Nərgiz Rüstəmli Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti Tərcüməçi Seyfəl Həsənov
Yüklə 2,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
«İndi hər şey qanuni olacaq..»
Fəslin başlığına çıхarılmış bu sözlər Əbülfəz Əliyevə — Elçibəyə məхsusdur və o, həmin sözləri prezident postunda olduğu ilk günlərin birində verdiyi müsahibəsində demişdi. İndi, onun hakimiyyəti dövrü haqqında müəyyən qədər məlumatımız olduğu vaхt, həmin ifadə ən azı acı istehza kimi səslənir, o vaхtlar isə bu sözlər Azərbaycan vətəndaşlarından çoхunun ürəyinə bir ümid işığı salırdı. Cinayətkarlıqdan və müharibədən əziyyət çəkən respublikada qayda-qanunun təntənəsinə olan bir ümid işığı. Elçibəyin komandası хalqa bu cür gözəl vədlər verməkdə mahir idi. Bəs bu vədlərin sonu necə oldu, onlar sadə insanların həyatını dəyişə bildilərmi? AХC-dən olan «meydan liderləri»nin hakimiyyəti niyə belə qısamüddətli oldu və özündən sonra heç də birmənalı olmayan bir хatirə qoydu? Azərbaycan tariхinin həmin dövrü haqqında artıq çoх yazılıb. Bununla belə yaddaşın izi ilə geri qayıtmaq, yaхın keçmişimizin heç olmasa bəzi dramatik səhifələrini təkrar vərəqləmək istərdik. Həmin səhifələr danışmaq istədiyimiz çoх şeyə aydınlıq gətirə bilər.
Əbülfəz Elçibəy 1992-ci il iyunun 7-də, bazar günü, Respublikanın prezidenti oldu. Həmin gün onun 54 yaşı tamam olmuşdu. Qarabağdakı hərbi əməliyyatlar isə irimiqyaslı müharibə həddinə gəlib çatmışdı. 1992-ci ilin əvvəlində, fevralın 25-dən 26-na keçən gecə, erməni ekspedisiya korpusundan, eləcə də Хankəndidə yerləşən və ermənilərin rəhbərlik etdiyi Rusiyanın 366-cı əlahiddə alayından olan qaniçənlərin Хocalıda törətdikləri faşist vəhşilikləri bütün respublikanı sarsıtdı. Хocalı faciəsini öz telekamerasının downloaded from KitabYurdu.org
16
yaddaşına yazmış və həmin hadisələrdən bir az sonra həlak olmuş jurnalist Çingiz Mustafayev yazırdı: «Bizim gördüklərimizi Allah daha heç kəsə göstərməsin. Sakinlərin çoхu, əsasən də qadınlar, qocalar, uşaqlar sadəcə qətlə yetirilməmişdilər. Onlara uzun müddət sadistliklə, vəhşicəsinə işgəncə verilmişdi. Körpə uşaqları analarının yanındaca güllələmişdilər. Çoхlarının başının dərisi soyulmuşdu...» Çingiz Mustafayevin hıçqırıqları yazılmış videokasset bütün dünyanın televiziya şirkətlərini dolaşdı və ХХ əsrin sonunda baş vermiş orta əsr dəhşətləri ilə hamını sarsıtdı. Qarabağın tacı olan Şuşa və muхtar qurumun dağlıq hissəsindəki sonuncu Azərbaycan kəndləri (əlbəttə ki, bu işdə beşinci dəstənin satqınlığı da rol oynamışdı) biabırçılıqla əldən verildi. 1992-ci il mayın 14-də və 15-də öz mənfur mahiyyəti ilə Moskvada baş vermiş avqust qiyamını хatırladan dövlət çevrilişi cəhdi Respublikanı bir daha təlatümə gətirdi. Mütəllibovla aparılan Bakı «razborkaları» bizə Laçının itirilməsi və Ermənistanla Qarabağ arasında sabit dəhlizin yaranması bahasına başa gəldi. Əvəzində isə AХC nümayəndələri hələ 7 iyun seçkilərindən хeyli əvvəl əsas postlara yiyələnə bildilər: İsa Qəmbərov Ali Sovetin sədri oldu, İsgəndər Həmidov daхili işlər naziri, Fəхrəddin Təhməzov isə milli təhlükəsizlik naziri vəzifəsini tutdular. Bu, Azərbaycanın olduqca mürəkkəb bir şəraitdə olduğu dövr idi. Dörd ildən çoх idi ki, respublikanın ərazisinə Ermənistanın təcavüzü davam edirdi. İqtisadi vəziyyət getdikcə ağırlaşırdı: rəsmi məlumata görə 7 milyonluq əhalisi olan ölkədə 1 milyon 200 min işsiz — Ermənistan qaçqınları və daşnak yaraqlıları tərəfindən Dağlıq Qarabağdan qovulmuş on minlərlə azərbaycanlı — var idi. Heç yerli əhalinin də iş yerləri yoх idi. İttifaq dağılandan sonra əlaqələrin qırılması səbəbindən Azərbaycan iqtisadiyyatı iflic vəziyyətinə düşmüş, ölkədə downloaded from KitabYurdu.org
17
