MÖvzu informatikanin bəZİ anlayiş VƏ elementləRİ
Yüklə 2,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MÖVZU 1. İNFORMATİKANIN BƏZİ ANLAYIŞ VƏ ELEMENTLƏRİ. MİCROSOFT WINDOWS 7 ƏMƏLİYYAT SİSTEMİNƏ GİRİŞ. PLAN: 1.1. İnformatika fənni anlayışı. İnformasiyanın kodlaşdırılması və ölçü vahidləri. 1.2. Say sistemləri və verilənlərin kompüterdə təsviri. 1.3. Alqoritm anlayışı. Alqoritmin xassələri. Alqoritm təsvir vasitələri. Alqoritmin növləri. 1.4. Əməliyyat sistemləri. Microsoft Windows əməliyyat sistemləri ailəsi. 1.5. Microsoft Windows 7 sisteminin versiyaları haqqında. Microsoft Windows 7 əməliyyat sisteminin pəncərələri ilə iş. 1.1. İnformatika fənni anlayışı. İnformasiyanın kodlaşdırılması və ölçü vahidləri. İnformatika kursunun məqsədi İnformatika fənni təliminin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür tərzini, məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli düşünmə qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik qarşılaşdıqları problemlərin həlli üçün tələb olunan zəruri informasiyaları kompyuter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir. Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İnformatika” kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompüterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə, eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər aşılamaqdır. “informatika” elminin predmeti haqqinda ümumi məlumat İnsanın informasiyaya münasibəti informasiya emalının avtomatlaşdırılması mümkünlüyündən sonra kökündən dəyişməyə və inkişaf etməyə başlamışdır. Bunun da nəticəsində yaradıcı və mütəxəssis insanların intelektual fəaliyyətinin məhsulu kimi informasiya ehtiyatları sürətlə çoxalmağa başlanmışdır. İnformatika - kompüterlərdən və şəbəkələrdən, xüsusən İnternetdən istifadə etməklə bağlı olan yeni fənn və yeni informasiya sənayesi sahəsidir. 2 “İnformatika” fənn və elmi istiqamət kimi kompüterlərin köməyi ilə informasiyanın yığılması, emalı və ötürülməsinin metod, prinsip və qanunlarını öyrənir. İnformatikanın fundamenti (əsası) - hesablama prosesləri və hesablama maşınları, sistemləri, şəbəkələrinin təşkili haqqında olan hesablama elmləridir. Akademik B.M.Qluşkovun və B. S. Mixaleviçin fikrinə görə informatika kompüterləşdirilmiş informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin layihələşdirilməsinin, işlənilməsinin, yaradılmasının, səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin, onun müxtəlif sahələrdə tətbiqinin və təsirinin bütün aspektlərini öyrənən kompleks elmdir. “İnformatika” bir elm sahəsi kimi əsasən son onilliklərdə formalaşmışdır. İnformasiya və avtomatika sözlərindən yaranmış İnformatika (ingiliscə Informatics) terminini ilk dəfə fransızlar (1960-ci il) avtomatlaşdırılmış informasiya emalı sahəsini adlandırmaq üçün istifadə etmişlər. “İnformatika” termini bəzi hallarda “Kompüter elmləri” (Computer science) termini ilə eyniləşdirilir. Hazırda “İnformatika” elmi informasiya emalı proseslərinin (informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, dəyişdirilməsi, ləğvi və s.) kompüter texnikası vasitələri ilə avtomatlaşdırılmasından bəhs edən elm sahəsi kimi formalaşmışdır. İnformasiya (latınca informatio) ifadə olunma formasından asılı olmayaraq insanlar, canlılar, cansızlar, faktlar, hadisələr, proseslər və s. haqqında olan məlumat və biliklərdir. Biliklər isə müəyyən faktlar və onlar arasındaki asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnsanlar min illər ərzində çox boyük həcmli informasiyalar toplamış və onları müxtəlif üsul və vasitələrlə saxlamışlar. İnformasiyanın 1) faydalılıq, 2) tamliq, 3) həqiqilik, 4) qiymətlilik, 5) təzəlilik və s. kimi xassələri vardır. İnformasiyalar yaranmasına, qəbul edilməsinə, ötürülməsinə, ifadə formalarına və vasitələrinə, istifadəsinə və s. görə müxtəlif cür qruplaşdırıla bilər. İnformasiyaları hər hansı əlifba simvollarının köməyi ilə ifadə etmək və onu digər əlifbaya da keçirmək olar. İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur. “Verilənlər” (ingiliscə data) texniki vasitələrlə saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır. İnformasiya prosesləri və onların avtomatlaşdırılması. Kompüter texnikasının yaranması və inkşafı nəticəsində informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılması daha da sürətlənmişdir. İnformasiyanın ötürülməsi. Toplanan informasiyanın emal edilməsi üçün o, simli və ya simsiz rabitə kanalları ilə emal vasitələrinə ötürülməlidir. İnformasiyanın saxlanması. İnformasiya emal edilməzdən əvvəl və sonra müasir kompüterlərdə istifadə olunan daşıyıcılarlda - maqnit və lazer disklərində və qurğularıında saxlanır. İnformasiya axtarışı və emalı. İnformasiyanın emalı qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun üçün əvvəlcədən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur. Aftomatlaşdırılmış üsulla kompüterdə emal olunan informasiya istifadəçilərə adətən kompüterin xarici qurğuları ilə (monitor, printer, qrafikçəkən qurğu və s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklində çatdırılır. 3 İnformasiya proseslərinin aftomatlaşdırılmasının ümumi sxemi 1-ci şəkildə verilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, son illərdə “İnformatika” termini əvəzinə “Kompüter texnologiyası” və ya “İnformasiya texnologiyası” terminlərindən daha çox istifadə olunur. “Texnologiya” yunan sözü olub (techne (bacarıq)+logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusu deməkdir. Bu nöqteyi-nəzərdən kompüter texnologiyası baxılan sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası deməkdir. İnformasiya texnologiyası - informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması proseslərini asanlaşdırmaq, onların etibarlığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və vahid texnoloji zəncirdə birləşdirən metodlar, istehsal prosesləri və texniki- proqram vasitələri toplusudur. İnformatika, eləcə də İnformasiya texnologiyaları elmi inkişaf etdikcə yeni-yeni elmi terminlər, anlayışlar da meydana gəlmiş və gündəlik həyata daxil olmuşdur. Bunlara misal olaraq: İnfokommunikasiya, informasiya infrastrukturu, informasiyalaşma, informasiya mühiti, informasiya cəmiyyəti, informasiya resursları və xidmətləri, biliklər bazası, audio-video konfrans, telekonfrans, axtarış serverləri, relevant informasiya, spam, provayder, host, çat, meynfreym, LAN, WAN, XML, HTTP və s. göstərmək olar. İnformatika fənninin əsas tərkib hissələri İnformatika fənni üzrə ümumi təlim nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin etmək üçün fənnin əsas məzmununun zəruri hesab edilən aşağıdakı tərkib hissələri mövcuddur: a) İnformasiya və informasiya prosesləri. İnformasiya öyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında olan bilik və məlumatları göstərir. Həmin biliklər müəyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnformasiya