Biznes va tadbirkorlik
Yüklə 14,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so`z va iboralar
- 17.2.Tashqi ta’sirlarga qaratilgan davlat siyosati
- Farovonlik iqtisodiyoti: Eslatma
- 17.2.Salbiy tashqi ta’sirlar
- Alyuminiy bahosi Rasm Alyuminiy miqdori
- Ijobiy tashqi ta’sirlar
- Alyuminiy miqdori Alyuminiy bahosi
- Texnologik yoyilishlar, sanoat siyosati va patent himoyasi
- Rasm Ta’lim bahosi
- Ta’lim va ijtimoiy maqbul holat
- Buyruq va nazorat siyosati: tartibga solish
|
Yer narxi. Yer narxi yer rentasini kapitalizatsiya qilish yordamida aniqlanadi. Faraz qilaylik, ma’lum bir yer uchastkasi o`lchami yer egasiga bir yilda renta (so`mda) keltirsin. Yer qiymatini aniqlashda yer egasi uchun alternativ qiymatdan foydalaniladi. Yer narxi shunday pul miqdoriga tengki, agar uni bankga qo`ysak, undan olinadigan foyda ushbu yerdan olinadigan foydaga teng bo`lsa. Demak, yer narxi kelajakda olinadigan yer rentasining diskontirlangan (keltirilgan) qiymatiga teng:
Agar bo`lsa, u holda
bu erda - - yil rentasi; - ssudaning bozor foiz stavkasi. Agar renta 1000 so`m bo`lsa, ssudaning bozor foiz stavkasi 5% bo`lsa, yerning narxi
so`m bo`ladi. Haqiqatdan qaraganda renta ijarachining yer egasiga to`laydigan ijara haqining bir qismi hisoblanadi. Ijara haqi tarkibiga rentadan tashqari yer ustidagi inshootlarning amortizatsiyasi hamda yerga qo`yilgan kapital foizi kiradi. Yer egasi yer ustiga qandaydir qurilish qilgan bo`lsa yoki inshootlar qurgan bo`lsa, ularning qiymatini qoplashi kerak, xuddi shunday, agar kapital sarflagan bo`lsa, ushbu kapitalga foiz olishi kerak. Yer egasi ushbu kapitalni bankga qo`yib foiz olishi mumkin edi.
ko`rinishga ega:
- bug`doy ishlab chiarish hajmi er maydoni ga bog`liq. Bir tsentner bug`doyning narxi 20 so`m. Agar fermerning er maydoni 30 gektar bo`lsa, u er egasiga qancha miqdorda renta to`laydi? Agar foiz stavkasi bir yilda 10% bo`lsa, bir gektar er narxi necha so`mga teng bo`ladi? P 1
1 *
1 '
P i k k k å ð
1 1 .
1 0 i k , 1 Њр , 1
k k i P i P P P k k i P å ð
1 0 0 0 5 %
1 0 0 0 0 0 5 2 0 0 0 0 Q x x 4 0 0
2 2 . Q x 279
pulda ifodalangan chekli mahsulotiga teng, ya’ni
Erning puldagi chekli mahsuloti: Er maydoni 30 gektar bo`lgani uchun so`m. Demak, fermer har bir gektar er uchun 5600 so`m renta to`laydi. Fermerning umumiy daromadi:
Er narxi=ijara to`lovlari/Foiz stavkasi=5600/0,1=56000 so`m bir gektari uchun. Tayanch so`z va iboralar: ishlab chiqarish omillari ishlab chiqarish funksiyasi ishchi kuchining chekli maxsuloti chekli mahsulotning pasayishi chekli mahsulot qiymati kapital.