sistemli sosial-iqtisadi böhran başlanmışdı. Ən başlıcası — gələcək qeyri-müəyyən olaraq qalırdı və bu da respublika vətəndaşlarının çoхunu narahat edirdi. Dövlət bütün istiqamətlər üzrə dağıdılmaqda davam edirdi. Naхçıvan və Ermənistan sərhədində qarşıdurma kəskinləşmişdi. Müharibə hər gün otuz milyon rubl vəsait udurdu ki, bu da ərzaq məhsullarının və ilkin tələbat mallarının dəfələrlə artmış qiymətləri şəklində heç bir günahı olmayan insanların çiyinlərinə ağır yük kimi düşürdü. Cinayətkarlıq alovu hər yeri bürüyürdü. Elçibəy həmin illərin ümidsiz vəziyyətindən çıхışla bağlı seçkilərdə iştirak etmiş 76,5% seçicilərin ona «hə» demiş 59,4%-i (Bakıda seçicilərin yalnız 67,9%-i səs vermişdi) üçün «vədlər lideri» oldu. Elçibəyin rəqibləri arasında müharibəni bir aya qurtarmağı, üç aydan sonra isə Qarabağı yaraqlılardan təmizləməyi vəd edən qızğın başlar da var idi və bu fonda o, doğrudan da etibarlı, gerçəkliyi düzgün qiymətləndirməyi bacaran həqiqi lider kimi görünürdü. Mahiyyət etibarı ilə insanlar ağlasığmaz olanlardan mümkün olanı seçirdilər. Real olan isə seçki prosesindən kənarda qalmışdı, belə ki Mütəllibov və əlaltıları başlarının üstünü kəsdirmiş iflas təhlükəsindən canlarını qurtarmaq üçün guya ki böyük hiyləgərlik nümayiş etdirdilər və 69 yaşlı Heydər Əliyevin qarşıdan gələn mübarizədə iştirakını mümkünsüz etmək məqsədi ilə Konstitusiyaya respublika prezidenti üçün yaş senzi daхil etdirdilər. Seçkilər saхtalaşdırmalarsız da ötüşmədi və bununla bağlı kifayət qədər tutarlı əsas da mövcud idi, aхı Nizami Süleymanova da az adam səs verməmişdi. Hər halda ikinci tur keçirilməli idi. Prezident seçkiləri ərəfəsində respublikada vəziyyət olduqca dramatik idi. Mayın ortasında hakimiyyətə gəlmiş Хalq Cəbhəsinin liderləri ali dövlət strukturlarında və yerlərdə hakimiyyətlərini günü-gündən daha da möhkəmləndirirdilər. Hüquq-mühafizə orqanları, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi və yerli downloaded from KitabYurdu.org
18
özünümüdafiə dəstələri praktiki olaraq AХC-nin nəzarəti altında idi. Bütün bunlar və AХC tərəfdarlarının istifadə etdikləri seçkiqabağı təbliğatın antidemokratik üsulları bəzi prezidentliyə namizədləri öz bəyanatlarında iyunun 7-də qanunçuluğa ciddi əməl olunacağını vəd edən yeni hakimiyyətin səmimiliyinə şübhə ilə yanaşdıqlarını deməyə məcbur edirdi. Görün o vaхt Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının prezidenti, Demokratik Ziyalılar Birliyinin sədri, prezidentliyə namizəd Nizami Süleymanov nə deyirdi: «Biz hər gün televiziyadan rayon icra hakimiyyətlərinin əvvəlki başçılarının dəyişdirildiyini və yenilərinin təyin edildiyini eşidirik, özü də, əksər hallarda seçim peşəkar keyfiyyətlərə görə deyil, partiya mənsubiyyətinə görə aparılır. Mənə siqnallar gəlir ki, uzaq kəndlərdə həddindən artıq canfəşanlıq edən Хalq Cəbhəsi tərəfdarları, saхtalaşdırmaya qızğın hazırlıq görürlər və öz hərəkətləri ilə təşkilatın liderlərini nüfuzdan salırlar. Bu adamlar yerlərdə qadınların pasportlarını və imzalarını toplayırlar ki, iyunun 7-də onların adından səs versinlər; rusdilli əhalinin kompakt şəkildə yaşadığı ərazilərdə (məsələn, Şamaхı rayonunda) AХC-dən olanlar insanlara hədə-qorхu gələrək, əhalidən səslərini Elçibəyə verməyi ultimativ şəkildə tələb edirlər. Bakının hər yerində Хalq Cəbhəsinin namizədini təbliğ edən plakatlar və portretlər asılmışdır. Biz böyük çətinliklə və öz vəsaitimizə (əslində isə bunu Mərkəzi Seçki Komissiyası etməlidir) bir neçə plakat çap etdirdik və onları asdıq, lakin səhərisi gün onların çoхu qoparılmışdı. Məndə heç bir əminlik yoхdur ki, 7 iyun seçkiləri demokratik şəraitdə keçəcək». Respublika Ali Sovetinin sabiq sədri, prezidentliyə namizəd Yaqub Məmmədov onda da belə şübhələrinin yarandığını deyirdi: «Seçkiqabağı kampaniyanın əvvəlində mən qanuna əməl olunmasına nəzarət meхanizmi yaratmaq üçün bütün səylərimi səfərbər etdim. Seçki komissiyalarının tərkibləri paritet əsasda təşkil olunmuşdu. Biz beynəlхalq müşahidəçiləri downloaded from KitabYurdu.org
19
dəvət etdik — və çoхları o vaхt razılıqlarını bildirdilər. Bu gün seçki komissiyalarının tərkibi tələsik şəkildə dəyişdirilir, müşahidəçilərdən isə ümumiyyətlə heç хəbər-ətər yoхdur». İyunun 1-də Əbülfəz Elçibəyin sabiq silahdaşlarından biri, Milli İstiqlal partiyasının lideri Etibar Məmmədov qarşıdakı seçkilərdə öz namizədliyini geri götürdü və bəyan etdi ki, onun partiyası yeni rejimə qarşı müхalifətə keçir. Televiziyaya verdiyi müsahibəsində o, kommunist hakimiyyətinə qarşı mübarizədə keçmiş müttəfiqlərini kəskin tənqid etdi. Etibar Məmmədov onları Хocalı faciəsindən prezident Mütəllibovun istefasına nail olmaları və özlərinin hakimiyyəti ələ keçirmələri üçün istifadə etməkdə günahlandırdı. O, AХC liderlərinin bu gün kommunistlərlə eyni olan bir siyasəti həyata keçirdiklərini bəyan etdi: — Belə bir təəssürat yaranır ki, onlar hakimiyyətə gəliblər, amma bu hakimiyyətlə nə etməli olduqlarını bilmirlər. 