prosesləri informasiyalar üzərində yerinə yetirilən müxtəlif proseslərin məcmusu kimi başa düşülür. İnformasiya proseslərinə müxtəlif təlim prosesində, Şəkil 1. İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi İdarəetmə obyekti (istifadəçi) İnformasiyanın toplanması prosesinin həyata keçirilməsi İnformasiyanın saxlanması, axtarışı, emalı Nəticələrin alınması İnformasiyanın ötürülməsi və ya verilməsi informasiyanın ötürülməsi mərhələsi 4 idarəetmədə qərar qəbul etmədə texniki layihələrin işlənməsi və s. zamanı baş verən informasiya çtvrilmələri də aiddir . İnsan öz fəaliyyəti prosesində ətraf aləmdən informasiya almadan keçinə bilməz və bu əsasda onu əhatə edənlərlə informasiya mübadiləsində olur, həmin proseslərə şüurlu, hərtərəfli və məntiqi yanaşır. b)Formallaşdirma, modelləşdirmə, alqoritmləşdirmə və proqramlaşdirma. Kompyuterlərdən istifadə etməklə obyektin modelinin qurulması bir neçə zəruri mərhələləri əhatə edir. Formallaşdırma mərhələsində tədqiqat obyekti haqqında olan nəzəri fikirlər, müvafiq anlayışlar, əsas təsiredici amillər, inkişaf göstəriciləri, asılılıqlar, qanunauyğunluqlar və s. əsasında onun konseptual modeli qurulur. Konseptual modelin izahı riyazi simvolların dilinə çevrilir: yəni obyektin riyazi modeli yaradılır. Riyazi modelin reallaşdırılması üçün həll alqoritmi işlənilir və həmin alqoritm proqramlaşdırma dillərinin köməyi ilə kompyuter proqramına çevrilir. Proqramlaşdırma dillərinin köməyilə intellektual xüsusiyyətlərə malik olan bütün kompyuter proqramlarının yaradılması da riyazi üsul və vasitələrdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Məhz bu cür proqramların meydana gəlməsi ilə də süni intellekt anlayışı formalaşır. Bu istiqamətdə yaranan intellektual sistemlər insanın yaradıcı fəaliyyətinin, təxəyyülünün nəticəsi olan biliklərin emalına əsaslanır. c)Kompyuter, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları və sistemləri. Müasir kompyuterlər bir-birini tamamlayan iki - texniki təminat hissəsindən (qurğulardan) və proqram-informasiya təminatından ibarətdir. Kompyuter hər hansı işi özünün texniki qurğuları vasitəsi ilə proqram əsasında yerinə yetirir. Onun proqram təminatı kompyuterin yaddaş qurğularında saxlanılan və kütləvi istifadə olunan proqramlar toplusundan ibarətdir. İKT kursuna mətn və qrafiki redaktorlar, elektron cədvəllər, verilənlər bazası, telekommunikasiya vasitələri, multimedia texnologiyaları, audio-video konfrans, Internet, informasiya sistemləri və s. daxildir və onların öyrənilməsi praktik istifadə baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. d)Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması. Cəmiyyətin inkişaf tarixində üçüncü qlobal sosial-texniki inqilab kimi qeyd olunan müasir İKT ictimai həyatın informasiyalaşdırılması prosesi kimi reallaşır. İnformasiya cəmiyyəti (İC) quruculuğu və ya başqa sözlə desək Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması ölkənin intellektual potensialından səmərəli istifadə edərək hərtərəfli inkişafın təmin edilməsi, korrupsiya ilə mübarizə, yoxsulluq və işsizliyin aradan qaldırılması, cəmiyyətdə aşkarlıq və şəffaflığın bərqərar edilməsi, bütövlükdə ictimai həyatın demokratikləşməsi ücün güclü vasitədir. İnformatikanin və ikt-nin digər elm sahələrində tətbiqi İnformatikanın çox tətbiq olunan sahələrindən biri iqtisadiyyat olduğundan və iqtisadi sahələrə aid daha çox informasiyaların emalına xüsisi ehtiyac yarandığından informatika ilə iqtisadiyatın çox cəhətli qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi digərlərindən daha nümunəvi xarakter daşıyır. Ona görə də burada iqtisadiyyat elminin nümunəsində İnformatikanın tətbiqi məsələlərinin təhlilinə baxılır. Riyaziyyatın iqtisadiyyata tətbiqi ilə bağlı iqtisadi-riyaziyyatın, iqtisadi-riyazi üsul və modellərin 5 inkişafı da informatikanın iqtisadiyyatda tətbiqinə geniş yol açdı və informatikanın xüsisi bölməsi kimi iqtisadi informatika formalaşdı. İnformatika və iqtisadiyyat arasında sintez prosesləri daha mürəkkəb xarakter alır. Əvvəla informatika iqtisadiyyatda tətbiq olunaraq, onun inkişafına təkan verir və iqtisadi informatika yaranır. Bundan başqa, informatika elmi və müasir informasiya texnologiyaları iqtisadiyyata o qədər nüfuz etmişdir ki, artıq iqtisadiyyat özü də bir elm olaraq dəyişmiş və yeni anlayışlar meydana gətirmişdir. Belə ki, informasiya texnologiyalarının tətbiqinin müasir səviyyəsi yeni infrastrukturun, yeni iqtisadi mühitin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, bu zaman iqtisadiyyat özü də yeni forma və məzmun kəsb etmişdir. Bu sahə artıq bazar iqtisadiyyatı anlayışlarına müvafiq olaraq elektron və ya rəqəmsal iqtisadiyyatı adını almağa başlamışdır. Bunlarla yanaşı iqtisadiyyat özü informatikaya təsir edir, onu öyrənir, ona iqtisadi obyekt kimi baxır. Bununla bağlı yaranan problemlərin öyrənilməsi isə informatikanın iqtisadiyyatı bölməsinin üzərinə düşür . Son illərdə isə informatika və ya informasiya texnologiyaları demək olar ki, cəmiyyətin və elmin bütün sahələrinə kütləvi şəkildə tətbiq olunmağa başlandığından onun sahələr üzrə tətbiqi informatika bölmələri formalaşmağa başlamışdır. Nəticədə riyazi informatika, nəzəri informatika, texniki informatika, geoinformatika, tibbi informatika, kimyəvi informatika, bioinformatika, aqrar informatika, tarixi informatika, sosial informatika, hüquqi informatika, pedaqoji informatika, siyasi informatika, psixoinformatika və s. kimi elmi sahələr əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir. İnformatikanin, hesablama texnikasi və ikt-nin meydana gəlməsi, təşəkkül tarixi və azərbaycandaki müasir vəziyyəti İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan kompüterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf tarixi də kompüter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur. Həmin tarixə qısaca nəzər salaq. İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır; 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır; 1830-su ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) praqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstmişdır. Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur; 1930-su ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir; XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldşteyn və A.Beris tərəfindən müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri verilmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ–da ENİAK adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir. Məhz həmin tarix də müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da başlayaraq kompüter texnikası və texnologiyası yüksək surətlə inkişaf etməyə başlamış və aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir: 6 I nəsil (1946-1958-ci illər) - elektron lampalı hesablama maşınları. Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Məs: MESM, BESM, Strela, M-3, Minsk-1, M-20 və s. II nəsil (1958-1964-cü illər) - element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən ibarət olan hesablama maşınları. Onların funksional imkanları xeyli artıq idi. Məs: BESM-4, Minsk- 22, Ural-14 və s. III nəsil (1964-1972-ci illər) - element bazası mikro elektronika və inteqral sxemlərdən ibarət olan hesablama maşınları. Bu nəslin əsasını İBM 360/370 təşkil edirdi. Onun əsasında keçmiş SSRİ-də EC EHM yaradılmışdır. Bu nəsil hesablama maşınlarının bir nümayəndəsi də kiçik (mini) maşınlar sinfinə daxil olan ABŞ-ın RDR, VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan CM-1/2/3/4/1420 və s. maşınları idi. IV nəsil (1972-ci ildən sonraki dövr) böyük və çox böyük inteqral sxem (BİC, SBİS) texnologiyası ilə yaradılan mikro və mini kompüterlər. Bu nəslin ayrıca sinfi fərdi kompüterlərdir(FK - PC). Onların yaradılması prinsipcə inqilabi mahiyyət kəsb edirdi. Bunlara nümunə: İBM PC 286, 386, 486, 586 və s. Qeyd edək ki, adi kompüterlərin məhsuldarlığı bəzi hallarda və sahələrdə (nüvə energetikası, kosmos, hərbi-müdafiə, seysmologiya və s.) tətbiq üçün kifayət etmədiyindən bir çox super kompüterlər də yaradılmışdır. Onlar çox baha başa gəldiyindən, dünya üzrə sayları da çox azdır və ona görədə son zamanlar virtual super kompüterlərin yaradılması istiqamətində işlər də aparılır. Qeyd etdiyimiz kimi informatikanın inkişaf tarixi də, onun bir elm sahəsi kimi formalaşması mərhələləri də yuxarıda təhlil etdiyimiz kompüter texnikasının inkişaf tempinə uyğundur. Ona görə də 1960-cı illərdən sonrakı dövrlərdə informatika fundamental bir elm sahəsi kimi formalaşmış və bir çox yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bundan başqa bir çox ölkələrin ali məktəblərində informatikaya aid olan çoxlu sayda yeni ixtisaslar və fənlər tədris olunmağa başlanılmışdır. Azərbaycanda da informatika elmi 1960-cı illərdən inkşaf etməyə başlamışdır. Məhz həmin illərdə ilk dəfə respublika Elmlər Akademiyası sistemində hesablama mərkəzi və Kibernetika İnstitutu yaradılmışdır. 1970-ci illərdən başlayaraq keçmiş SSRİ məkanında olduğu kimi respublikada bütün nazirliklərin, iri müəssisələrin hesablama mərkəzləri və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (AİS) şöbələri yaradılmışdır. 1980-ci illərdən başlayaraq isə Respublika üzrə “RAİS-Azərbaycan”-in yaradılması AEA-nın AİS şöbəsinə həvalə olunmuşdur. Eyni zamanda bütün nazirliklər də sahə AİS-i yaratmağa başlamışdılar. Ölkənin bir çox ali məktəblərində ADU-da, ADİU-da, ADNA- da, ATU-da informatika profilli kadrlar hazarlanmağa başlanılmışdır. Sonrakı illərdə kompüter texnikası sahəsində baş verən dəyişikliklərə müvafiq olaraq həmin istiqamətdəki işlər get-gedə müasir formada və məzmunda davam etdirilmişdir. İnformasiyanın kodlaşdırılması və ölçü vahidləri Mürəkkəb idarəetmə sistemləri ancaq informasiya əsasında fəaliyyət göstərir. Ona görə də informasiyanın ölçülməsi prosesi meydana çıxır. Tutaq ki, m simvoldan n elementli sözlər müəyyən məlumatlar çoxluğunu (N) təşkil edir. Onda bu çoxluğu təşkil edən sözlərin ümumi sayı N=m n şəklində olar. m=2, n=3 olarsa N=2 3 =8 olar. 7 Düsturdan göründüyü kimi məlumatların sayı onun elementləri ilə eksponensial asılılıqla ifadə olunur. 1928-ci ildə Amerika alimi R.Xartli informasiyanın miqdarının müəyyən olunması üçün aşağıdakı düsturu təklif edir: l=loq 2 N burada l-informasiyanın miqdarıdır. Xartlinin verdiyi düstura əsasən ən kiçik informasiya vahidi qəbul edilmişdir. Belə ki, n=1, m=2 olarsa l=loq 2 N=1loq 2 2=1 (əgər m=1 olarsa l=0 olar). Beləliklə l=loq 2 2=1 1948-ci ildə Amerika alimi K.Şennon informasiyanın orta miqdarını müəyyən etmək üçün aşağıdakı düsturu təklif etmişdir. ) log ... log log ( log 2 2 2 2 1 2 1 1 2 n n n i i i P P P P P P P P l Burada P 1 ,…P n aparılan sınaqların sayıdır. Əgər hadisə eyni ehtimallıdırsa P 1 =P 2 =P n =1/N onda, P 1 ,…P n bərabərdirsə onda onlar da 1/N bərabərdir. İnformasiyanı ölçmək üçün ən minimal informasiya vahidi kimi Şennonun təklifi ilə bit (ingilisjə binary digit (ikilik rəqəm) sözundən) qəbul edilmişdir. 8 bitimiz 1 bayta bərabərdir. Beləki 256 sivolluq klaviatura alfavitini kodlaşdırmağa 8 bayt kifayyətdir (256=2 8 ) Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük informasiya ölçü vahidləri işlədilir: 1 Kb = 1024 bayt = 2 10 bayt; 1 Mb= 1024 Kb = 2 20 bayt; 1Qb= 1024 Mb = 2 30 bayt; 1Tb = 1024 Qb = 2 40 bayt; 1Pbayt = 1024 Tbayt=2 50 bayt. İnformasiyanın işlənməsi zamanı informasiya vahidlərinə şərti işarələr vermək zərurəti meydana gəlir. Bu şərti işarələrin məcmusu kod adlanır. Başqa sözlə kod hər hansı çoxluqla qarşılıqlı-birmənalı şəkildə qurulmuş hər hansı əlifbada olan sözlər çoxluğu, konbinasiyasıdır. Deməli, kodlaşdırma dedikdə informasiyaya şərti işarələrin verilməsi başa düşülməlidir. Kodlaşdırma siqnalların şəkil dəyişməsi kimi də başa düşülə bilər. Kodlaşdırma informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi prosesinin sürətləndirilməsinə və asanlaşdırılmasına imkan verir. Belə ki, bu halda informasiya elementlərinin çeşidlənməsi və qaydaya salınması, yadda saxlanılması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi prosesi əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşır və tez başa düşülür. Kodlaşdırma qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur: - Kod elə tərtib olunmalıdır ki, zəruri informasiya çeşidlənmə prosesində avtomatik qruplaşdırla bilsin; - Müxtəlif dərəcəli yekunların alınması mümkün olsun; - İşarələrin sayı məhdud olsun; - Tərtibat da sadə, yadda qalan və aydın olsun; - Nomenklaturanın genişləndirilməsi üçün ehtiyat nömrələr nəzərdə tutulmuş olsun. Kodlaşdırma prosesi sistemli yanaşmanı tələb edir, başqa sözlə proses müəyyən sistemlər üzrə həyata keçirilməlidir. Kodlaşdırma sistemi informasiya vahidlərinə müəyyən qaydada şərti işarələrin verilməsi sistemidir. Səviyyələr üzrə-ölkə sahə yerli (lokal) və s. kimi kodlaşdırma sistemləri fərqləndirilir. Kodlaşdırma sistemlərini təsnifləşdirmək üçün aşağıdakı əlamətlərdən istifadə oluna bilər: -İşarələrin forması; -İşarələrin sayı (bir işarəli, çox işarəli); -Qurulma formaları (xətti,şahmat) və s. 8 Müxtəlif kodlaşdırma sistemlərinin uzlaşdırılmasından kombinələşdirilmiş sistemlər qurula bilər. EHM-lər üçün kod simvollarının standartlaşdırılması üçün ilk təşəbbüs 1963-cü ildə edilmiş və ASCİİ-nin («aski» kimi tələffüz edilir) birinci versiyası yaradılmışdır. Bu versiyada kod sisteminin çatışmamazlığı çox idi. Bu standart teleqraf kodları əsasında hazırlanmışdır. 