların məcmusu ilə müəyyən edilir. Cədvəlin hər bir sətrində müvafiq sütuna 
uyğun  yalnız  bir  qiymət  olur.  Cədvəldə  iki  eyni  sətir  ola  bilməz  və  onların  ümumi  sayı 
məhdudlaşdırılmır.  Sütun  verilənlərin  müəyyən  bır  elementinə  uyğun  gəlir  və  o 
verilənlərin sadə quruluşundan ibarətdir. 
Müəyyən predmet sahəsini əks etdirən, bir-biri ilə məntiqi qarşılıqlı əlaqədə olan, 
normalaşdırılmış  münasibətlərin  məcmusu  relyasiya  verilənlər  bazasını  formalaşdırır. 
Relyasiya  verilənlər  bazasının  məntiqi  təşkilinin  təsviri  onun  quruluşunu  müəyyən 
2
 
2
1
 
2
2
 
2
3
 
1
 
3
 
 1
 
 2
 
 3
 
 4
 
 5
 
 6
 
 7
 
 8
 
 9
 
 
10
 
 
11
 

 
 
124 
etməlidir.  Burada  cədvəlinin  tərkibinin  müəyyən  edilməsi  və  hər  bir  nisbətin 
quruluşunun təsvirinin verilməsi nəzərdə tutulur. 
Relyasiya strukturlu verilənlər bazasının əsas cəhətləri. Relyasiya strukturlu VB-
də  sahələr  VB-nin  strukturunu  yaradırlar,  yazılar  isə  VB-də  olan  informasiyanı  ifadə 
edirlər. 
VBİS-in  arxitekturası  istifadəçilərin  müxtəlif  tələblərini,  onların  sorğularının 
yerinə yetirilməsini, həmçinin fayllardakı verilənlərin təqdimatı və onlara müraciətlə bağlı 
daxili  tələbləri  təmin  edir.  Bu  gün  ümumi  qəbul  olunmuş  yanaşma  verilənlərin  üç 
səviyyəli təsvirini təmin edir: 
xarici model səviyyəsində (istifadəçilərin müxtəlif sorğularına uyğun); 
məntiqi səviyyədə (predmet sahəsindəki administratorun və VB administratorunun 
verilənlərə inteqral baxışlarına uyğun); 
daxili səviyyədə (sistem proqramçılarının verilənlərə baxışına uyğun). 
Verilənlər bazasının yaradılması 
Təşkilati  nöqteyi-nəzərdən  ixtiyari  VB-nin  yaradılması  iki  müxtəlif  mərhələdən 
ibarətdir: 
layihələndirmə mərhələsi; 
istismar vəə ya istifadəçi mərhələsi.