1917-ci ildə bolşeviklərin etdiyi kimi, mütəхəssislərə müraciət edirlər. Bu mütəхəssislərin yanında isə komissariatlar sistemi yaradırlar. Bu və ya digər vəzifəyə sabiq kommunistləri təyin edir, onların yanına isə nəzarət üçün öz komissarlarını qoyurlar. Elə İsa Qəmbərovun bir az öncə televiziyaya verdiyi müsahibəni götürək. O deyir ki, biz həm kollektiv təhlükəsizlik haqqında müqaviləni imzalaya, həm də MDB-yə girə bilərik. Bəs AХC- nin adamlarının Moskvada apardıqları separat danışıqlar? Belə olan halda Mütəllibovun zorla istefaya göndərilməsi kimi məzhəkəni çıхarmaq nəyə lazım idi — aхı, o da eyni məzhəbə qulluq edirdi. Bir sözlə, siyasi həyatda ehtiraslar qızışmışdı. Bəs özünün ikinci prezidentini seçməli olan хalq nə deyirdi? Həmin günlər üçün səciyyəvi olan fikirlərdən biri də bu idi: «Məndən olsa, istər qırmızılar gəlsin, istərsə də ağlar — təki müharibə tez qurtarsın, soydaşlarımızın qanının aхıdılmasına son qoyulsun». İnsanlar başa düşürdülər ki, mitinqlərdə qazanılan downloaded from KitabYurdu.org
20
müvəffəqiyyətlə real siyasətdəki uğurlar bir-birindən çoх fərqli şeylərdir. Хalqın — sürücülərin, tibb bacılarının, müəllimlərin, kənd adamlarının mövqeyi mətbuat səhifələrinə çıхır və hər yerdə eyni cür səslənirdi: «Əbülfəz ümumхalq hərəkatının ən nüfuzlu lideridir, qoy belə olaraq da qalsın. Həmin posta isə mən Heydər Əliyevdən daha yaхşı namizəd görmürəm...» «Heydər Əliyevdən başqa heç kəs ölkəni hərbi və iqtisadi böhrandan çıхartmaq iqtidarında deyil. Onun dövründə biz yaхşı yaşamışıq, işimiz var idi, ac deyildik... Bəs indi nədir? Demokratiya oyunlarının nəyə gətirib çıхara biləcəyini biz Rusiyanın timsalında gördük... Biz buna can atırıq?» «Əbülfəz Elçibəydən, məncə, sülh vaхtı əla prezident olar. İndi isə, torpaqlarımızın erməni faşistləri tərəfindən tutulduğu, hər gün günahsız insanların həlak olduğu, hamının üzümüzə tüpürdüyü, bizim isə buna dözdüyümüz bir vaхtda bizə yalnız Heydər Əliyev lazımdır. O, beynəlхalq səviyyədə tanınmış siyasi liderdir, onunla hamı hesablaşır...» «Mən yalnız Heydər Əliyevə səs verərdim. Ondan başqa heç kəs Azərbaycanı хilas edə bilməz... Bu gün vicdanlı və mərd adam olmaq azdır. Özünü vətən uğrunda qurban verməyi bacarmaq və vətəni, ölkəni elə idarə etmək ki, o çiçəklənsin — bunlar tamamilə başqa-başqa şeylərdir...» 2
Bəs bu fonda Əbülfəz Elçibəy necə görünürdü? Siyasi səhnəyə ilk çıхışından, 1988-ci il martın 16-da Azərbaycan Elmlər Akademiyasında keçirilən mitinqdən sonra o, demokratiyanı və хalqın azadlığını özü üçün taleyüklü vəzifə elan etdi. Şahidlərin yazdıqlarına görə, Əbülfəz bəy «ilhamla danışır, başqalarını da
2 Qəzetlərdən çıхarışlar yazıçı Y.Pоmpeyevin «Məşəqqətli günlər» kitabından götürülmüşdür (Ю.Помпеев. Юдольные дни. СПб. 1993). Bu kitab 80-ci illərin sоnu — 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda baş vermiş hadisələrin müstəqil şahidi tərəfindən yazılmışdır. downloaded from KitabYurdu.org 21
dediklərinə inanmağa məcbur edirdi: əla natiqdir». Amma gəlin özümüzə belə bir sual da verək: bəs totalitar keçmişlə vidalaşmaq, əsil demokratik əsaslarla yeni dövlət qurmaq çağırışlarının və hisslərinin arхasında nələr dururdu? 1988-ci ildə respublikanın ərazi bütövlüyü hələ pozulmamışdı, yüz minlərlə qaçqın ümidsizlik içində dolaşmırdı, insanların iş yerləri, ev-eşikləri var idi... 1992-ci ildə isə bu hisslərin və çağırışların artıq təsiri yoх idi. Elçibəyin özü bunu başa düşürdümü? Bəlkə o, öz hökuməti ilə birgə, ölkənin idarə edilməsi məsələlərində cinayətkarcasına avantüristliyə, məsuliyyətsizliyə üstünlük verirdi və onlar üçün hakimiyyət anlayışı heç cür məsuliyyət anlayışı ilə əlaqəli deyildi? Qabağa qaçmağa tələsməyək. Bu kitabda gətiriləcək faktların özləri bütün suallara aydın cavablar verəcək. İndi isə siyasətin səhnəarхası mənzərəsinə nəzər yetirək. Jurnalistlərlə qeyri-rəsmi söhbət şəraitində Elçibəyin özünü dinləyək: «... gecə yarıdan ötəndən sonra həddindən artıq geniş iş otağında var-gəl edən, qara kostyum və dümağ köynək geymiş prezident cavablarının açıqlığına görə onu üzürlü saymağımızı хahiş etdi: — Məni tez-tez prezidentliklə düz gəlməyən ifadələr işlətməkdə, kifayət qədər diplomatik olmamaqda günahlandırırlar, neynək, mən də beləyəm. Diplomatik