1968-ci ildə ASCİİ-nin ikinci versiyası hazırlandı. Standartın tam adı belədir: Ameracan Standart Code for İnformation İnterchange – Daxili informasiya mübadiləsi üçün standart ABŞ kodu. Standart ABŞ Milli Standartlaşdırma İnstitutu (ANSİ- American National Standart İnstitute) tərəfindən işlənmişdir. ASCII 2007-ci ilə qədər geniş surətdə istifadə olunmuşdur. ASCİİ-nin birinci 32 kodu (0-dan 31-ə qədər) çap işarələrilə göstərilmir. Bu sahə xüsusi simvollarla yerləşdirmək üçün ayrılmışdır. Belə simvollara aiddir: - idarəedici kodlar (uzaq qurğuları (məs: printer) idarə etmək üçündür). - formatlaşdırma kodları (məlumatın xüsusi tərtibatı üçüdür). - ayrıcı kodlar (ötürülən verilənlər yığımını stuuktlaşdırmaq üçündür). ASCİİ-dən başqa, SSRİ-də vaxtilə tətbiq edilən səkkiz dərəcəli (28=255) kodlaşdırma sistemi (256 müxtəlif vəziyəti olan simvola bir bayt artırılır, iki simvollu yazı yığımı (məsələn, rus və ingilis həriflərini paralel kodlaşdırmaq olar). İngilis dili hissə cədvəlin aşağı hissəsində, yəni 0-dan 127-ə qədər, rus dili hissə cədvəlin yuxarı hissəsində (128-dən 255-ə qədər) kodlanır. İSO-88-59 – slavyan yazı işarələrinin kodlaşdırılması üçündür, xüsusilə İBM PC-larda az istifadə edilir; Windows-1251 – Microsoft firması tərəfindən işlənmiş korporativ standartdır, sənədlərlə işin avatomatlaşdırılması üçündür, əksər İBM PC platformalarında tətbiq edilmişdir — Word, Excel, Access kimi proqramlarda daha geniş istifadə olunur; KOİ- 8R-1974-cü ildə SSRİ Dövlət Standartlaşdırma Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmişdir, UNİX əməliyyat sisteminin idarəsi altında işləyən şəbəkə EHM-lərində istifadə edilir. Unicode. ASCII standartında hər bir simvolun kodu yalnız bir baytdan ibarət idi, Unicode standartında isə hər bir simvol 2 bayt ilə kodlaşdırlır, bu da eyni zamanda 65536 simvolun işlədilməsinə imkan verir. Unicode standartının tətbiqi dünyanın bütün əlifbalarını özündə saxlaya bilər. 2007-ci ildən etibarən bütün istehsalçılar ASCII standartından imtina edərək Unicode standartına keçmişdir. Unicode - istənilən simvol üçün platformadan, proqramdan, dildən asılı olmayan unikal bir koddur. Mahiyyətinə görə kompüterlər yalnız rəqəmlərlə işləyə bilir. Kompüterlərin yaddaşlarında hərfləri saxlamaq üçün hər bir hərfə (və ya simvola) müəyyən bir ədəd qarşı qoyulur. Unicode yaranmamışdan əvvəl dünyada müxtəlif növ simvol kodlaşdırmaları var idi. Lakin onlardan heç biri bütün simvolları əhatə edə bilmirdi. Məsələn, Avropa Birliyi dillərinin əlifbalarına daxil olan hərflərin kodlaşdırılması üçün müxtəlif kodlaşdırmalardan istifadə edilirdi. Hətta ayrıca bir dili təyin etmək üçün də (məs. İngilis dilini) müəyyən bir standart kodlaşdırma sistemi yox idi ki, o adi hərfləri, işarə simvollarını və texniki simvolları özündə cəmləşdirsin. Bundan başqa, çox vaxt da bu kodlaşdırmalar arasında uyğunluq yox idi. Unicode-un tətbiqi bütün bu problemləri həll edir. Unicode sistemi dildən, platformadan, proqramdan asılı olamayaraq istənilən simvola unikal bir kod mənimsədir. İqtisadi informasiyanı sabitlik baxımından dəyişən, şərti-sabit və sabit informasiya növləri kimi qruplaşdırmaq olar. Bu zaman sabitlik əmsalı anlayışından istifadə olunur. 9 Sabitlik əmsalı müəyyən dövr ərzində mövcud sabit informasiya vahidlərinin miqdarının ümumi informasiya vahidlərinin miqdarına nisbəti kimi hesablanır. İnformasiyanın kəmiyyət və keyfiyyət baxımından analizı, onun sabitlik, mürəkkəblik, kütləvilik və informasiya sistemlərinin xidmətetmə qabiliyyətinin analiz edilməsini nəzərdə tutur. İnformasiyanin sabitliyə görə analizi sabitlik əmsalı düsturuna əsasınır: h t st n n K (1) t n - t zaman müddətində nomenklaturada dəyişməyən mövqelərin sayı; h n - nomenklaturada mövqelərin sayı. Sabitlik əmsalının optimal qiyməti təqribən - 95 . 0 3 st K . İnformasiyanin mürəkkəbliyi mürəkkəblik, kütləvilik və dəyişmə əmsallarının hesablanmasına əsaslanır. a) mürəkkəblik əmsalı: forma in m n n K (2) in n - işçi proqramın operator və ya komandalarının sayı; forma n - törəmə göstəricilərin formalarının sayı. b) dəyişkənlik əmsalı: n bash trans n n n (3) bash n - hesablama üçün ilkin verilənlərin sayı; n n - nəticə göstəricilərinin sayı. c) kütləvilik əmsalı: forma u k n n K (4) u n - verilən hesablama üzrə göstəricilərin ümumi sayı; forma n - bu hesablamada forma göstəricilərinin ümumi sayı. Kütləvilik əmsalı nə qədər böyük olarsa, informasiya proseslərinin kompyuterləşdirilməsi bir o qədər sərfəlidir. İnformasiyanın xidmətetmə qabiliyyəti aşağıdakı düsturla hesablanır: per ixq T shixish girish um N K ) , , ( inf (5) per T - informasiyanın çevrilməsi periodunun müddəti (gün, həftə, dekada, ay, il). 1.2. Say sistemləri və verilənlərin kompyuterdə təsviri. Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması üsuludur. Say sistemi kodlaşdırmanın bir üsuludur. Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən üsullarla yazılan sözə kod deyilir, kodun alınma prosesinə isə kodlaşdırma deyilir. 10 Say sistemləri 2 cür olur: mövqeli və mövqesiz. Mövqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) müəyyən yığımı ilə ifadə olunur. Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutduğu yerdən (mövqedən) asılı olmur və hesab əməlləri mürəkkəb qaydalarla aparılır. Bu say sistemlərinə 2500 min il bundan əvvəl Qədim Romada istifadə olunan Rum say sistemini, Əlifba say sistemlərini misal göstərmək olar. Romalılar ədədi təsvir etmək üçün onu minliklərin, yüzlüklərin, onluqların, təkliklərin cəmi şəklində yazırdılar. Məsələn, 28 ədədi aşağıdakı kimi təsvir olunurdu: XXVIII = 10 + 10 + 5 + 1 + 1 + 1 (iki onluq, bir beşlik və üç təklik) Nisbətən müasir mövqesiz say sistemlərindən hesab olunan Əlifba say sistemlərinə yunan, slavyan, fin və başqa say sistemləri aiddir. Misal 1. XI – rum ədədini onluq say sisteminə çevirək: XI = X + I = 10 + 1 = 11 Misal 2. XC – rum ədədini onluq say sisteminə çevirək. XC = C – X = 100 – 10 = 90 Mövqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə görə böyük üstünlüklərə malikdir. Bu say sistemində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki mövqeləri ilə təyin olunur. Məsələn: 333 ədədindəki 3 rəqəmlərinin qiymətləri fərqlidir. Soldan birinci 3 üç yüzü, ikinci 3 otuzu, üçüncü isə üçü göstərir. Mövqeli say sistemlərinin tipik nümayəndəsi bizim istifadə etdiyimiz onluq say sistemidir. Bundan əlavə, informatikada digər mövqeli say sistemlərindən də istifadə olunur. Ədədlərin yazılışı üçün istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir. Əsası q olan mövqeli say sistemindəki ixtiyari A ədədini belə təsvir etmək olar: m m n n n n q q a q a q a q a q a q a A ... ... 2 2 1 1 0 0 2 2 1 1 (1) Burada q A – q əsaslı say sistemində verilən ədəd; q – say sisteminin əsası; a i – verilmiş say sisteminin əlifbasına daxil olan rəqəmlər ( q a i ); n – tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı; m – kəsr hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayıdır. Onluq say sisteminin (DECimal) əsası ondur, yəni burada ədədlərin yazılışı üçün on rəqəmdən (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) istifadə olunur. Say sisteminin əsası mötərizə içərisində indeks kimi göstərilir. q A ədədi adi halda belə yazılır: m n n q a a a a a a A ... , ... 