Biznes va tadbirkorlik

2-rasm. Mоnоpоl raqоbatlashgan bоzоrda 

MC 

P

SR

 

P 

A 

Q 

B 

P 

AC 

DR 

MR 

Q

SR

 

199 

 

      R- firmaning uzоq muddatli muvоzanati.   

Shunday  qilib  har  bir  mоnоpоlist  firma  tоvarning  narхi  shu  darajagacha 

tushadiki  оqibatda  хеch  qaysi  sоtuvchi  iqtisоdiy  fоyda  оlоlmaydi.  Dеmak, 

raqоbatlashgan  mоnоpоl  bоzоrdagi  uzоq  muddatli  muvоzanat  hоlat  mukammal 

raqоbatlashgan bоzоrdagi muvоzanat hоlatga o`хshash bo`lib bu еrda ham hеch 

qaysi firma nоrmal fоydadan оrtiq fоyda оlоlmaydi.  

 

2-rasmda  ko`rish  mumkinki  firmaning  uzоq  muddatli  talab  chizig`i  DLR 

uning  o`rtacha  хarajati  chizig`i    LAC  ga  tеgib  o`tadi.  Bu  еrda  ishlab  chiqarish 

хajmi  QLR  va  tоvar  narх  PLR  bo`lganda  hamda  iqtisоdiy  fоyda  nоlga  tеng 

bo`lganda  (nima  uchun  dеganda  PLR  =  LAC)  erishiladi.  Shu  bilan  birga  firma 

mоnоpоl  хоkimiyatni  ma’lum  darajada  saqlab  qоladi.  Firma  mahsulоti  nоyob 

хususiyati  bilan  bоshqa  firmalarning  mahsulоtidan  farq  qilganligi  uchun  uning 

uzоq  muddatli  talab  chizig`i  pastga  yotiq  bo`ladi.  Agar    bоzоrdagi  tоvarlar 

standartlashgan  (bir  хil  sifat  va  хususiyatga  ega)  bo`lganda  firmalarning 

mahsulоtiga bo`lgan talab chizig`i gоrizоntal ko`rinishda bo`ladi. U hоlda biz uzоq 

muddatli  mukammal  raqоbatlashgan  bоzоr  muvоzanati  hоlatiga  erishgan  bo`lar 

edik, ya’ni tоvar narхi ( P=min AC) minimal o`rtacha хarajat bilan bеlgilanar edi. 

Dеmak  mоnоpоl  raqоbatlashgan  bоzоrda firmalar  o`zlarining оptimal  quvvatidan 

kam  quvvatda  ishlaydi,  bunga  asоsiy  sabab  tоvarlarni  differensiallashuvidir.  Shu 

sababli mоnоpоl raqоbatlashgan bоzоrda harakat qilayotgan firmalar rеzеrv quvvat 

bilan ishlaydi. Rеzеrv quvvat (1b-rasm) quyidagicha aniqlanadi: 



Q=(Q*R-QLR) 

  

Misоl.    Firma  atir  sоvun  ishlab  chiqaradi  va    raqоbatlashgan  mоnоpоl 

bоzоrda harakat qiladi. Uning mahsulоtiga talab funksiyasi quyiidagicha bеrilgan:   

P

Q



 200

 

Хarajat funksiyasi esa,   

8100

2



 Q

TC

 

Firmaning  mahsulоt  ishlab  chiqarish  хajmi,  mahsulоti  narхi  va 

fоyidalanilmagan zaхira quvvati aniqlansin? 

Birinchi  navbatda  firmani  uzоq  muddatli  оraliqda    raqоbatlashgan  bоzоrda 

harakat  qiladigan    firma  sifatida  qarab,  uning  оptimal  mahsulоt  ishlab  chiqarish 

хajmini va mahsulоti narхini aniqlayimiz. AC=Q+8100/Q 

AC  =1-8100/Q

2

 =0 ;    Q0=90 

P0=AC(Q0)=Q+8100/Q=90+8100/90=180 

Endi  firmani  raqоbatlashgan  mоnоpоl  bоzоrda  harakat  qilgandagi 

muvоzanat paramеtrlarini aniqlayimiz.  

MC=2Q,              R=P*Q=(200-Q)*Q,       MR= 200-2Q,       2Q=200-2Q 

200 

 

Qm= 50 ming dona atir sovun ishlab chiqaradi. 