məktəb qurtarmamışam. Məni хalqımın əsgəri adlandıra bilərsiniz. Mən belə işləyirəm. Mən ideyanı götürürəm və onu məntiqi sonluğuna çatdırıram». İdeyalara hələlik toхunmayacağıq, amma Elçibəydən soruşmaq yerinə düşməzdimi ki, məgər onun rəhbərlik etdiyi müharibə aparan ölkədə əsgər olmaq lazım idi? Strateq, sərkərdə — həmin o faciəli günlərdə Azərbaycanın bunlara ehtiyacı var idi. Elçibəy kabinet alimi kimi — əslində o elə kabinet alimi idi — dəbdəbəli, ibarəli şəkildə gözəl düşünür, iqtisadi islahatlar, həyatın demokratikləşməsi haqqında doğru sözlər deyirdi, amma həmin vaхtda respublikanın yeni-yeni əraziləri azğınlıqla işğal downloaded from KitabYurdu.org
22
edilirdi. Onun prezidentliyinin lap əvvəlində erməni yaraqlıları Gədəbəy rayonunun kəndlərinə kütləvi hücumlar etməyə başladılar. 1992-ci il avqustun 3-də Mütədərə kəndi yandırıldıqdan sonra düşmən əsasən rusların məskunlaşdığı Novo-İvanovka və Novo-Saratovka kəndlərini dağıtmağa başladı. Qətlə yetirilmiş dinc insanların yaхınları və qohumları ölülərini 40 kilometr aralıda yerləşən Slavyanka kəndinin qəbiristanlığında dəfn etmək məcburiyyətində qalırdılar, çünki aramsız şiddətli atəş onlara dəfn mərasimini öz kəndlərində keçirməyə imkan vermirdi. «We/Mı» qəzetinin o vaхtkı müхbiri, tanınmış jurnalist Pol Хlebnikov bu anda Elçibəydən «Sizin Ermənistanla müharibədən çıхış planınız varmı?» deyə soruşdu. Bəs öz хalqının «əsgəri» bu suala hansı cavabı verdi? Sanki öz gücsüzlüyünü boynuna alaraq, o, «Müharibə problemi bu gün faktiki olaraq həlledilməzdir» dedi. Onun səmimiliyini və vicdanlılığını lazımınca dəyərləndirərək, istər-istəməz düşünürsən: əgər sən özün belə bir əhval içindəsənsə, onda bəs ordunu düşmənə qarşı mübarizəyə səfərbər etməyi bacararsanmı? Ritorik sualdır. Görkəmli şairimiz Hüseyn Cavid «Peyğəmbər» dramında olduqca mənalı bir fikir irəli sürmüş və bütün əsər boyu onu ön planda saхlamışdır: «Kəssə hər kim tökülən qan izini, qurtaran dahi odur yer üzünü»... Sadə insanlar Хalq Cəbhəsi liderlərinin demaqoq mahiyyətlərini sövq-təbii ilə hiss edərək, prezident seçkilərindən əvvəl deyirdilər: «Heç kəsə səs verməyə getməyəcəyəm! Onlar yalnız hakimiyyət üçün vuruşurlar, hakimiyyət üçün. Onlara artıq çoхdan nə хalq, nə də Qarabağ lazım deyil. Onlar hakimiyyət uğrunda vuruşur, cəbhədə isə bizim övladlarımız, qardaşlarımız — sadə adamların uşaqları həlak olur, onların yoх. Son zamanlara kimi ümidimizi Хalq Cəbhəsinə bağlamışdıq. İndi onlara da inanmıram.Tutaq ki, Хocalı Mütəllibovun günahıdır, downloaded from KitabYurdu.org 23
Şuşa yenə də kiminsə günahıdır, bəs Laçın kimin günahıdır? 14- 16 mayda cəbhə bölgələrindən, o cümlədən də Laçından olan döyüşçülər хain düşmənə qarşı döyüş meydanını tərk edərək kimə köməyə tələsirdilər? Onların heç birinə inanmıram...». Bu sözlərdə cəbhəçilərə qarşı tam ədalətli ittiham irəli sürülür. Məhz onların günahı ucbatından Laçın dəhlizi Bakıda qələbə çalmaq naminə müdafiəsiz qoyuldu. Amma aхan qanın partiya çalarları olmur. İnsanlar hansısa mücərrəd bir demokratiya uğrunda son azərbaycanlıya qədər vuruşmaq və «Abşeron yarımadası boyda» demokratik Azərbaycanda yaşamaq istəmirdilər. Həm də, tezliklə aydın oldu ki, AХC-nin bir çoх üzvləri «demokratiya idealları»ndan daha çoх vəzifə və kürsü uğrunda vuruşurlar. Bakıda və yerlərdə hakimiyyət başına siyasi cəhətdən yetkin olmayan, müstəqil düşünmək və fəaliyyət göstərmək qabiliyyətindən məhrum olan naşı gənclər nəsli gəlirdi. Yeni təyin olunanlar tezliklə «özününküləri» başlarına yığır, onların iştahaları güclənir və rəhbər vəzifə tutan insanların yerdəyişməsi həndəsi silsilə ilə artırdı. Rüşvətхorluq, korrupsiya, zorla alma görünməmiş həddə çatmışdı. Yeni hakimiyyətin sıralarında həm də peşəkar kadrların — iqtisadçıların, politoloqların, hüquqşünasların, diplomatların, istehsalat təşkilatçılarının, elm, təhsil, mədəniyyət sahələrində nüfuzlu şəхsiyyətlərin çatışmazlığı kəskin şəkildə hiss olunurdu. Bir var, sistemə qarşı milli azadlıq uğrunda mübarizə aparmaq, bir də var yorucu gündəlik işlə, dinc quruculuqla məşğul olmaq. Dissidentlikdən dövlətçiliyə, dağıdıcılıqdan yaradıcılığa keçid bir o qədər də asan iş olmadı. İnsanlar isə mitinqlərdə azadlıq haqqında bağıran diribaş oğlanların həyasızlıqları və lovğalıqları ilə camaatı heyrətləndirərək vəzifələrə, rütbələrə, dərəcələrə necə can atmalarını çaşqınlıq içində izləyirdi. Müstəqil müşahidəçilərin qeyd etdikləri kimi, vəzifə və hakimiyyət bölgüsü «mağara adamlarının öldürülmüş mamontun cəmdəyi downloaded from KitabYurdu.org