1 1 2 1 (2) Vergül işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və mövqelərin (mərtəbələrin) çəki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir. Gündəlik həyatımızda da biz məhz bu cür yazılışdan istifadə edirik. 11 İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (2 3 ) və 16-lıq (2 4 ) say sistemlərindən istifadə olunur İkilik say sistemində istənilən ədədi aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: m m n n n n a a a a a a a A 2 ... 2 2 2 2 ... 2 2 2 2 1 1 0 1 1 2 2 1 1 2 (3) Burada a i – (0, 1) çoxluğuna daxil olan ədədlərdir. Misal üçün, A 2 = 1001,1 ikilik ədədini açıq şəkildə yazıb hesablama aparsaq, bu ədədin onluq say sistemində təsvirini alacağıq: A 2 = 1·2 3 + 0·2 2 + 0·2 1 + 1·2 0 + 1·2 -1 = 8 + 1 + 0,5 = 9,5 10 Səkkizlik say sisteminin (OCTal) əsası 8-dir: q = 8; Əlifba: 0, 1, 2, 3 , 4, 5, 6, 7. A 8 = 7764,1 səkkizlik ədədini açıq şəkildə yazıb hesablama aparsaq, bu ədədi onluq say sistemində təsvir etmiş olarıq: A 8 = 7·8 3 + 7·8 2 + 6·8 1 + 4·8 0 + 1·8 -1 = 3584 + 448 + 48 + 4 + 0,125 = 4084,125 10 16-lıq say sistemi (HEXadecimal). Kompyuter üçün məqbul olan 2-lik say sistemi bir tərəfdən ədədlərin yazılışının uzun olmasına görə, digər tərəfdən istifadə vərdişi olmadığından insan üçün əlverişli deyil. Odur ki, 2-lik və 10-luq say sistemləri arasında əlaqə yaratmaq məqsədilə kompyuter texnikasında 8-lik və 16-lıq say sistemlərindən istifadə olunur. Müasir kompyuterlərdə əsasən 16-lıq say sistemi tətbiq olunur. Onaltılıq say sisteminin əsası 16-dır. 16-lıq say sisteminin 0-dan 9-a qədər rəqəmi onluq say sistemindən götürülmüş, qalan 6 rəqəm kimi (10-dan 15-ə qədər) latın əlifbasını A-dan F-ə qədər hərfləri qəbul olunmuşdur. Əsas: q = 16. Əlifba: 0, 1, 2, 3 , 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F. Onaltılıq say sistemində verilmiş 3AF 16 ədədini açıq şəkildə belə yaza bilərik: 3AF 16 = 3·16 2 + 10·16 1 + 15·16 0 = 768 + 160 + 15 = 943 10 Ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi Kompyuter ikilik say sistemində işləyir, istifadəçilər üçün isə onluq və ya onaltılıq say sistemləri əlverişlidir. Odur ki, ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi lazım gəlir. q əsaslı say sistemindəki A ədədinin p əsaslı say sisteminə çevrilməsi (A q →A p ) üçün əvəzetmə və say sisteminin əsasına bölmə-vurma qaydalarından istifadə olunur. Əvəzetmə qaydası (1) düsturu əsasında yerinə yetirilir və hesab əməllərinin yeni say sistemində aparılmasını nəzərdə tutur. Ona görə də həmin qaydadan əsas etibarilə ədədlərin qeyri-onluq say sistemlərindən (2-lik, 8-lik, 16-lıq) onluq say sisteminə çevrilməsində istifadə olunur. Misal 1. İkilik say sistemindəki x 2 =11011,1 ədədini onluq say sistemində təsvir edək: x 10 =1∙2 4 + 1∙2 3 + 0∙2 2 + 1∙2 1 + 1∙2 0 + 1∙2 -1 = 27,5 Misal 2. Səkkizlik say sistemindəki x 8 =21,7 ədədini onluq say sistemində təsvir edək: x 10 =2∙8 1 + 1∙8 0 + 7∙8 -1 = 8 7 17 Misal 3. Onaltılıq say sistemindəki x 16 =A1,8 ədədini onluq say sistemində təsvir edək: x 10 =10∙16 1 + 1∙16 0 + 8∙16 -1 = 16 8 161 = 161,5 12 Bölmə-vurma qaydası hesab əməllərinin çevrilən ədədina aid olduğu q əsaslı say sistemində aparılmasını nəzərdə tutduğundan, həmin qaydadan onluq ədəd ədədlərin digər say sisteminə çevrilməsi üçün istifadə olunması əlverişlidir. Misal 4. Onluq say sistemində verilmiş 11 10 ədədini 2-lik say sistemində təsvir edək: 11 2 1 5 2 1 2 2 0 1 11 10 = 1011 8 alırıq. 1.3.Alqoritm anlayışı. Alqoritmin xassələri. Alqoritm təsvir vasitələri. Alqoritm növləri. Alqoritm – qoyulmuş məsələnin həllinə aparıb çıxaran sonlu sayda əməllər ardıcıllığıdır.` Alqoritm son nəticəni almaq üçün ilkin verilənlər üzərində aparılan sonlu sayda əmrlər ardıcıllığıdır. “Alqoritm” sözü IX əsrdə yaşamış qədim Şərqin böyük riyaziyyatçısı Məhəmməd İbn Musa Əl-Xarəzminin adı ilə bağlıdır. O, ilk dəfə onluq say sistemində verilmiş ədədlər üzərində əməllərin dörd qaydasını vermişdir. Elə indi də həmin qaydalardan istifadə edilir. Həmin qaydalar alqoritmlər adlandırılmışdır. Alqoritmin dörd verilmə üsulu mövcuddur. Bunlar nəqli, qrafik,operator və proqram üsuludur. Alqoritmin nəqli üsulla verilməsi məqsədilə adi danışıq dilindən və yazılış qaydalarından istifadə olunur. Alqoritmlərin qrafik üsulla verilməsi məqsədilə blok-sxemlərdən * istifadə olunur. Proqram üsulu ilə alqoritmin verilməsi məqsədilə alqoritmik dillərin hər hansı birində tərtib olunmuş proqramdan istifadə olunur. Alqoritmin təsvir üsulları: 1. Nəqli üsul (izah etməklə) Məsələnin həlli alqoritmi sözlə müəyyən edilir, 2. Qrafik şəkildə (şərti işarələrlə) – yəni blok – sxem * qurulur, 3. Proqram (alqoritmik dil). hər hansı alqoritmik dildə proqram qurulur. 13 Blok-sxem * əvvəlcədən ciddi təyin olunmuş həndəsi fiqurların təsviri ardıcıl- lığıdır. Blok-sxemlə alqoritmi təsvir etmək məqsədilə bloklardan istifadə olunur. Bloklar aşağılakılardır: -prosesin başlanğıcı və sonu bloku; - hesablama bloku; - verilənlərin klaviaturadan daxil edilməsi bloku; -şərti və ya məntiqi blok; - Dövr bloku; - alt proqram bloku; - çap bloku. Blok- sxem tərtib edərkən ayrı-ayrı bloklar bir-biri ilə istiqmətlənmiş oxlarla prosesin gedişatı istiqamətində birləşdirilir. Proqramlaşdırma dilləri. Müxtəlif təyinatlı məsələlərin müasir kompüterlərdə həll olunması üçün standart proqramlar və tətbiqi proqramlar paketlərinin tətbiqi ilə yanaşı hazırda istifadəçi tərəfindən hazırlanmış proqramlardan istifadə də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qeyd edək ki, istifadəçinin tərtib etdiyi proqramlar proqramlaşdırma dillərinin köməyi ilə həyata keçirilir. Proqram- proqramlaşdırma dilinin əmrləri, funksiyaları və operatorlarının köməyi ilə tərtib olunmuş xüsusi yazılışlar ardıcıllığıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, proqramlaşdırma dillərinin yaranma tarixi və inkişafı EHM-larının yaranma tarixi ilə sıx əlaqədar olmuşdur. 14 Kompüterə daxil ediləcək əmrlər danışıq dilinə yaxın xüsusi dillərdə yazılır. Belə dillərə proqramlaşdırma dilləri deyilir. Alqoritm, xassələri, verilmə üsulları, növləri Məsələnin həlli zamanı ilkin və aralıq verilənlərin emalı prosesini birqiymətli təyin edən yazılışların ardıcıllığına alqoritm deyilir. Alqoritmlərin aşağıdakı 4 əsas xassəsi var. Bunlardan birincisi müəyyənlik xassəsidir. Müəyyənlik dedikdə alqoritm elə tərtib olunmalıdır ki, onun təsvir etdiyi proses tamlığı ilə aydın olmalıdır. İkinci xassə alqoritmin diskretlik xassəsidir. Yəni, hər bir alqoritm ayrı-ayrılıqda yerinə yetirilə bilən addımlardan ibarət olmalıdır. Alqoritmin üçüncü xassəsi onun nəticəvilik xassəsidir. Belə ki, hər bir alqoritm son nəticənin alınmasını təmin etməlidir. Dördüncü xassə alqoritmin kütləvilik xassəsidir. Yəni, tərtib olunan hər bir alqoritm eyni qəbildən olan məsələlərin həlli üçün istifadə olunma imkanına malik olma- lıdır. Alqoritmlərin üç növü var: xətti, budaqlanan və dövri alqoritmlərdir. Xətti strukturlu alqoritmlər – çox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazılış ardıcıllığı ilə də yerinə yetirilir. Xətti alqoritmləri sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar: Bu sxemdə istiqamətlənmiş parçalar alqoritmin bütün mərhələlərinin yazılış ardıcıllığı ilə bir-birinin ardınca bir xətt üzrə icra olunduğunu göstərir. Belə alqoritmlərin blok sxeminə xətti sxem deyilir. 