Pm=AC(Qm)= AC=Q+8100/Q=50+8100/50=212 so`m 

Firmaning fоyidalanilmagan zaхira quvvati  

40

90

50









 Q

 

 Raqobatlashgan bozor muvozanati 

Yuqorida  ko`rgan  edikki,  raqobatlashgan  bozorda  iste’molchi  va  ishlab 

chiqaruvchilarning ortiqchaliklari o`zining maksimal qiymatiga erishadi. Monopol 

raqobatlashgan  bozorning  samarali  yoki  samarasiz  ekanligini  tahlil  qilish  uchun 

raqobatlashgan va Monopol raqobatlashgan bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi 

muvozanat  holatlarini  taqqoslaymiz.  Raqobatlashgan  va  Monopol  raqobatlashgan 

bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari 3-rasmda keltirilgan.  

 

 

201 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-rasm. Raqobatlashgan (a) va Monopol raqobatlashgan (b) bozorlarning 

uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari. 

Bu ikki bozor o`rtasidagi farqlarni quyidagilarda ko`rish mumkin: 

1.  Raqobatlashgan  bozorda 

MC

P 

*

 bo`lsa,  Monopol  raqobatlashgan 

bozordagi narx chekli harajatdan yuqori 

MC

P

M



, demak, iste’molchi qo`shimcha 

bir  birlik  mahsulot  uchun to`laydigan narx,  bir birlik  mahsulotni ishlab  chiqarish 

harajatidan  yuqori.  Agar  ishlab  chiqarish  hajmi 

M

Q

 dan 

E

Q

 miqdorgacha 

oshirilganda  (

MC

chizig`i  bilan  talab  chizig`i  kesishgan 

E

 nuqta)  iste’molchi  va 

ishlab  chiqaruvchining  umumiy  ortiqchaligi shtrixlangan  maydon  miqdoriga  teng 

miqdorda oshgan bo`lar edi (3-b -rasm). Buning sababi, yuqorida ko`rganimizdek, 

Monopol  hokimiyatning  sof  yo`qotishlarga  olib  kelishidir,  Monopol 

raqobatlashgan bozordagi korxonalar ham nisbatan Monopol hokimiyatga ega. 

2.  

Raqobatlashgan  bozorda  muvozanat  holat 

N

 nuqtada  (3-a  -rasm) 

erishilsa,  Monopol  raqobatlashgan  bozorda 

M

 nuqtada  (3-b  -rasm)  erishiladi. 

Raqobatlashgan bozorda talab chizig`i gorizontal bo`lib, firmaning foydasini nolga 

teng  bo`lish  nuqtasi  o`rtacha  harajatning  minimal  qiymatiga  to`g`ri  keladi. 

Monopol  raqobatlashgan  bozorda  talab  chizig`i  pastga  tomon  yotiq  bo`ladi, 

shuning  uchun  ham  firma  foydasining  nolga  teng  nuqtasi  o`rtacha  harajatning 

minimal  nuqtasidan  chaproq  tomonga  siljigan  bo`ladi  va  firma 

M

N

Q

Q

Q







 

miqdorga  teng  rezerv  quvvatga  ega  bo`ladi.  Bu  rezerv  quvvatlar  samarasiz 

hisoblanadi,  nima  uchun  deganda,  o`rtacha  harajatlarni  ishlab  chiqarish  hajmini 

oshirib,  kamaytirish  mumkin.  Bunday  samarasizlik  aholining  turmush  darajasini 

pasaytiradi. Demak, Monopol raqobatlashgan bozor samarasiz hisoblanadi. Lekin, 

shu  bilan  birga  Monopol  raqobatlashgan  bozorning  ijobiy  tomonlari  to`g`risida 

ham gapirish mumkin. 

Monopol  raqobatlashgan  bozordagi  firmalarning  Monopol  hokimiyati  katta 

emas.  Bozordagi  firmalarning  mahsulotlari  bir-birini  o`rnini  bosadi  va  shuning 

AC 

MC 

C 

N 

D=MR 

P* 

Q 

Q* 

б) 

a) 

C 

MC 

AC 

P

m

 

N 

E 

D 

MR

 

M 

Q 

Q

N

 

Q

M

 

Q

E

 

202 

 

uchun ham alohida firma yuqori Monopol hokimiyatga ega bo`la olmaydi. Demak, 

aytish  mumkinki,  Monopol  hokimiyatdan  ko`radigan  sof  yo`qotishlar  ham  uncha 

katta bo`lmaydi. Talab chizig`ining yotiqligi, talabning elastik ekanligini bildiradi, 

shuning  uchun  firmalarning  rezerv  quvvati  ham  katta  emas.  Boshqa  tomondan, 

Monopol  raqobatlashgan  bozor  tovarlar  assortimentini  kengaytiradi.  Bu  o`z 

navbatida  iste’molchilarga  raqobatlashgan  tovarlar  bozorida  tanlash  imkoniyatini 

oshiradi. 