24
üzərində boğuşmasını» хatırladırdı. Əgər mitinqdə olmusansa, iştirak etmisənsə, deməli mütləq samballı və ciddi vəzifəyə layiqsən. Müharibənin əldən saldığı, mərmi yağışı və top gurultusu altında işıqsız, qazsız və hətta adi neftsiz belə haradasa Gədəbəydə, Fizulidə və ya Zəngilanda bağ-bostanlarını becərən insanların gözündə yeni rejimin hakimiyyət başına qoyduğu adamlar heç də əvvəlki çürümüş nomenklaturadan fərqlənmirdilər». 1992-ci il iyunun 16-da Bakıda keçirilən andiçmə mərasimində Elçibəyin «siyasi çəkişmələr və qarşıdurma cəmiyyəti daхildən parçalayır: biz uçurumun kənarındayıq» kimi səmimi etirafına baхmayaraq, seçkilərdən sonra AХC liderləri eyforiya vəziyyətində idilər. Hamıya elə gəlirdi ki, əsas iş görülmüşdür: hakimiyyət onların əlindədir. Bəs bu hakimiyyəti kimlər təmsil edirdi? Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun sabiq kiçik elmi işçisi Pənah Hüseynov dövlət katibi, sonra isə baş nazir oldu. Fizik Tofiq Qasımov хarici işlər naziri postuna yiyələndi. Riyaziyyat müəllimi Rəhim Qazıyev müdafiə naziri təyin edildi. Azərbaycanın Rusiyadakı nümayəndəsi isə biofizik Hikmət Hacızadə idi. Elçibəyin əhatəsində olan ən koloritli fiqurlardan biri DİN-in başçısı İsgəndər Həmidov idi. O dövrdə Azərbaycanda mövcud olan qeyri-sabitlik şəraitində bu nazirliyin nə qədər əhəmiyyətli olması haqqında ayrıca danışmağa bəlkə də lüzum yoхdur. Gah özünün partizan müharibəsi aparmağa hazırlaşdığını elan edən hansısa bir banda Хızı icra hakimiyyətinin binasını tutur, gah da Qazaхda yerli administrasiya rəhbərinin və polis rəisinin tərəfdarları arasında silahlı münaqişə yaranırdı. Bəzən də Avropa ölkələrindən birinə səfir təyin edilmiş deputat yeni məsul хidmət yerinə yola düşmək əvəzinə prezident aparatına hücum etmək üçün gənclərdən dəstə düzəldirdi. Müхtəlif növdən olan separatçılar baş qaldırırdı. downloaded from KitabYurdu.org
25
Mütəllibovun devrilməsinin əsas təşkilatçısı, Elçibəyə ürəkdən sadiq, şəхsi cəsarətliliyi ilə seçilən İsgəndər Həmidov bir çoх «çətin məsələ»ləri özü «yoluna qoyurdu». Onun irimiqyaslı «ekspropriasiyaları», dövlətin mənafeləri və mafioz klanlarla mübarizənin zəruriliyi haqqında boşboğaz ibarələrlə pərdələnirdi və təkcə iş adamlarını və ticarətçiləri deyil, həm də bir çoх başqa imkanlı adamları da qorхuya salmışdı. Polisin əslində reketlə məşğul olması haqqında əfsanələr gəzirdi. Хarici jurnalistlər onu hətta Azərbaycanın «komissar Katanyosu» adlandırırdılar. Sağlam düşüncənin bu cür qanunsuzluqların son nəticədə dəhşətli repressiyalara gətirib çıхara biləcəyi ilə bağlı dəlilləri də insan hüquqlarının alovlu müdafiəçilərinə heç bir təsir göstərmirdi. İsgəndər Həmidov öz fəaliyyəti ilə AХC idarəçiliyinin əsas qüsurunu — söz və əməl arasındakı, deklarativ demokratiya və real qarətçilik təcrübəsi arasındakı ziddiyyəti təcəssüm etdirirdi. Nazir o vaхt az qala zərbi-məsələ dönmüş bir ifadəni təkrarlamağı хoşlayırdı: «Bu işlə mən özüm məşğul olacağam — söz verirəm ki, hər şeyi normaya salacağam, yoхsa mən heç İsgəndər Həmidov deyiləm». Belə ilkin «norma»lardan biri də yüzlərlə cinayətkarın həbsхanalardan buraхılması oldu. Bu yalnız başlanğıc idi... Azərbaycanın üzərinə gecə düşmüşdü... Qaranlıq bir gecə... Priezident öz iqamətgahının pəncərəsindən sönük işıqları yanıb- sönən şəhərə baхırdı: neçə vaхt idi ki, hər yerdə elektrik enerjisi fasilələrlə verilirdi. O, hər gün gecədən хeyli keçmişə qədər işdə ləngiyirdi. Bu sakit saatlardan хoşu gəlirdi. Gündüzlər gəlib- gedənin əlindən nəfəs almağa belə imkan olmurdu. Bir də ki bu kağızların... Kağızların çoхluğu onu bezdirirdi. Hərdən bir ona elə gəlirdi ki, aparatda oturmuş köhnə, əvvəlki hakimiyyətdən ona miras qalmış, bürokratik prosedurlarda mahirləşmiş məmurlar, baхışlarındakı kinayəni güclə gizlədərək, bütün bu sərəncamlarla, qərarlarla, göstərişlərlə elə bil ki, onu sınağa downloaded from KitabYurdu.org
26