15 Xətti alqoritmlərin blok sxemini aşağıdakı kimi görmək olar. Budaqlanan strukturlu alqoritmlərin tərkibində bir və ya birneçə mırhılə ola bilər. Bu mərhələdə müəyyən kəmiyyətlərin (məsələn, başlanığıc verilənlər, aralıq nəticələr və s.) hər hansı bir şərti ödəyib ödəmədiyi yoxlanılır və bundan asılı olaraq uyğun hesablama istiqaməti seçilir. Yəni, nəzərdə tutulan şərt ödənilirsə, hesablama prosesi bir istiqamətdə, əks halda isə başqa istiqamətdə aparılır. Budaqlanmanı sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar: Bu sxemdə istiqamətlənmiş parçalar ardıcıllığı müəyyən andan sonra iki istiqamətdə davam edir. Yəni, alqoritm üzrə aparılan hesablama prosesi müəyyən addımdan sonra əvvəlcədən məlum olan iki istiqamətdən biri ilə gedəcək. Belə alqoritmlərin blok sxeminə budaqlanan alqoritm deyilir. Başlaniğic Verilənlərin daxil edilməsi Hesablama əməliyyatı Nəticələrin çapı Son 16 Budaqlanan alqoritmlərin blok sxemini aşağıdakı kimi qurmaq olar. Dövri alqoritmik strukturlar. Təcrübədə rast gəlinən bir çox məsələlərin həllində alqoritmin bu və ya digər mərhəlsəinə uyğun olaraq aparılan hesablama prosesi müəyyən dəyişənlərin konkret qiymətlərində bir neçə dəfə təkrarlanır. Hesablama prosesinin təkrarən yerinə yetirilən hissəsinə dövr, hesablama prosesinin alqoritmi isə dövri alqoritm adlanır. Dövri alqoritmlər sxematik olaraq ümumi şəkildə belə təsvir olunur: Bu sxemdə göstərilən istiqamətlənmiş parçaların ardıcıl düzülüşü müəyyən hərəkətlər istiqamətini təyin edir. Sxemdən göründüyü kimi müəyyən andan sonra düz xətt üzrə hərəkət ardıcıllığı pozulur və dairəvi hərəkətə keçir. Başqa sözlə dövri proses yaranır. Belə prosesin alqoritminə dövri strukturlu alqoritm, onun sxeminə isə dövri sxem deyilir. Dövri alqoritmlərin blok – sxemini ümumi şəkildə aşağıdakı kimi qurmaq olar. Məsələn: Başlaniğic Verilənlərin daxil edilməsi Hesablama əməliyyatı Nəticələrin çapı Son Şərt Hə Yox I əməliyyat II əməliyyat 17 1.4. Əməliyyat sistemləri. Microsoft Windows əməliyyat sistemləri ailəsi. Əməliyyat sistemi kompüterin proqram təminatının əsasını təşkil edir. Əməliyyat sistemi istifadəçi ilə kompüter arasında qarşılıqlı əlaqəni və bütün digər proqramların icra olunmasını təmin edən xüsusi sistem və xidməti proqramlar kompleksindən ibarətdir. Yəni əməliyyat sistemi kompüterin bütün elementlərinin iş qabiliyyətini təmin edən proqramlar toplusudur. Kompüterin işləyə bilməsi üçün əməliyyat sistemi bərk diskdə quraşdırılmış (yazılmış) olmalıdır. Bu sistem kompüter işə salınan kimi avtomatik olaraq disk yaddaşından oxunur və operativ yaddaşa (əməli yaddaşa) yerləşir. Bu prosesə əməliyyat sisteminin yüklənməsi deyilir. Əməliyyat sistemi kompüterin bütün işini, onun qurğularını, bütün əməliyyat proseslərini, eləcə də şəbəkəni və bütün icra olunan proqramları idarə edir, istifadəçi ilə kompüter arasında dialoq yaradır, tətbiqi proqramların icra olunması üçün onları operativ yaddaşa yükləyir, istifadəçi ilə, eləcə də tətbiqi proqramlarla kompüterin qurğuları arasında ən əlverişli ünsiyyət forması yaradır. Beləliklə, əməliyyat sistemi kompüterin qurğularını və tətbiqi proqramları, həmçinin onların öz aralarında və eləcə də istifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqələrini idarə etmək üçün nəzərdə tutulan xüsusi proqramlar kompleksidir. Başlaniğic Verilənlərin daxil edilməsi Hesablama əməliyyatı Nəticələrin çapı Son Dövr Hesablama əməliyyatı 18 Müasir əməliyyat sistemləri çoxməsələlidir, yəni bir neçə prosesin paralel olaraq emal edilməsi imkanı var. Eyni zamanda indiki əməliyyat sistemləri həm də çoxistifadəçili interfeysə malikdir. Belə ki, əməliyyat sistemində bir neçə qeydiyyat yazısı yaratmaq olur ki, bunun da hesabına hər bir istifadəçi yalnız öz iş stolu, yalnız özünün quraşdırdığı proqramlar, yalnız özünün şəxsi qovluqları və s. ilə işləyə bilər və bütün bu vasitələrə başqa istifadəçilərin qeydiyyat yazıları vasitəsilə giriş mümkün deyildir. Windows əməliyyat sisteminin öyrədilməsinə adətən MS DOS (Microsoft-Disk Operating System) sistemi ilə tanışlıqdan başlayırlar, çünki bu sistem Microsoft şirkətinin fərdi kompüterlər üçün yaratdığı ilk əməliyyat sistemidir. Bu əməliyyat sisteminin DOS adlanan ilk versiyası 1981-ci ildə IBM kompüterləri üçün yaradılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sistemdə işləyərkən istifadə olunan yeganə interfeys MS DOS-un əmrlər sətri idi. Yəni, müəyyən bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi üçün buna müvafiq əmr klaviatura vasitəsilə daxil edilməli idi. Bunun üçün isə istifadəçi onlarla əmrləri, eləcə də onların parametrlərini və yazılış qaydalarını dəqiq yadda saxlamalı idi. Beləliklə, MS DOS əməliyyat sisteminin öyrənilməsi və həmçinin bu sistemdə işləmək kifayət qədər çətin idi. Ona görə də MS DOS əməliyyat sisteminin idarəsi ilə fərdi kompüterdə işi sadələşdirmək üçün xüsusi proqramlar- örtük proqramları yaradıldı. Çox geniş yayılmış belə örtüklərdən biri Norton Commander (NC) proqramı olmuşdur. NC proqramının yaradılması ilə milyonlarla istifadəçilərin fərdi kompüterlə işi həddindən artıq sadələşdirildi. Belə ki, NC örtük proqramı bütün fayl strukturunu (diskləri, faylları, kataloqları) əyani şəkildə displey ekranında əks etdirir və belə bir proqramla işləyərkən MS DOS əmrlərini əmrlər sətrindən yazaraq daxil etməyə ehtiyac qalmır. Sonralar isə MS DOS üçün örtüklər ailəsi (Windows 1.0, Windows 2.x, Windows 3.x) yaradıldı. Yəni 1985-ci ildə sistemin Windows 1.0, 1987-ci ildə Windows 2.x və 1990-1994-cü illərdə isə Windows 3.x (3.0, 3.1, 3.11) versiyaları yaradıldı. Bütün bu göstərilən Windows ailəsinin üzvləri MS DOS əməliyyat sistemi üzərində qurulmuş örtüklər idi. Hələlik mükəmməl bir əməliyyat sisteminin yaradılması məsələsi açıq qalırdı. Çünki Windows-un yuxarıda adları çəkilən versiyaları fərdi kompüterlərdə olan MS DOS əməliyyat sistemi üzərində quraşdırılırdı və yalnız onun imkanlarını artırırdı. Faktiki olaraq Windows-un həmin versiyaları kompüterlərdə quraşdırılmış MS DOS proqramlar kompleksi üzərində qurulan qrafiki örtük idi. Nəhayət ki, 1995-ci ildə bu ailədən olan ilk mükəmməl əməliyyat sisteminin yaradıldığı elan edildi. Yəni Windows ilk dəfə olaraq MS