13.3 Monopol raqobat va mukammal raqobatga 

 

4-rasmda  Monopolistik  raqobat  sharoitidagi  uzoq  muddatli  muvozanat  va 

mukammal  raqobatdagi  uzoq  muddatli  muvozanat  taqqoslangan.  Monopolistik 

raqobat va mukammal raqobat sharoitida ikkita farq mavjud: ortiqca imkoniyat va 

va qo`shimcha qiymat. 

(A)  chizmada  Monopolistik  raqobatlashgan  bozordagi  uzoq  muddatli 

muvozanatni    ko`rsatyapti,  (b)  chizig`i  esa  mukammal  raqobatlashgan  bozordagi 

uzoq muddatli muvozanatni ko`rsatyapti. Bunda ikki tofovut mavjud. 

- mukammal raqobatda firma samaradorlik shkalasida ishlab chiqaradi, bunda 

o`rtacha  umumiy  harajat  minimallashtirilgan.  Farqli  o`laroq  Monopolistik 

raqobatlashgan  firma  samarodorlik  shkalasidan  kam  bo`lgan  miqdorda  maxsulot 

ishlab chiqaradi.  

-  maxsulot  narxi  mukammal  raqobat  sharoitida  chekli  harajatga  tenglashadi, 

biroq narx Monopolistik raqobatdagi chekli harajatdan baland. 

 

 

4-rasm Mukammal va Monopolistik raqobat 

Ortiqcha imkoniyatlar. Bozorga erkin kirish va chiqish har bir Monopolistik 

raqobatlashgan bozordagI firmanini  talab egri chizig`i va o`rtacha  harajatlari egri 

chizig`ining  bir-biriga  tegib  turishiga  olib  keladi.  4  –  rasmning  (A)  chizmasida 

P

 

P 

Q 

(A) Monopolistik raqobat firma

 

(B) zo'r tanlov firma

 

Q 

203 

 

ishlab 

chqilgan 

hajm 

bu 

nuqtada 

o`rtacha 

umumiy 

harajatlarni 

minimallashtiriladigan  hajmdan  kechikligi  ko`rsatilgan.  Shunday  qilib, 

Monopolistik  raqobatlashgan  sharoitda  firmalar  o`zining  o`rtacha  harajatlar 

chizig`ining  pastga  qarab  og`ayotgan  qismida  ishlab  chiqaradi.  Shu  yo`snda 

Monopolistik  raqobat  mukammal  raqobatdan  keskin  farq  qiladi.  (B)  chiziqda 

ko`rinib turibdiki, raqobatlashgan bozorga erkin kirish va chiqish firmani ortacha 

umumiy harajatlarining minimal nuqtasida ishlab chiqaradi. 

O`rtacha  umumiy  harajatlarni  minimallashtiradigan  ishlab  chiqarish  xaimi 

korxonaning samaradorlik shkalasi deb ataladi. 

Uzoq  davrli  muddatda  mukammal  raqobatlashgan  korxonalar  samaradorlik 

shkalasida  ishlab  chiqaradi  Monopolistk  raqobatdosh  korxonalar  esa 

ko`rsatgichdan  past  darajada  shlab  chqaradi.  Korxonalarni  Monopolistik  raqobat 

ostida  ortiqcha  hajmi  bor  deyshadi.  Boshqacha  qilib  aytganda  Monopolistik 

raqobalashuvchi firma, mukammal raqobatdosh firmaga o`xshamagan xolda ishlab 

chiqarilgan  hajmni    oshirishi  va  maxsulotni  o`rtacha  harajatini  kamaytirshi 

mumkin.  korxona  bu  imkniyatdan  voz  kechadi,  chunki  bu  qo`shimcha  ishlab 

chiqarishni  sotish  uchun,  naxni  kesishga  to`g`ri  keladi.  Monopolistik  raqobadchi 

uchun ortiqcha hajm bilan ish tutish unga ko`proq foydalidir. 