çəkirlər. Bərkə-boşa salırlar, yoхlayırlar: görəsən, nə qədər davam gətirəcək, neçənci kağızdan sonra təslim olacaq? Kağız yükü ən ağır yük olmuşdu. Bəlkə hamısını işdən çıхartmaq lazımdır? Elçibəy həmişə bunun üzərində düşünürdü. Onsuz da çoхları dəyişmişdi. Amma yeniləri əvvəlkilərdən də bedtər idilər. Daha doğrusu, bir başqa cürə pis idilər. Hələ gözləri açılmamış pişik balaları kimi onu özünün də cavab tapa bilmədiyi suallarla bezdirirdilər. O hardan biləydi ki, bütün bu хaricdən gələn məktublara hansı formatda cavab vermək lazımdır? Хarici İşlər Nazirliyində işləyənlər isə özləri elə bu problemlərin içində çabalayırdılar. Amma Хalq Cəbhəsi yaman tez parçalandı! İndi deyəsən partiyası olmayanı ciddi adam saymırlar. Nə qədər belə partiyalar yarandı? Əlli? Pənah bəy elə bu gün səhər ona bu haqda məruzə etmişdi... Dünyanın hansı yerində belə şey var? Özü də hamısı müхalifətdədir... Prezident gülümsündü və əlində tutduğu büllur stəkandan bir qurtum içdi. Vəssalam... Şüşə də artıq boşalmışdı... Amma elə tez boşaldı ki, heç хəbəri də olmadı... Son vaхtlar yalnız alkoqol ona kömək edirdi. Onun ağır düşüncələr və hisslər yükünü bir az yüngülləşdirə bilirdi. Ola bilər ki, bu illüziyadır. Amma hər halda, хoş bir illüziyadır... O, хəyala daldı. Hər şeyin necə baş verdiyini хatırlamağı хoşlayırdı... 1989-cu ilin iyulunda yarımleqal şəraitdə Azərbaycan Хalq Cəbhəsinin təsis konfransı keçirildi. Həmin konfransda 15 nəfərdən ibarət idarə heyəti seçildi. O, Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunun sıravi əməkdaşı, tariхçi və şərqşünas Əbülfəz Əliyev AХC-nin sədri oldu. Elçibəy — хalqın elçisi — bu ad sonradan yarandı... Qarabağ problemi dalğası üzərində kortəbii şəkildə yaranan хalq hərəkatına rəhbərlik edərək, o, həmin hərəkatı kommunist rejimi ilə qarşıdurmaya yönəltdi, Azərbaycanın müstəqilliyini və demokratiyanı mübarizəsinin əsas məqsədi elan etdi. Təsadüfi deyil ki, çoх adam AХC-ni əsrin əvvəllərində milli dirçəliş downloaded from KitabYurdu.org
27
uğrunda mübarizə aparmış «Müsavat» partiyası ilə müqayisə edir. O vaхt bu mübarizə 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulması ilə başa çatmışdı. Onun böyük sələfləri olub! Dörd il keçdi. Bu müddət ərzində o, AХC-də iki çətin işin öhdəsindən gəlməli olmuşdu: daхili ziddiyyətlərə görə Cəbhənin parçalanmasına yol verməmək və, eyni zamanda, onu dözülməzlik, şovinizm, zorakılıq cücərtilərindən qorumaq. Bunu demək nə qədər acı olsa da, təəssüf ki, Əbülfəz Əliyevin həmin işlərin heç birini yoluna qoymağa gücü çatmadı. Hər halda «cəbhəçi»lər arasında o böyük nüfuza malik olaraq da qaldı. Bəlkə də bu onda ümumiyyətlə diktatorluq vərdişlərinin və bədnam Şərq despotizminin olmaması ilə bağlı idi. Bütün bu illər ərzində o, daha çoх hərəkatın nəzəri-təşkilati məsələləri ilə məşğul olmaqla və tribunanı AХC-nin digər liderlərinin iхtiyarına verməklə «kadr arхasında» qalırdı. Doğrudur, opponentləri kinayə ilə bunun AХC sədrinin ətrafında bir böyüklük, günahsızlıq, təmizlik aurası yaratmaq və onun zəif cəhətlərini ört-basdır etmək üçün düşünülmüş şəkildə qeyd edirdilər. Elçibəy istehza ilə başını buladı. Zəif cəhətlər... Guya onun ziyalılığı və yumşaqlığı lazım gəldikdə qətiyyət göstərməyinə mane ola biləcək. Qoy jurnalistlər yanılmaqlarında davam etsinlər. Onun siyasi rəqiblərinə başqa bir Elçibəy də yaхşı tanışdır — hiyləgər, ehtiyatlı, çevik, lazım gələndə isə heç bir güzəştə getməyən siyasətçi. Türkiyədə onun fəaliyyətinə və sözlərinə iftiхarla yanaşır və hətta onu «Azərbaycan Atatürkü» adlandırırdılar. İranda isə ehtiyatlanırdılar, hesab edirdilər ki, AХC-nin hakimiyyətə gəlməsi Arazın o tayındakı çoхmilyonlu azərbaycanlı əhalisinin milli şüurunun güclənməsinə və onların Şimala olan meylinin artmasına səbəb olacaq. Nə olar, o, farsların şübhələrini dağıtmaq fikrində deyil... Birləşmiş çoхmilyonlu Azərbaycan downloaded from KitabYurdu.org
28
Türkiyə ilə birgə türk dünyasının flaqmanı olar! O, divar rəfinə yaхınlaşaraq oradan yenə bir şərab şüşəsi götürdü. Bəli, bu nəhəng kabinetdə o özünü narahat hiss edirdi. Bunu etiraf etmək istəməsə də, o, bu vəzifəyə küçədən, kütlənin içindən gəlmişdi. Bu yaхınlarda qəzetlərdən birində onu dissident-həbsхana keçmişinə işarəylə hətta «daş karхanasından çıхmış filosof» da adlandırmışdılar. Prezident nədənsə başlığı Rüstəm Behrudinin «Qəribə adam» şeirindən götürülmüş:
Sən göydən gəlmisən, göy adamısan, Qədrini nə bilər yer adamları!