DOS proqramlar kompleksi üzərində qurulan qrafiki örtükdən mükəmməl bir əməliyyat sisteminə çevrildi və Windows 95 adı ilə buraxıldı. Bununla yanaşı Windows 95 sistemi əvvəlki Windows örtüklərinin özünəməxsus yeniləşməsi kimi qurulmuşdu. Ona görə də yalnız müəyyən müddət keçdikdən sonra müstəqil Windows 95 sistemi ortaya çıxdı. Əvvəlki versiyalarla müqayisədə Windows 95 sisteminin daha əlverişli interfeysi var idi. Əvvəlki versiyalardan fərqli olaraq Windows 95 sisteminin İş stoluna My Compyuter (Mənim kompüterim) və Recycle Bin (Səbət) sistem qovluqlarının işarələri, həmçinin üzərində saat, müxtəlif dillərə keçidlər və səsi tənzimləyiciləri əks olunan tapşırıqlar paneli daxil edilmişdir. Start düyməsi ilə açılan Baş menyudan istifadə etməklə disklərdə quraşdırılan proqramlara müraciət etmək mümkün idi. Bələdçi (Windows Explorer) adlanan proqram hələ də fayl idarəçisi rolunu oynayır. Bütün bunlarla yanaşı Windows 95 sistemi 32 mərtəbəli sistem idi. Bundan əvvəlki bütün MS DOS və Windows versiyaları isə 16 mərtəbəli idi və prosessorun imkanlarından 19 tam gücündə istifadə olunmasına imkan vermirdi. Yəni artıq FAT16 əvəzinə FAT32 fayl sistemindən istifadə edilirdi. Bu əməliyyat sistemi Windows 9x sistemləri ailəsinin başlanğıcı oldu. Belə ki, 1998-ci ildə Windows 95 sisteminin təkmilləşdirilmiş və tamamlanmış variantı olan Windows 98 sistemi yaradıldı. Bu sistemin bir sıra əlavə imkanları olması ilə yanaşı, sistem daha çox İnternetdə işləmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Microsoft şirkəti MS DOS bazasında əməliyyat sisteminin yaradılması ilə paralel 1993-cü ildə və “yeni texnologiya” (New Technology – NT) Windows NT 3.1 əməliyyat sistemini buraxmağa başladı. 1996-cı ildə NT ailəsinin yeni Windows NT 4.0 versiyası buraxıldı. 2000-ci ildə Windows NT texnologiyası əsasında yeni Windows 2000 sistemi yaradıldı. Windows 2000 əməliyyat sistemi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılan sistemlərin ikinci nəslindən idi. Bu sistem üç variantda, yəni noutbuklar, stolüstü sistemlər və iş stansiyaları üçün Windows 2000 professional, server kompüterləri üçün Windows 2000 Server və nəhayət, böyük server sistemləri, böyük korporativ şəbəkələrin iş stansiyaları, ixtisaslaşmış bank və fayl serverləri üçün isə Windows 2000 Datacenter Server versiyası buraxılırdı. Windows 2000 sistemi özündən əvvəlkilərlə müqayisədə ən ehtibarlı və stabil əməliyyat sistemidir. Windows 2000 professional sisteminin üstünlükləri, Windows 98 və Windows ME sistemlərinin mühüm xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla 2002-ci ildə yeni Windows XP professional əməliyyat sistemi yaradıldı. Belə ki, Windows 98 və Windows ME sistemlərindən sistemin quraşdırılması və işlədilməsində rahatlıq və sadəlik, eyni zamanda Windows 2000 sistemindən ehtibarlılıq, stabillik və çoxfunksiyalılıq Windows XP-də öz yerini tutdu. Hazırda çox geniş istifadə olunan Windows XP sistemi aşağıdakı üç variantda buraxılır: Windows XP Home Edition. Bu versiya kiçik biznes fəaliyyətlərində və evlərdə işlədilən kompüterlərdə quraşdırılır. Yəni qeyri ixtisas sahələrində çalışan və şəbəkə birləşmələrinə ehtiyacı olmayan istifadəçilər üçün nəzərdə tutulur. Windows XP professional. Bu versiya takt tezliyi bir meqa hersdən çox olan 64 mərtəbəli prosessorlar üzərində qurulmuş fərdi kompüterlər üçün nəzərdə tutulur. Home Edition versiyasında nəzərdə tutulmuş bütün komponentlərin hamısı bütünlüklə bu versiyaya daxil edilib. Windows XP Server. Bu versiya ofis kompüterlərində quraşdırılır. Windows XP əməliyyat sistemi tamamilə yenidən qurula bilən interfeysə malik əməliyyat sistemidir. Belə ki, istifadəçi bu sistemdə işləyərkən yalnız standart hal üçün quraşdırılmış interfeysdən istifadə etmək məcburiyyətində qalmır. Onun öz əməliyyat sisteminin xarici görkəmini əsaslı surətdə dəyişmək imkanı var. İstifadəçini Windows 2000 sistemindən qalma pəncərə görüntüləri, idarəetmə elementləri və s. istifadəçnin xoşuna gəlmirsə onları çox asanlıqla internetdən yüzlərlə hazır temalar içərisindən seçib yükləyərək dəyişə bilər. Windows XP əməliyyat sistemi özündən əvvəlkilərlə müqayisədə ən üstün və optimal sistemdir. 2006-cı ildə Windows XP sistemini əvəzləmək üçün nəzərdə tutulmuş Windows Vista adlı yeni sistem buraxıldı. Lakin bu sistem gözlənilən ümidləri doğrultmadı və sistemdə çoxsaylı çatışmazlıqlar aşkar olundu. Məsələn, məlum oldu ki, bu əməliyyat 20 sistemində Windows XP üçün nəzərdə tutulmuş proqramlar işləmir. Odur ki, Windows Vista sistemi Windows XP-nin yerini ala bilmədi. Nəhayət, Microsoft şirkəti uğursuz alınmış Windows Vista sistemini və Windows XP-ni əvəz etmək üçün 2009-cu ildə tamamilə yeni Windows 7 əməliyyat sistemini buraxdı. Windows ailəsindən olan əməliyyat sistemləri ev və ofis kompüterlərində quraşdırılan geniş yayılmış çoxməsələli əməliyyat sistemləridir. Yəni, bu sistemdə işləyərkən eyni vaxtda bir neçə əməliyyat yerinə yetirmək, məsələn, mətn daxil etmək, musiqiyə qulaq asmaq, sənəd çap etmək və s. olar. Windows əməliyyat sisteminin qrafiki örtüyü qrafiki informasiyaların giriş və çıxışından, eləcə də piktoqramlar, menyular, pəncərələr, panellər (idarəetmə paneli, tapşırıqlar panel, alətlər paneli) və digər idarəetmə elementlərindən istifadə etməklə istifadəçi ilə kompüter arasında dialoq yaranmasını təmin edir. Windows əməliyyat sisteminin qrafiki interfeysinin əsas elementləri İş stolu və Tapşırıqlar paneli ilə Start düyməsidir. Windows sistemində qrafiki interfeys tətbiq olunduğuna görə proqramların əsas idarəetmə qurğusu kimi klaviatura deyil (MS DOS- dan fərqli olaraq), Maus işlədilir. 1.5. Microsoft Windows 7 sisteminin versiyaları haqqında Microsoft Windows 7 əməliyyat sisteminin pəncərələri ilə iş. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Windows 7 əməliyyat sistemi Windows Vista və Windows XP-ni əvəzləmək üçün 2009-cu ildə yaradılmış yeni əməliyyat sistemidir. Windows 7 əməliyyat sisteminin yaradılması işlərinə hələ 2006-cı ilin sonunda Windows Vista sistemi buraxılan kimi başlanılmışdır. Hətta bu işlə bağlı bəzi ideyalar hələ 2001-ci ildə Windows XP sistemi buraxılandan sonra ortalığa qoyulmuşdu. Bu istiqamətdə aparılan işlər nəticəsində 2007-ci ilin əvvəlində Windows Vista sistemi üzə çıxdı. Lakin bu sistem mütəxəssislər və istifadəçilər tərəfindən tənqidlərə məruz qaldı və sistemlə bağlı söylənilən fikirlər birqiymətli olmadı. Bununla da üzun müddətdir ki, sınaqlardan uğurla çıxmış Windows XP əməliyyat sistemi öz populyarlığını saxladı. Windows 7 əməliyyat sistemi yaradılarkən təkcə “buraxılan səhvlər” aradan qaldırılmamış, həm də sistem tamamilə yeni funksiyalarla təchiz edilmişdir. Bu baxımdan Windows 7 əməliyyat sistemi heç də Windows Vista-nın təkmilləşdirilmiş variantı deyil, əksinə tamamilə yeni və müstəqil əməliyyat sistemidir. Bu əməliyyat sistemində onlarla yeni funksiyalar nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd edildiyi kimi Windows 7 əməliyyat sistemi buraxılana qədər istifadəçilərin rəğbətini qazanmış ən populyar və geniş yayılmış əməliyyat sistemi Windows XP olmuşdur. Buna baxmayaraq artıq Windows XP əməliyyat sisteminin istismarda olduğu illər ərzində çoxlu sayda yeni qurğular və texnologiyalar meydana gəlmişdir ki, onlar da əməliyyat sistemi tərəfindən dəstəklənməlidir. Eyni zamanda Windows 7 əməliyyat sisteminin Windows Vista ilə müqayisədə praktiki olaraq bütün göstəricilərə görə üstün olduğunu nəzərə alsaq Windows XP əməliyyat sistemindən Windows 7 sisteminə kütləvi şəkildə keçidin baş verəcəyi gözləniləndir. 