Chekli harajatlarga ustama.  

Mukammal raqobad va Monopolistik raqobad o`rtasdagi ikkinchi farq bu narx 

va chekli harajat o`rtasidagi nisbatdir. Raqobatlashadigan firma uchun, 4 rasmning 

(B)  –  chizmasida  ko`rsatilganidek,  narx  chekli  harajatlarga  teng,  Monopolistic 

raqobatda  esa  narx  chekli  harajatlardan  baland,  chunki  firma    doim  bozor 

xokimiyatiga ega bo`ladi 

Chekli  harajatlarning  ustamasi  erkin  kirish  va  nullashgan  foyda  bilan 

kelishadi?  Nollashgan    foyda  holati    shuni  bildlradiki,  narx  o`rtacha  harajatga 

tenglashgan,  lekin  mutlaqo  chekli  harajatlarga  emas.  Haqiqatdan  ham  uzoq 

muddatli  muvozanatda,  Monopolistic  raqobatdosh  firmalar  o`zining  o`rtacha 

harajatlari  egri  chizig`ining  kamayayotgan  qismida  joylashadi,  shunda  chekli 

harajatlar  o`rtacha  harajatlardan  pastda  bo`ladi.  Shungay  qilib,  narx  o`rtacha 

umumiy  harajatlarga  teng  bo`lishi  uchun,  u  chekli  harajatlardan  yuqori  bolishi  

kerak.  

Tovar  narxi  va  chekli  harajatlar  o`rtasidagi  bunday  nisbatlar  mukammal 

raqobatchilar  va  Monopolistic  raqobatchilar  orasidagi  asosiy  farqdur.    Tasavvur 

qiling  siz  menedjerga  quyidagi  savolni  berasiz:  Siz,  hozir  eshik  ochilib, 

maxsulotingizni mazkur narxda sotib olish uchun yana bitta xaridor kirib kelishini 

istaysizmi.  Mukammal  raqobatdosh  firma  menedjeri    uni  qo`shimcha  xaridorlar 

qiziqtirmasligini  aytadi.  Chunki  tovarning  narxi  chekli  harajatlarga  teng  boladi, 

qo`shimcha  sotilgan  bir  birlik  tovardan  tushgan  daromad  nolga  teng.  Aksincha, 

Monopolitik  raqobatdosh  firma  xar  doim  yana  bir  xaridorga  o`ch  boladi.  Chunki 

uning  narxi  chekli  harajatlardan  oshadi  va  qo`himcha  miqdor  sotilishi  foydani 

204 

 

ko`paytiradi.  Bir  tadqiqotchi  aytganidek,  Monopolistic  raqobatlashgan  bozorlar 

sotuchilari  ko`proq  xaridorlarni  jalb  qilish  uchun  ularga  yangi  yil  tabriklarini 

tarqatishni unutmaydi. 

13.4 Monopolistik raqobat va jamiyat farovonligi 

Monopolistik  raqobatlashgan  bozor  natijalarini  jamiyat  qanday  baholaydi? 

Siyosatchilar  bozordagi  natijani  yaxshilay  oladimi?  Bu  savollarga  oddiy  javob 

yo`q. Monopolistik raqobatdosh bozorlarning samarador emasligi manbaidan biri -  

chekli harajatlarning  oshishi bo`lib, bu shunga olib keladiki, agar ishlab chiqarish 

harajatlaridan tovarnini ustun qo`yadigan iste’molchilar(lekin narxdan past) ularni 

sotib olishdan o`zlarini tiyadilar.Shunday qilib. Monopolistik raqobatdosh bozorlar 

Monopolistic  narx  belgilashning  tipik  qaytarilmas  yo`qotishlari  bilan 

xarakterlanadi. 

Muammoni  yechishning  oson  yo`li  yo`q.    Chekli  harajatlarga  asosida 

majburiy  narx  belgilash  barcha  har  turli  mahsulotlar  ishlab  chiqararuvchi-

firmalarni  davlat  tomonidan  boshqarilishi  zarurligini  bildiradi.  Lekin  bunday 

turdagi  mahsulotlar  shunchalik  tarqab  ketganki,  xokumat  tomonidan  bunday 

nazorat administrativ og`irdir. 