XVII BOB. TASHQI TA`SIRLAR VA DAVLAT SIYOSATI Reja 17.1.Tashqi ta’sirlar va bozor samarasizligi 17.2.Tashqi ta’sirlarga qaratilgan davlat siyosati
Ushbu bo`limda biz tashqi ta’sirlar iqtisodiy farovonlikka qanday ta’sir ko`rsatishini o`rganish uchun farovonlik iqtisodiyoti usullaridan foydalanamiz. Bu tahlil nima uchun tashqi ta’sirlar bozorlarni resurslarni samarasiz taqsimlashiga olib kelishini aniq ko`rsatadi. Bobning oxirida, biz bu turdagi bozor muvaffaqiyatsizliklarini shaxslar va jamiyat siyosatchilari bartaraf qiladigan turli yo`llarni ko`rib chiqamiz. Farovonlik iqtisodiyoti: Eslatma Biz 7-bobdan farovonlik iqtisodiyoti asosiy darslarini eslashdan boshlaymiz. Tahlilimizni aniq qilish uchun biz ma’lum bozor – alyuminiy bozorini ko`rib chiqamiz. 1-rasm alyuminiy bozori talab va taklif chizig`ini ko`rsatadi. Agar eslasangiz, talab va taklif chizig`i harajatlar va daromadlar haqida muhim ma'lumotlarni o`z ichiga oladi. Alyuminiy uchun talab chizig`i d Q d X M P X x 4 0 0 4 .
X 8 0 0 0
8 0 .
X 8 0 0 0
8 0 8 0 0 0
8 0 3 0 8 0 0 0
2 4 0 0 5 6 0 0
. 204000 20 2 400 2
X R 280
iste'molchilar to`lashga tayyor narxlarda o`lchanadigan alyuminiy miqdorini aks ettiradi. Har qanday berilgan miqdorda, talab chizig`i balandligi chekli xaridor to`lashga tayyor bo`lgan narxni ko`rsatadi. Boshqa so`z bilan aytganda, u iste'molchiga oxirgi sotib olingan alyuminiy birligining narxini ko`rsatadi. Xuddi shunday, taklif chizig`i alyuminiy ishlab chiqarish harajatlarini aks ettiradi. Har qanday berilgan miqdorda, taklif chizig`i balandligi chekli sotuvchi harajatlarni ko`rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, u ishlab chiqaruvchi uchun oxirgi sotilgan alyuminiy birligining harajatlarini ko`rsatadi. Hukumat aralashuvi bo`lmasa, narx alyuminiy uchun taklif va talab muvozanatini to`g`irlaydi. Ishlab chiqarilgan va iste'mol qilingan alyuminiyning bozordagi miqdori 1-rasmdagi Q bozor sifatida ko`rsatilgan bozor muvozanatida u ishlab chiqaruvchi va iste'molchilarning umumiy ortiqchaligini maksimallashtirishi ma’nosida samaralidir. Bu shuni anglatadiki, bozor resurslarni shunday taqsimlaydiki, alyuminiyning iste'molchilar ushun umumiy qiymatidan ishlab chiqaruvchilar sotadigan alyuminiyning umumiy harajatlari ayrilgani (qiymat – harajat) maksimal darajaga yetadi.
Endi alyuminiy zavodlari chiqindilar chiqaradi deb faraz qilaylik: har bir ishlab chiqarilgan alyuminiy birligi uchun atmosferaga ma’lum miqdorda tutun chiqadi. Bu tutun shu havodan nafas oladiganlar sog`lig`i uchun zarar qilishi sabab, bu salbiy tashqi ta’sir. Bu tashqi ta’sir bozor natijasi samarasiga qanday ta’sir ko`rsatadi?
Tashqi ta’sir tufayli, alyuminiy ishlab chiqarishning jamiyat uchun harajati alyuminiy ishlab chiqaruvchilar harajatidan katta bo`ladi. Ishlab chiqarilgan har bir alyuminiy birligi uchun ijtimoiy harajat alyuminiy ishlab chiqaruvchilari xususiy harajatlaridan tashqari ifloslanishdan zarar ko`rgan kishilar harajatini ham o`z ichiga oladi. 2-rasm alyuminiy ishlab chiqarishning ijtimoiy harajatini ko`rsatadi. Ijtimoiy harajat chizig`i taklif chizig`idan yuqori, chunki u alyuminiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan keltirilgan jamiyatdagi tashqi harajatlarni ham hisobga Alyuminiy bahosi Rasm Alyuminiy miqdori Muvozana
t Taklif
(xususiy xarajat) BOZOR
Talab (xususiy qiymat)
Talab chizig’i xaridorlar uchun qiymat va taklif chizig’i sotuvchilar uchun xarajatni aks ettiradi. Muvozanat miqdor, ya’ni Q
BOZOR , xaridorlar uchun to’liq qiymat ayrilgan sotuvchilar to’liq xarajatini oshiradi. Tashqi ta’sirlar bo’lmaganda, shuning uchun, bozor muvozanati samaralidir.