21 Microsoft şirkəti müxtəlif kateqoriyalı istifadəçilərin tələbləini nəzərə alaraq Windows 7 əməliyyat sistemini bir neçə versiyada buraxmışdır. Bu versiyalar bir-birindən əlavə imkanlarının olması və ya olmaması, eləcə də qiymətləri ilə fərqlənirlər. Windows 7 əməliyyat sisteminin bir neçə versiyası var: 1. Windows 7 Starter (Начальная-Başlanğıc). Bu versiya Windows 7 sisteminin ən sadə variantdır. Adətən bu versiyanı noutbuklara yükləyirlər. Bu versiyada bəzi funksiyalar nəzərə alınmayıb. Məsələn, bu versiyada İş stolunun fonunu dəyişmək və Aero interfeysini əlavə etmək imkanı yoxdur, lokal şəbəkələrə qoşulmuş başqa kompüterlərdə ehtiyat kopiyaların avtomatik yaradılması imkanı yoxdur, eləcə də bir sıra komponentlər, o cümlədən, Windows Media Center (Windows Media Mərkəzi), Notepad (Bloknot), Sticky Notes (Qeydlər), Snipping Tool (Qayçı) yoxdur. 2. Windows 7 Home Basic (Домашняя базовая– Ev baza). Bu versiya yalnız ev kompüterləri üçün nəzərdə tutulur və bu halda sistemin yalnız əsas funksiyaları vacibdir. Sistemin bu versiyasında biznes sahəsində istifadə olunan bütün komponentlərin hamısı, eləcə də multimediya ilə işləyərkən lazım olan bəzi əlavə imkanlar yoxdur. 3. Windows 7 Home Premium (Домашняя расширенная -Ev genişlənmiş). Bu versiya da ev kompüterlərində işləyən istifadəçilər üçün nəzərdə tutulur, lakin Home Basic versiyası ilə müqayisədə bu əsas versiyadır. Bu versiya Home Basic versiyasından bir sıra imkanlarının olması ilə fərqlənir. Məsələn, Aero interfeysi dəstəklənir, Planşet kompüterlər dəstəklənir, yuxarıda göstərilən komponentlər: Windows Media Mərkəzi, Notepad (Bloknot), Sticky Notes (Qeydlər), Snipping Tool (Qayçı) dəstəklənir və s. Əməliyyat sisteminin Windows 7 Home Premium versiyası müasir ev kompüterləri və noutbuklarda istifadə etmək üçün yaxşı seçimdir. Lakin Windows 7 Home Premium versiyasında da Home Basic versiyasında olduğu kimi biznes sahəsində nəzərdə tutulan bütün imkanlar ləğv edilmişdir. 4. Windows 7 professional (Профессиональная- - Peşəkar). Bu versiyada Windows 7 Home Premium versiyasının bütün imkanları nəzərə alınıb və bundan əlavə biznes sahəsində istifadə olunan bir sıra funksiyalar əlavə edilmişdir. Məs., geniş arxivləşdirmə imkanları, kompüterin uzaqdan idarə olunması, şifrlənmiş fayl sisteminin dəstəklənməsi və s. 5. Windows 7 Enterprise (Корпоративная-Korpo- rativ). Sistemin bu versiyası böyük firmalar və müəssisələrdə istifadə olunan kompüterlər üçün nəzərdə tutulur. Bu versiya Windows 7 professional versiyasının bütün imkanlarını özündə saxlayır və əlavə olaraq bir sıra başqa imkanlara da malikdir. 6. Windows 7 Ultimate (Максимальная-Maksimal). Bu versiya Windows 7 sisteminin ən tam versiyasıdır və digər versiyaların bütün imkanları bura daxildir. Windows 7 əməliyyat sisteminin bu versiyası onun imkanlarından maksimum istifadə etmək istəyənlər üçündür. Windows 7 Ultimate (Максимальная-Maksimal) əməliyyat sisteminin baza versiyasıdır və digər versiyalar bu versiyanın əsasında bu və ya digər funksiyaları ləğv etməklə yaradılmışdır. Windows 7 sisteminin kompüterə quraşdırılması və normal işləməsi üçün Microsoft şirkətinin qurğularla bağlı qoyduğu tələblər aşağıdakı kimidir: 1. Takt tezliyi 1 qh olan 64 mərtəbəli və ya 32 mərtəbəli prosessor; 2. Minimum həcmi 1qb olan operativ yaddaş; 3. 16 qb boş yaddaş sahəsi olan bərk disk; 22 4. Direkt X9 qrafikasını dəstəkləyən və 128 mb yaddaşa malik olan (Aero temaları da nəzərə alınmaqla) videoadapter; 5. DVD diskləri oxuyan və bu disklərə yazan qurğu - disk daşıyıcısı. Microsoft Windows 7 əməliyyat sisteminin pəncərələri ilə iş. Windows əməliyyat sisteminin əsas elementlərindən biri də pəncərədir, ancaq ən əsası da deyil. Kompüterlə işləyən zaman gördüyümüz, işlədiyimiz bütün əməliyyatlar ya işçi stolda baş verir, ya da hər hansı bir pəncərədə. Məhz ona görə də bütün əməliyyat sistemini onun adı ilə adlandırmışlar. Windows əməliyyat sisteminin bütün proqramları pəncərələrdə açılır. Qovluqlar da pəncərə şəklində açılır. Pəncərə ölçülərinin öz istəyimizə uyğun olması üçün onları çəkib genəltmək və yığmaq olur. Windows-da pəncərələr standartdırlar, proqramı da, sənədi də və ya qovluğu da açdıqda onların pəncərə təsvirləri eyni olacaq, sanki bunlar eynidirlər. Windows əməliyyat sistemində pəncərə– yuxarısında açılmış qovluq haqqında və ya bu pəncərədə yüklənmiş proqram haqqında məlumat yerləşən çərçivədən ibarətdir. Windows əməliyyat sistemində əsas pəncərə növlərindən biri də qovluq pəncərəsidir. İstənilən qovluğu Windowsda öz pəncərəsində açmaq olur. Eyni vaxtda açılmış pəncərələrin sayı kifayət qədər çox ola bilər və bu konkret kompyuterin parametrlərindən asılıdır. Oxşar idarəetmə elementlərinə və tərtibatına görə pəncərələrin digər növlərini də qeyd etmək olar: dialoq pəncərəsi, sorğu sisteminin pəncərəsi, əlavələrin (proqramların) işçi pəncərələri, bir çox əlavələrin (proqramların) pəncərələrinin daxilində ayrı- ayrı sənədlərin pəncərələri də ola bilər. Bir açılmış pəncərədən digərinə keçmək üçün siçanı pəncərələrin üzərinə silkmək və ya Məsələlər panelində onun istinadına sıxmaq lazımdır. Lakin daha asan yol Alt və Tab klavişlərinin kombinasiyalarının istifadəsidir. Bu zaman ekranda açılmış bütün pəncərələrin siyahısını özündə saxlayan rahat menyu çıxacaqdır. Burada isə Alt klavişasını buraxmadan Tab klavişasının köməyilə sizə lazım olan pəncərəni seçin (və ya onun üzərinə sadəcə siçanı sıxın), bundan sonar düymələri buraxmaq olar. Bu zaman sizin seçdiyiniz pəncərə aktiv olacaqdır və digərlərinin üzərində yerləşəcəkdir. 23 MÖVZU 2 Əsas obyektlər və idarəetmə vasitələri. Windows 7 sisteminin ekranı və interfeys elementlərinin sazlanması. Windows Explorer proqramı Plan: 2.1.Maus və klaviaturadan istifadə əsasları. 2.2. Fayllar və qovluqlar. Piktoqramlar, etiketlər, pəncərələr. Kontekst menyular. Fayl sistemləri. 2.3. İnterfeys yeniliklərinin qısa xülasəsi. Windows 7 Aero və pəncərələrin idarə olunması. 2.4. İş stolu və onun sazlanması. Baş menyu və sazlanması. Tapşırıqlar paneli və sazlanması. 2.5. Windows Explorer proqramı. Yüklə 2,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|