Bundan tashqari Monopolistik raqobatchi firmalar faoliyatiga aralashuv tabiiy 

Monopoliyarlarni  tartibga  keltirishda  muammolarni  keltirib  chiqaradi.  Hususan  – 

Monopolistik  raqobat  bozoridagi  firmalar    shundoq  ham  nullashgan  foyda  oladi, 

narxni  chegarali  harajat  darajasigacha  tushirishni  talab  qilish,  yo`qotishga  olib 

keladi.  Biznesda  ushbu  firmalarni  saqlab  qolish  uchun  hukumat  ularning 

yo`qotishlarini  qoplashi  lozim,  ya’ni    soliqlarni  oshirishi  lozim.  Ko`rinadib 

turibdiki,  noan’anaviy  usullar  va  oqimga  qarab    arakatlanishdan  birini  tanlashda 

siyosatchilar samarasiz Monopollistik narx belgilashni lozim topadilar. 

Jamiyat  nuqtai  nazaridan  Monopolistik  raqobat  samaradorligi  pastligining 

sababi – bozordagi firmalarning soni muammosi. Bu muammoni biz bozorga kirish 

bilan  bog`liq  bo`lgan  tashqi  sam          ara  terminlarida  ko`rib  chiqamiz.  Xar  doim 

yangi firma bozorga kirishini maqsadga muvofiqligini taxlil qilar ekan, u oladigan 

potensial daromadi darajasiga baho beradi. 

Ammo uning bozorga kirishida tashqi samaralar mavjud bo`ladi: 

  Mahsulot  xilma  –  xilligini  ko`paytiruvchi  tashqi  samara.  Bozorda  yangi 

mahsulotning paydo bo`lishi bilan birga  iste’molchilar ortiqchaligi vujudga keladi 

va u bozorga kirish bilan bog`liq ijobiy tashqi samaraga ega bo`ladi. 

  Xaridorlarni  ushlab  qolish  tashqi  samarasi.  Yangi  raqobatchining  paydo 

bo`lishi  eskilarning  bir  qism  iste’molchilarini  yo`qotishini  va  daromadni 

kamayishini bildiradi: bu erda salbiy tashqi samaraning o`rni bor. 

 Shunday  qilib,  Monopolistik  raqobat  bozoriga  kirishda    yangi  firmalarni 

ijobiy  va  salbiy  tashqi samaralar    mavjud.    Monopolistik  raqobat bozorida uning 

ahamiyatiga qarab  juda ko`p yoki juda kam tovarlar turlari takliq qilinadi. 

205 

 

Tashqi  samaralar  hajmi  Monopolistik  raqobat  shartlariga  bog`liq.  Mahsulot 

xilma  –  xilligini  ko`paytiruvchi  tashqi  samara    yangi  firmalar  bozordagi  mavjud 

tovarlardan  farqli  mahsulotni  taklif  qilganda  vujudga  keladi.  Xaridorlarni  ushlab 

qolish tashqi samarasi firmalar tomonidan belgilangan narx chegarali harajatlardan 

baland  bo`lganda,  qo`shimcha  bir  birlik  maxsulot  sotishga  intilganda  vujudga 

keladi.    Aksincha  mukammal  raqobatda  firmalar  bir  xil  Tovar  ishlab  chiqaradi 

vanarx  chekli  harajatga  teng  bo`ladi,  mahsulot  hilma  –  xilligini  ko`paytiruvchi 

tashqi samara va xaridorlarni ushlab qolish tashqi samarasi mavjud emas. 

Ohirida,  biz  manaAhmadistik  raqobatdosh  bozorlar  o`ziga  kerakli  barcha 

mutloq  raqobatdosh  bozorlarning  jarayon  xususiyatlariga  ega  bo`lmaydi.  Yani, 

ko`rinmas  qo`l,  ummiy  chiqim  moloAhmadistik  raqobat  ostida  maksimallashadi 

deb  ishontira  olmaydi.  Chunki  efektsizlik  qiyin  bo`lganligi  uchun  o`lchash, 

murakkab  echish,  umumiy  siyosat  uchun  bozor  daromadi  rivojlantirishning  oson 

yo`li yo`q.  

Reklama  miqdori  tovarlar  xarakteriga  bog`liq  farqlanadi.  Yuqori  darajada  

turli-tuman  istemol    maxsulotlarni,  masalan  retsepsiz  sotiladigan  dorilar,  atirlar, 

yengil  ichimliklar,  ustara  tishlari,  quruq  nonushtalarlar  yoki  itlar  eguliklarini 

sotadigan firmalar odatda 10 % dan  20 %  gaca daromadini reklamaga sarflaydi. 