281
oladi. Ushbu ikki chiziq o`rtasidagi farq chiqarilgan ifloslantirish harajatini aks ettiradi. Alyuminiy qancha miqdorda ishlab chiqarilishi kerak? Ushbu savolga javob berish uchun biz yana bir marotaba ko`ngli keng ijtimoiy reja tuzuvchi (planner) nima qilishini ko`rib chiqamiz. Reja tuzuvchi bozordan keladigan umumiy ortiqchalikni ya’ni iste’molchilar uchun alyuminiy qiymatidan alyuminiy ishlab chiqarish harajati ayrilganini oshirishni xohlaydi. Shu bilan birga, reja tuzuvchi alyuminiy ishlab chiqarish harajati ifloslanish tashqi harajatlarini ham o`z ichiga olishini tushunadi. Reja tuzuvchi talab chizig`i bilan ijtimoiy harajat chizig`i kesishgan darajadagi alyuminiy ishlab chiqarilishini tanlaydi. Bu oraliq jamiyat umumiy vaziyatdan kelib chiqib maqbul alyuminiy miqdorini belgilaydi. Ushbu ishlab chiqarish darajasidan pastda iste’molchilar uchun alyuminiy qiymati (talab chizig`i balandligi bilan o`lchangan holda) uni ishlab chiqarish ijtimoiy harajatidan (ijtimoiy harajat chizig`i balandligi bilan o`lchangan holda) oshib ketadi. Reja tuzuvchi bu miqdordan ortiq ishlab chiqarmaydi, chunki qo`shimcha alyuminiy ishlab chiqarish ijtimoiy harajati iste’molchilar uchun qiymatni oshirib yuboradi. E’tibor bering, alyuminiyning muvozanatli miqdori – Q bozor ijtimoiy maqbul miqdor – Q maqbul
dan yuqori. Bozor muvozanati faqat ishlab chiqarish xususiy harajatini aks ettirgani sabab samarasizlik kelib chiqadi. Bozor muvozanatida chekli iste’molchi alyuminiyga uni ishlab chiqarish ijtimoiy harajatidan past narx beradi. Bu esa, ya’ni Q bozor da, talab chizig`i ijtimoiy harajat chizig`idan past bo`ladi. Shunday ekan, alyuminiy ishlab chiqarish va iste’molini bozor muvozanati darajasidan pasaytirish umumiy iqtisodiy farovonlikni oshiradi. Ijtimoiy reja tuzuvchi qanday qilib maqbul natijaga erishishi mumkin? Bir yo`li sotilgan har bir alyuminiy tonnasi uchun alyuminiy ishlab chiqaruvchilar soliqqa tortilishi bo`ladi. Soliq o`zining miqdorida alyuminiy taklif chizig`ini yuqoriga ko`taradi. Agar soliq atmosferaga chiqarilgan tutunning tashqi harajatini aniq aks ettirsa, yangi taklif chizig`i ijtimoiy harajat chizig`i bilan bir to`g`ri chiziqda yotadi. Bozor yangi muvozanatida alyuminiy ishlab chiqaruvchilar alyuminiyni ijtimoiy maqbul miqdorda ishlab chiqaradi.
282
Bunday soliqni joriy etish tashqi ta’sirni o`zlashtirish deb nomlanadi, chunki u bozorda sotuvchi va xaridorlarni o`z ishlari tashqi ta’sirlarini hisobga olishga undaydi. Alyuminiy ishlab chiqaruvchilar odatda qancha alyuminiy taklif qilishi haqida qaror qabul qilishda ifloslantirish harajatlarini ham hisobga oladi, chunki soliq ularni tashqi harajatlarini ham to`lashga majbur qiladi va bozor narxi ishlab chiqaruvchilarga qo`yilgan soliqni ham aks ettirgani uchun, alyuminiy iste’molchilari kamroq miqdorda foydalanishga harakat qilishadi. Bu siyosat
qilishadi. Mazkur bobning oxirida, siyosatchilar tashqi ta’sirlarni qanday hal qilishini chuqurroq ko`rib chiqamiz.