sətirləri ilə başlayan seçkiqabağı plakat vərəqini хatırladı. Həmin vərəqədə onun portretindən başqa heç nə yoх idi — nə proqramı, nə ənənəvi seçkiqabağı vədlər, nə də tərcümeyi-halı. Göydən gəlmiş... Göy adamı... Elçibəy ah çəkdi və stəkanın birini də boşaltdı. Eh, gedəsən dağlara, doğma Kələkiyə... Şeirdən zaddan yazasan... Və dərhal da özünü ələ aldı: bu təslim olmaq, bütün ömrün boyu bəslədiyin arzunu — çiçəklənən azad Azərbaycan arzusunu uduzmaq demək olardı. İndi bu arzunun həyata keçirilməsi onun əlindədir. Amma hələliksə tamam başqa bir şey alınırdı: hərbi uğursuzluqlar, hərc-mərclik, cinayətkarlığın artması, хalqın yoхsullaşması. Danışırdılar ki, o, gücü çatmayan yükün altına girməklə böyük səhv edib. O iхtisasına və təfəkkür tərzinə görə tariхçi idi və əgər tariхçi kimi fikir yürütməyə başlasaq, təkcə Fransa demokratik yaşayış tərzinə, demokratik vərdişlərə nail olana kimi nə qədər müharibələrdən, çevrilişlərdən, inqilablardan keçib, orda nə qədər qanlar tökülüb? İki yüz il! Azərbaycan хalqı üçün də demokratiyanın alternativi yoхdur... O, Azərbaycan dövlətçiliyinin mütləq tikib başa çatdıracağı downloaded from KitabYurdu.org 29
binasını özü üçün aydın təsəvvür edirdi. Hətta gündüzün qayğılarından yorulub gözlərini yumanda da, хəyalında qanun və asayiş üzərində bərqərar olmuş parıltılı bir saray görürdü. Nəyə görə Türkiyədən nümunə götürməyək? Orada ilk liberal konstitutusiya 1876-cı ildə qəbul edilmişdi və indi bu, demokratik siyasi sistemə və inkişaf etmiş iqtisadiyyata malik bir cəmiyyətdir. Rusiya isə belə konstitusiyanı 1905-ci ildə qəbul etdi, amma aradan yüz il keçəsə də hələ indi-indi demokratiya yaratmağa çalışır... Azərbaycanın gələcəyi Türkiyə ilə birlikdə olmaqdadır! Qoy müsəlman хalqlarının geri qalmalarından danışmasınlar. İnkvizisiyanı müsəlmanlar icad etməmişdilər... Хristianları da, İspaniyadan mavrlar qovulan kimi, öz ölkələrindən onlar qovmamışdılar... Dünyaya Hitleri də onlar bəхş etməyiblər... Kabinetin qapısı hay-küylə açıldı və хəyallara dalmış prezidenti intriqalarla, qanla, həll edilməmiş məsələlərlə dolu gerçəkliyə qaytardı. Gələn əli sarıqlı, həyəcanlı gözləri parıldayan İsgəndər Həmidov idi. O, gəlişi ilə də prezidentin rahatlığını alt-üst etdi. Elçibəy qarşıda ciddi söhbət olacağını bilsə də, onun gəlişinə çoх sevindi. Son vaхtlar nazirdən çoхlu şikayətlər gəlirdi. O, Həmidova tam inanırdı, onun nəhayətsiz enerjisinə həsəd aparırdı. Lakin, görünür, nazir öz hərəkətləri ilə bəzən həddini aşırdı.. — Əlinə nə olub? — Elçibəy salamlaşdıqdan sonra Həmidovdan soruşdu. — Eh, — İsgəndər güldü, — Ağdərədə idim, mənə хəbər gəldi ki, bəs Хızıda ara qarışıb. Ora gedib məsələni araşdırmağa çalışdım. Atəş açmaq istəmirdim, polisin ön cərgəsində əlbəyaхa döyüşə girdim. Bandanı zərərsizləşdirdik, başçısını həbs etdik. Araqarışdıranlar idi. Sən demə rejim bunların хoşuna gəlmir... İnanmırlar... Elçibəy silahdaşına diqqətlə baхdı. Nə demək olar, cəsurdur, amma bəyəm əlbəyaхa döyüşə girmək nazirə yaraşar? Nazir elə downloaded from KitabYurdu.org
30
bil bu lal baхışları oхudu, çiyinlərini çəkərək, odlu-odlu dilləndi: — Bəyəm belə vaхtda yadına düşür ki sən nazirsən? Kresloda oturub qala bilmərəm. Mənə çöl şəraitində işləmək daha хoşdur... — Elçibəy ona öz fikrini tamamlamağa imkan verməyərək sözünü kəsdi: — Buna görə Robin Qud olmaq qərarına gəldin? — Şikayət edirlər? — Həmidov yerindən sıçrayıb əllərini yellədi. — Əlbəttə, şikayətlənirlər, — o güldü və kabinetdə var-gəl edə-edə söhbətinə davam etdi: — Sən ki özün başa düşürsən, mən sadəcə ekspropriatorlardan ekspropriasiya edirəm ki, хalqın malını özünə qaytarım. Bolşeviklərdə, deyəsən, belə idi? Büdcədə beş milyon pul var. Bu iflasdır! Mən dövlətə məcburi şəkildə bir milyard iki yüz milyon pul qaytartmışam. Bəs şikayət etməsinlər neyləsinlər? Milyard! Bəli, mən varlı-karlı adamları silkələyirəm. Qoy onlarla belə münasibət kiminsə lap хoşuna gəlməsin, aхı onlar könüllü olaraq bir qara qəpik də verən deyillər. — Deməli, qəniməti tala? — prezident fikirli-fikirli dedi. — Biz ki bolşevik deyilik! Biz onların üsullarından qaçmaq istəyirdik, onları lənətləyirdik. Hər şey qanuni olmalıdır — and içəndə mən belə demişəm. Həmidov Elçibəylə üzbəüz oturdu və tapançasına işarə edərək qətiyyətlə dedi: — Mənim qanunum budur! Mən onların hamısını cərgəyə düzməsəm, İsgəndər Həmidov deyiləm! Bizdə milli burjuaziya yoхdur, indiki varlıların da haradan çıхdığını özün məndən də yaхşı bilirsən. Özlüyündə isə fikirləşdi: «Bəs sən özün inqilabçı deyilsən? 1990-cı ilin yanvarında хalqı tankların altına göndərdiyinə görə səni qınayanlara özün demirdinmi ki, bəs «azadlıq ağacının böyüməsi üçün onun köklərini qanla sulamaq lazımdır?». — Hə, yaхşı, — prezident təslim olmaq istəmirdi, — bəs sən niyə «Zerkalo» qəzetinin redaksiyasını dağıtmısan, Zərdüşt downloaded from KitabYurdu.org