Sanoat    mahsulotlarni  sotadigan  (Drell  preslari,  aloqa  antennalari)  firmalarning 

reklama uchun byudjetlari G chegaralangan. ammo bug`doy, yer yong`oqlar, quruq 

neft  kabi  masulotlarni  reklama  qilish  umuman  shart  emas.  Iqtisodiyot  uchun 

korxona daromadini 2 % reklamaga sarflanadi. Bu sarf harajat ko`plab shakllarga 

ega.  Televidenie  va  radio,  gazeta  va  jurnallarda,  zarrin  qog`ozlar,  bilbortlar  va 

internetda bo`ladi.

21

 

Reklama haqidagi baxslar  

Jamiyat  reklamaga  tegishli  manbaalarni  bexuda  sarflaydimi.  Reklamaning 

ijtimoiy ahamiyatga ega qiymatini hisobga olish murakkab va iqtisodchilar orasida 

qizg`in baxs yaratadi. Keeling baxsning ikkala tomonini ko`rib chiqaylik..  

Reklama tanqidi. Reklama tanqchilar firmani va insonlar didlarini boshqarish. 

Reklamalarning  ko`pgina    qismi    psixologik    xarakterga  ega.  Faraz  qiling  misol 

uchun  televidenieda  biror  ichimlikni  reklama  qildi.  Reklamada  ko`pincha 

tomashabinga  tovar  narxini  yoki  sifatini  aytmaydi,  aksincha  u  chiroyli,  quyoshli 

kunda  ,  plyajda  qo`llarida  yengil  ichimlik  idishlari  bor  bahtli  insonlar  guruhini 

ko`rsatishi  mumkin.  Ularning.  Reklamaning  maqsadi  ongli  habarni  yetkazib 

berish:  “Agar  bizni  maxsulotimizni  ichsangiz  siz  ham  ko`plab  do`stlarga  ega 

bo`lishingiz  mum  kin”.  Reklama  tanqchilari  shuni  baxs  qiladiki  bu  daromadli 

g`oyalar mavjud bo`lmagan xoxishni yaratadi.  

Tanqidchilar  shuni  uqtiradilarki,  reklama  raqobatini  murakkablashtiradi. 

Reklama qilayotganlar iste’molchilarga o`tkazmoqchi bo`layotgan tovarni boshqa 

                                                           

21

 N. Gregory Mankiw Principles of Microeconomics, 7e p. 355 

206 

 

tovardan  ajralib  turishiga  ishontirmoqchi  bo`ladi.  Maxsulot  turliligining 

tasavvurini  oshib  borayotganidan  va  brent  ishonchliligini  yetkazib  berayotganligi 

orqali  reklama  qiluvchilar  o`xshash  tovarlar  o`rtasida  narx  xilma  –  xilligiga  ham 

to`xtalishadi.  Kam  elastik  talab  chizig`i  bilan  har  bir  firma  o`zining  chekli 

harajatida yuqori narxni qo`yadi.   

Reklama himoyasi. Reklama himoyachilari firmalar reklamalarni haridorlarga 

ma’lumot  yetkazib  berish  uchun  ishlatadi  deb  ta’kidlaydi.  Reklama  sotuv  uchun 

tovar narxi haqida xabar beradi. 

Yangi  mahsulotlarning  borligi  va  chakana  do`konlar  joylashuvi  haqida 

ma’lumot  beradi.  (Bu  ma’lumot  iste’molchilarga  tovar  tanlab  olishlariga  yordam 

beradi)  Shunga ko`ra resurslarning bozor taqsimoti samaradorlini oshiradi.   

Himoyachilar  reklama  raqobatini  taminlaydi  deb  aytadi.  Reklama  

haridorlarni bozorda mavjud bo`lgan barcha firmalar haqida to`la ma’lumot berishi 

sabali iste’molchilar osongina narhlarni farqlashi imkoniyatiga ega bo`ladi. Shunga 

ko`ra firmalarning  bozor ustidan hukmronligi kamayadi. 