Ba’zi faoliyatlar uchinchi shaxslarga ham harajatlar joriy qilsa ham, boshqalar bundan foyda olishadi. Masalan, ta’limni olaylik. Aksariyat hollarda, ta’lim foydasi xususiydir: ta’lim iste’molchisi yaxshi ishchi bo`lib yetishadi va shuning bilan yuqori maosh sifatida foyda oladi. Ammo ushbu xususiy foydadan tashqari, ta’lim ijobiy tashqi ta’sir hosil qiladi. Ulardan biri shuki, yaxshi ta’lim olgan odamlar ko`proq biladigan saylovchilar bo`lishadi, bu esa hamma uchun yaxshiroq hukumat bo`lishini anglatadi. Yana bir tashqi ta’siri shuki, ko`proq ta’lim olgan aholi past jinoyat darajasini anglatadi. Uchinchi tashqi ta’siri shuki, ko`proq ta’lim olgan aholi texnologik rivojlanishni va tarqalishini ta’minlaydi, bu esa hamma uchun samaradorlik va yuqori maoshga olib keladi. Ushbu uchta ijobiy ta’shqi ta’sir sabab, odamlar ko`proq ta’lim olgan qo`shnilari bor bo`lishini xohlaydi. Ijobiy ta’shqi ta’sirlar tahlili salbiy ta’shqi ta’sirlar tahliliga o`xshaydi. 3- rasmda ko`ringanidek, talab chizig`i jamiyat uchun tovar qiymatini aks ettirmaydi. Ijtimoiy qiymat xususiy qiymatdan yuqori bo`gani sababli, ijtimoiy qiymat chizig`i talab chizig`idan yuqori bo`ladi. Maqbul miqdor ijtimoiy qiymat va taklif chizig`i (harajat) kesishgan nuqtada bo`ladi. Shunday ekan, ijtimoiy maqbul qiymat xususiy bozor aniqlagan miqdordan yuqori bo`ladi. Muvozana t Maqbul holat Tashqi xarajat
Taklif (xususiy xarajat) Talab (xususiy qiymat) Alyuminiy miqdori Alyuminiy bahosi Ijtimoiy xarajat (xususiy xarajat va tashqi xarajat)
Salbiy tashqi ta’sir, masalan ifloslanish, bo’lganda, tovarlar ijtmoiy xarajati xususiy xarajatdan oshib ketadi. Shuning uchun, optimal miqdor Q MAQBUL
, muvozanat miqdor Q BOZOR
BOZOR MAQBUL
Rasm 283
Yana bir marta, hukumat bozor ishtirokchilarini tashqi ta’sirni o`zlashtirishiga undab bozor muvaffaqiyatsizligini to`g`riirlashi mumkin. Ijobiy tashqi ta’sirlar holatidagi to`g`ri javob, xuddi salbiy tashqi ta’sirlar holatining teskarisi bo`ladi. Bozor muvozanatini ijtimoiy maqbul darajaga yaqinlashtirish uchun, ijobiy tashqi ta’sir subsidiya kiritishni talab qiladi. Aslida ham, bu hukumatni amaldagi siyosatining o`zginasi: ta’lim davlat maktablari va hukumat grantlari asosida subsidiya bilan ta’minlanadi. Xulosa qilish uchun: salbiy tashqi ta’sirlar bozorlarni ijtimoiy zaruriyatdan ko`proq miqdorda ishlab chiqarishga undaydi. Ijobiy tashqi ta’sirlar bozorlarni ijtimoiy zaruriyatdan kamroq miqdorda ishlab chiqarishga undaydi. Bu muammoni yechish uchun, hukumat salbiy tashqi ta’sirli tovarlarga soliq solish va ijobiy tashqi ta’sirli tovarlarga subsidiya berish orqali tashqi ta’sirlarning o`zlashtirilishiga erishadi.