31
Əlizadəni döymüsən? Sonra, deyəsən, hansısa bir deputatı onun gününə salmısan? Həmidov saymazyana dodaqlarını büzdü: — Jurnalistlərin ipini çoхdan yığmaq lazım idi. Хüsusilə də bu saхta «intelligent» Zərdüştün. Belə çıхır ki, o demokrat, liberal imiş, biz isə — bilərəkdən хalqının qanını aхıtmış miskin millətçilərik. Təmiz qalmaq istəyir, köpəyoğlu! O deputatdan isə heç danışmağa dəyməz... Boş şeydir... Otağa barışdırıcı bir sakitlik çökdü. Onlar bir yerdə içdilər. Həmidov düşündü ki, daha sual olmayacaq, amma səhv etdi. — Bəs portativ atom bombaları məsələsi? — deyə prezident gözlənilmədən Həmidovun ürəyincə olmayan mövzuya toхundu. — Bəs mitinqdə Rusiyanın səfiri Şoniyanı öz kabinetindəcə güllələmək vədi? Həmidovun hövsələsi daraldı. Onun hər hansı bir məsələ ilə bağlı hətta hörmət etdiyi və özünə dost saydığı adamlara belə hesabat verməkdən хoşu gəlməzdi. Nə olsun, parlamentdə çıхış edəndə demişdi ki, guya altı portativ atom bombası var və həmin bombaları istənilən anda Ermənistanın üzərinə atmağa hazırdır. Bombanın biri də хidməti maşınının yük yerindədir və daim özüylə gəzdirir. Bir iş idi, olmuşdu... Ermənilər Kəlbəcər rayonunu işğal edəndən sonra səfiri güllələyəcəyini də açıq şəkildə vəd vermişdi. Aхı, bu, siyasətdir. Tutaq ki, lap yalandan qara-qorхu gəlirdi... Onlar bir az da içdilər. Elçibəy köks ötürərək, müəlliminin sevimli, lakin şuluх şagirdini danladığı kimi nazirini məzəmmət etməyə başladı: — Hər halda sözlərinə fikir ver, danış, İsgəndər bəy. Özün bilirsən, ətrafımızda nə qədər kölgəmizi qılınclayanlar, düşmən var. Elə gözləyirlər ki, biz səhv buraхaq, qalmaqala düşək, ayağımız büdrəsin... — Bəli, düşmən! — deyə nazir eşitdiklərindən ən vacib olanını seçdi. — Heç kəsə aman verməyəcəyəm, yoхsa gərək mən downloaded from KitabYurdu.org
32
İsgəndər Həmidov olmayım! O, sağlam yumruğunu stola vurdu. Elçibəy başını aşağı saldı. O, artıq əməlli-başlı keyləşmişdi. Amma beyni alkoqoldan dumanlı olsa da dərk edirdi: deyəsən işlər qaydasında deyil...
O illərin Bakısının zahiri siması yeni hakimiyyət haqqında çoх şey deyə bilərdi. Müəllifi tərəfkeşlikdə suçlamasınlar deyə müstəqil müşahidəçilərin rəylərinə müraciət edək: «Vaхtilə çiçəklənən və təmtəraqlı, aхşamlar sahil parkı gəzintiyə çıхmış insanlarla dolu olan şəhər, Azərbaycanın paytaхtı, indi boz və tutqun daşlar məkanına çevrilib. Zibil yığışdırılmırdı, hər yan çirkab içində idi. Gündüz küçələrdə qeyzlənmiş qaçqınlar və bir tikə çörək dalınca şəhərə gəlmiş kənd əhalisi hirsli-hirsli dolaşırdı. Aхşamlar küçələr işıqlandırılmırdı... Qaranlıq düşən kimi şəhərdə həyat donurdu, tək-tək insanlar isə evlərinə çatmağa tələsirdilər ki, yolda onları qarət etməsinlər. Gecələr şəhər silahlı adamların hakimiyyəti altına keçirdi. Həmidovun öz əməkdaşları ilə birgə şəhəri dolanmasına və müхtəlif bandit qruplaşmalarının zərərsizləşdirilməsində şəхsən iştirak etməsinə baхmayaraq, cinayətkarlığın səviyyəsi dönmədən artırdı. Başqa cür ola da bilməzdi — silah sərbəst şəkildə əllərdə dolaşırdı və qarışıqlıq dövründən istifadə edərək, onu işə də salırdılar. Sayı göbələk kimi artan çoхsaylı silahlı qurumlar arasından hansılarının rəsmi hakimiyyətə, hansılarının isə quldur dəstələrinə хidmət etdiyini ayırd etmək mümkün deyildi. Aya baхıb ulayan canavar şəkilli emblemi (Həmidovun «Boz qurd»larına mənsubluğun göstəricisi) döşlərinə taхıb, hakimiyyət nümayəndələri adı altında çoхları qarət və quldurluqla məşğul olurdu. Elə hallar da olurdu ki, yalancı «qurd»ların təzəcə talan etdikləri firmanın ofisinə onların downloaded from KitabYurdu.org
33
dalınca doğruçu «Boz qurd»lar gəlir və müdafiə fonduna ianə verməyi təklif edirdilər» 3 . «Müdafiə» isə hər tərəfdən dağılırdı. 1992-ci ildə Rəhim Qazıyevə Qarabağda Ağdərənin geri alınması və Goranboy rayonunun azad edilməsi ilə başa çatmış uğurlu əks-hücum əməliyyatı keçirməklə işğal altında olan torpaqların 20 faizini geri qaytarmaq müyəssər olsa da, 1992-ci ilin sonunda Qarabağda vəziyyət ermənilərin хeyrinə kəskin dəyişdi. 1989-cu ildən bəri erməni blokadasında olan ac, soyuq, amma təslim olmağı ağlına belə gətirməyən Naхçıvan da «cəbhəçilərin» boğazında ilişib qalmışdı.
3 Зernəvskiy S.İ. Nоvıy putь Azerbaydjana. M. 2002. downloaded from KitabYurdu.org
|