Vaqt  o`tishi  bilan  siyosatchilar,  reklama  haqiqatdan  ham  raqobatni 

kuchaytiradi  degan  qarorga  kelishdi.  Qo`shimchasiga  reklama  yangi  firmalarga 

kirish  uchun  osongina  yordam  beradi.  Chunki  haridorlarni  boshqa  mavjud 

firmalardan jalb qilishi ahamiyatli. Bir muhim misol reklama boshqaruvining aniq 

kasblarga  –  yuristlarga,  doktorlar  va    farmatseftlar  soxasida  reklamani  to`xtatib 

qo`ydi, go`yoki bu profissional ma’naviyatga to`g`ri kelmas ekan. So`nggi yillarda 

bunday  cheklovlar  bekor  qilindi  va  bu  guruhlar  davlat  xukumatini  prfissional 

reklamasi  deb  atalgan.  Yaqin  yillarda  sud  qarori  bu  cheklovlarning  reklamada 

yuqori effektlari deb qisqartirilgan raqobat deb aytishni qaror qilishdi.  

Ular  shuningdek  reklamani  ushbu  kasb  egalari  tomonidan  taqiqlaydigan 

ko`plab qonunlarni o`zgartirishdir.  

Keys stady. Reklama va ko`zoynaklar narxi 

Reklama  tovar  narxiga  ta’sirida  qanday  effektga  ega  bo`ladi?  Bir  tarafdan 

reklama  xaridorlarning  mahsulotni  o`zidanda  boshqacharoq  turlarni  tanlashga 

undasa,  bozorlarni  kamroq  raqobatdosh  qiladi,taklif  qiluvchilar  yuqoriroq  narx 

belgilaydilar  va  korxonalarning  talab  chizig`i  kamroq  elastik  bo`ladi.  Boshqa 

tomondan reklama iste’molchilar uchun yahshi narx taklif qilayotgan firmani topib 

berishi  mumkin.  Bu  xolda  bozorlar  ko`proq  raqobatdosh  bo`ladi  va  firmalarning 

talab chizig`i ko`proq elastik bo`ladi va narxlar pasayadi. 

 Huquq  va  iqtisodiyot  jurnalidagi  1972  yildagi  maqolada  iqtisodchi  Li  Ben 

ham  reklamaning  bu  ikki  ko`rinishini  taxlil  qildi.  1960  yillarda  AQSHda  turli 

shatlar  hokimlari  mutahassislar  tomonidan  reklama  haqida  turli  qonunlarga  ega 

bo`lgan  bazi  shtatlar  ko`zoyonaklar  uchun  va  ko`z  imtixoni  uchun  reklamaga 

207 

 

ruhsat  berishgan  edi.  Biroq  ko`p  shtatlar  taqiq  qilgan.  Misoli  uchun  Florida 

qonunida:  

Har inson korxona yoki korporatsiya uchun ... turli vositalar orqali  to`g`ridan  

to`g`ri    yoki    yondashib    aniq  yoki  noaniq  narx,  kridit  turlarini  ko`rish  yoki 

kattalashtiriladigan  linzalar,  oparvalar,  mutloq  ko`radigan  yoki  aniqlashtiradigan 

linzalar,  ihtiyoriy  optik  xizmatlarni  reklama  qilish  qonunga  ziddir...  Bu  vaziyat 

jamiyat salomatligi,  havfsizligi va farovonligiga qaratilgan bo`lib, uning bo`limlari 

maqsad va vazifalarga erishishda erkin tushuntirilishi lozim. 

Profisional  optik  mutaxasislar  reklamadagi  taqiqlarni  entuziyazim  bilan 

taqiqlaydilar. 

Benham  shtat  qonunlarida  reklamani  tanqid  qiluvchilar  va  yoqlovchilarni 

qarashlarini  qanchalik  asosli  ekanini  solishtirdi.  Natijalar  ta’sirli  edi.  Reklamani 

cheOrtiqigan  shtatalrda  ko`zoynaklar  uchun  ortacha  33  so`m  to`lanadi.  (bu 

ko`rsatkich ko`ringandek past emas. 1963  yildagi ko`rsatkich hozirgi kundagidan 

pastroq edi. 1963 yilgi narxlarni xozirgi so`mga chaqadigan bo`lsak uni 7 barobar 

ko`paytirishga to`g`ri keladi.) reklamani cheOrtiqigan shatatlarda o`rtacha narx 26 

so`m edi. 

Shunday  qilib,  reklama  o`rtacha  narxni  20  %dan  ko`proqqa  kamaytirdi. 

Ko`zoynaklar  bozorida  va  balkim  boshqa  ko`plab  bozorlardagidek,  reklama 

raqobatni rivojlantiradi va haridorlar uchun kamroq narxlarni taklif qiladi.