Ijobiy tashqi ta’sirning imkoniyatli muhim bir turi – bu texnologik yoyilish, ya’ni bir firmaning tadqiqot va ishlab chiqarish harakatlarining boshqa firma texnologik yangiliklariga ega bo`lishiga ta’siri. Masalan, sanoat robotlari bozorini olaylik. Robotlar tez o`zgarib borayotgan texnologiyalarning boshida turadi. Firma robot yaratganda uning yangi va yaxshiroq dizayn kashf qilishiga imkoniyat mavjud. Bu yangi dizayn faqatgina bu firmani emas balki butun jamiyatga foyda olib kelishi mumkin, chunki bu dizayn jamiyatning texnologik bilimlari qatoriga qo`shiladi. Bu esa yangi dizaynning iqtisodiyotdagi boshqa ishlab chiqaruvchilar uchun ijobiy tashqi ta’sirga ega bo`lishini anglatadi. Bu holatda, hukumat robotlar ishlab chiqarilishiga subsidiya kiritib bu tashqi ta’sirni o`zlashtirishi mumkin. Agar hukumat firmalarga har bir ishlab chiqarilgan robot uchun subsidiya to`lasa, taklif chizig`i ushbu subsidiya miqdorida pastga tushadi va bu o`zgarish robotlarning muvozanat miqdorini oshiradi. Bozor muvozanati ijtimoiy maqbul darajaga tenglashishiga ishonch hosil qilish uchun subsidiya texnologik yoyilish qiymatiga teng bo`lishi kerak. Rasm Ta’lim bahosi Maqbul holat Muvozana t Tashqi foyda BOZOR
MAQBUL Talab
(xususiy qiymat)
Ijtimoiy qiymat (xususiy qiymat va tashqi foyda) Taklif
(xususiy xarajat) Ta’lim va
holat
Ijobiy tashqi ta’sir bo’lganda, tovarlar ijtimoiy qiymati xususiy qiymatdan oshib ketadi. Shuning uchun, optimal miqdor Q
MAQBUL , muvozanat miqdor Q BOZOR
dan yuqori.
284
Texnologik yoyilishlar qanchalik katta va ular ijtimoiy siyosat uchun nimani bildiradi? Bu muhim savol, chunki texnologik rivojlanish nega hayot darajasi davriy ravishda o`sishiga sababdir. Ammo bu qiyin savol ham hisoblanadi va buning ustida iqtisodchilar ko`pincha kelishishmaydi. Ba’zi iqtisodchilar texnologik yoyilishlar tarqaluvchi va shuning uchun hukumat eng ko`p yoyilish qiluvchi sanoatlarni qo`llab-quvvatlashi kerak deb ishontirishadi. Masalan, ushbu iqtisodchilar agar kartoshka chipslaridan ko`ra kompyuter chiplarini yaratishni ko`proq yoyilishga ega bo`lsa, unda hukumat kartoshka chipslari ishlab chiqarishdan ko`ra kompyuter chiplarini ishlab chiqarishni qo`llab-quvvatlashi kerak. Bunday ishni soliq kodeksi tadqiqot va rivojlanish sarfiga maxsus soliq imtiyozlari taklif qilish orqali cheklangan miqdorda bajaradi. Ba’zi boshqa davlatlat ko`p texnologik yoyilishlar taklif qiluvchi maxsus sanoatlarga subsidiya kiritish bilan chuqurroq e’tibor qaratadi. Texnologik sanoatni rivojlantirishga qaratilgan hukumatning iqtisodiyotga aralashuvi ba’zida sanoat siyosati deb yuritiladi. Boshqa iqtisodchilar sanoat siyosati to`g`risida salbiy fikrda. Garchi texnologik yoyilish umumiy bo`lsa-da, sanoat siyosatining muvaffaqiyati hukumat turli bozorlarda yoyilish hajmini o`lchashga qodir bo`lishini talab etadi. Bu o`lchov muammosi eng qiyinidir. Bundan tashqari, aniq o`lchovlarsiz, siyosiy tizim eng katta ijobiy tashqi ta’sirlardan ko`ra katta siyosiy ta'sirga ega bo`lgan sanoatlarni subsidiya qilishi mumkin. Texnologik yoyilishlar bilan shug`ullanishning yana bir usuli patent himoyasi hisoblanadi. Patent qonunlari ma’lum vaqt uchun o`zlarining ixtirolaridan mutlaq foydalanishini ta’minlab ixtirochilar huquqlarini himoya qiladi. Firma texnologik yangilik qiladigan bo`lsa, u g`oyani patentlab, o`zi uchun ko`p iqtisodiy foyda olishi mumkin. Patent huquqi firmaga ixtirosi ustidan mulk huquqini berib tashqi ta’sir o`zlashtiriladi. Boshqa firmalar yangi texnologiyalar foydalanish istagida bo`lsa, ular ixtiro firmasidan ruxsat olishi kerak va unga royalti to`laydi. Shunday qilib, patent tizimi firmalarni texnologiyani rivojlantiradigan tadqiqot va boshqa faoliyat bilan shug`ullanishiga katta turtki beradi.
Tashqi ta’sirlar nima uchun bozorlarni resurslar samarasiz taqsimlanishiga olib kelishini muhokama qildik, lekin bu samarasizlikni qanday bartaraf qilish haqida kam gapirildi. Amalda, davlat siyosatchilari va xususiy shaxslar tashqi ta’sirlarga turli yo`llar bilan javob beradi. Barcha yechimlarning maqsadi resurslar taqsimotini ijtimoiy maqbul darajaga yaqinlashtirishdir. Ushbu bo`limda davlat yechimlari ko`rib chiqiladi. Umumiy masala sifatida, hukumat tashqi ta’sirga javob berishda ikki yo`lning biridan foydalanishi mumkin. Buyruq-va-nazorat siyosati bevosita xatti-harakatni tartibga soladi. Bozorga asoslangan siyosat rag`batlantirish bilan ta’minlaydiki, xususiy qaror qabul qiluvchilar muammoni hal qilish yo`lini o`zlari tanlaydi. Buyruq va nazorat siyosati: tartibga solish Hukumat muayyan xatti-harakatni talab qilish yoki cheklash orqali tashqi 285
ta'sirni bartaraf qilishi mumkin. Misol uchun, suv ta'minoti ichiga zaharli kimyoviy moddalar qo`shish jinoyat hisoblanadi. Bu holda, jamiyat uchun tashqi harajatlar ifloslantiruvchi foydasidan ancha oshib ketadi. Hukumat shuning umuman bu xatti-harakat sodir bo`lishini man qiluvchi bir buyruq-va-nazorat qilish siyosatini institutlashtiradi. Ammo ifloslanish ko`p hollarida vaziyat bunchalik oddiy emas. Ba'zi ekologlar belgilangan maqsadlarga qaramay, barcha ifloslantiruvchi faoliyatlarni taqiqlab qo`yishning iloji yo`q. Masalan deyarli barcha turdagi transport, hatto otlar ham ayrim nomaqbul ifloslantiruvchi mahsulotlar ishlab chiqaradi. Lekin hukumatning barcha transportni taqiqlashi aqlga sig`maydi. Shuning uchun, butunlay ifloslanishni bartaraf etishga harakat qilish o`rniga, jamiyat bu ifloslanishlarning qaysi turlariga va qancha miqdoriga ruxsat etishga qaror qabul qilishning zarari va foydasini ko`rib chiqishi kerak. Amerika Qo`shma Shtatlarida, atrof-muhit himoya qilish agentligi (EPA) va atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan qoidalarni ishlab chiqish va rioya qilish vazifasini olgan davlat muassasasidir. Atrof-muhitni tartibga solish ko`p shakllarda bo`lishi mumkin. Ba'zan EPA zavod chiqarishi mumkin bo`lgan ifloslanish maksimal darajasini aytadi. Boshqa paytlari EPA firmalardan chiqindilarni kamaytirish uchun muayyan texnologiya qabul qilishni talab qiladi. Barcha hollarda, yaxshi qoidalarni tuzish uchun, hukumat tartibga soluvchilari muayyan sanoatlar haqida ma'lumotlarni va bu sanoat qabul qilishi mumkin bo`lgan muqobil texnologiyalar haqida bilishi kerak. Bu ma'lumotlar hukumat regulyatorlari tomonidan olinishi ba’zida juda qiyin. Yüklə 14,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|