Toshkent kimyo-texnologiya instituti
Tugunaklar hosil bo‘lishining avtoregulyasiyasi va azotning
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.5. Tugunaklar hosil bo‘lishining avtoregulyasiyasi va azotning o‘zlashtirilishi Dukkakli o‘simliklar himoya tizimlari orqali amalga oshiriladigan simbioz taraqqiyotining boshqariluvi endosimbiont mikroorganizmlar rivojlanishini nazorat qilishda o‘simliklarga yordam beradigan mexanizm turli tumanligini istisno etmaydi. Shuningdek dukkakli o‘simliklargagina xos tugunak hosil bo‘lishi avtoregulyasiyasi mexanizmlari katta qiziqish uyg‘otadiki, ular o‘simliklarda ortiqcha tugunaklar hosil qilishni oldini oladi, bu esa o‘z navbatida simbioz jarayonida hamisha tanqis bo‘lgan energiyani tejash imkonini beradi. Dukkakli o‘simliklar tugunak hosil bo‘lishining birmuncha qat’iy avtoregulyasiya qilish xususiyatiga egaki, u sistemaviy xarakterga ega bo‘lib, yer ustki qism vositasida amalga oshiriladi. Ko‘plab dukkaklilarda tugunak hosil bo‘lishi avtoregulyasiyasi buzilishi bo‘yicha mutantlar olingan. Ularni tanlab olishda o‘ta ko‘p tugunaklar hosil qilish p(Nod
++ ) fenotipik belgisi, ya’ni tugunaklarni «yovvoyi tipga» nisbatan 2-10 barobar ko‘p hosil qilish xususiyatiga ko‘ra tanlab olinadi. Odatda bunday mutantlar dastlabki o‘simliklarda simbioz taraqqiyotini to‘xtatadigan nitratlarning yuqori dozalari ishtirokida ko‘plab tugunaklar hosil qiladi. Nod ++ mutantlarda umumiy nitrogenaza faolligi (bitta o‘simlikka nisbatan hisoblanganda) oshgan bo‘lsa, o‘ziga xos bo‘lgan nitrogenaza fermentini faoligi (tugunaklar massasiga nisbatan) kamaygan bo‘ladi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, ko‘plab Nod ++ mutantlarda o‘simliklarning yer ustki massasining pasayishi kuzatiladi. Bu energiyaning katta qismini juda ko‘plab azotfiksatsiya qiluvchi tugunaklarga sarflanishi bilan izohlanadi. Shunday qilib, mazkur mutantlar misolida endosimbiontlarning miqdorini nazorat qilish o‘zaro munosabatning mutualitik xarakterini saqlab turishda muhim shart-sharoit ekanligi oydinlashadi. Agar bunday nazorat kamaytirilsa, garchi asosiy biokimyoviy jarayon, ya’ni simbiozning asosi (N 2 ning o‘zlashtirilishi) buzilmasada, sheriklarning o‘zaro munosabati parazitizmga o‘tishi mumkin. 53
Simbiozning yakunlovchi bosqichi, ya’ni rizobiylarning faol azot o‘zlashtirishi va jarayon mahsulotini o‘simlikka eksporti ko‘plab dukkakli o‘simliklarda bakteriyalarning endotsitozi va bakteroidlarning shakllanishidan so‘ng boshlanadi. Bakteroidlarda nitrogenaza fermenti sintezi faollashib, u umumiy oqsilning 30% ni tashkil qilishi mumkin. Biroq nitrogenazaning hosil bo‘lishi tugunaklarning simbiotik azotfiksatsiya jarayonini ifodalaydigan asosiy, lekin yagona jarayon emas. Jarayonning boshqa xil ahamiyatlilari sifatida: nitrogenazaning molekulyar kisloroddan himoya tizimini shakllanishi, nitrogenaza kompleksini energetik ehtiyojlarini qondirish va azotfiksatsiya mahsulotlari assimilyasiyasini ko‘rsatish mumkin (1.5.1-jadval). Bu jarayonlarning barchasi o‘simlik va bakteriyalar bilan birga amalga oshiriladiki, bunda simbiozning sheriklari o‘rtasida strukturaviy va funksional uyg‘unlashuvni ta’minlanadi [42].
54
1.5.1-jadval .
jarayonlar Jarayonlar SHeriklarning hissasi Mikrosimbiont xo‘jayin Nitrogenaza jarayoni biogenezi Nitrogenazaning kofaktorlari va oqsillari sintezi (nif-genlar), regulyator kaskadi (FixL J + FixK) shakllanishi Nitrogenaza genlarining boshqa-rilishi ehtimoli (turli o‘simliklarda nif-genlar induksiyasining o‘ziga xosligi
to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlar mavjud)
Nitrogenazaning kisloroddan himoyalanishi Ikki komponentli regulyator tizimi FixL
J va
transkripsion aktivator nif A Leggemoglobin oqsili va kislorodli to‘siq Tugunak
energetik ehtiyojlarining qondirilishi Dikarbon kislotalar (dct- genlarning) bakteroidlarga transporti, tugunakka xos sitoxromoksidaza cbb 3 (fix NOPA, fix GHIS-genlari) ning sintezi Ko‘p miqdordagi fotosintat (saxaroza) larning tugunaklarga tomon transporti, S- metabolizmining tugunakka xos izofermentlari sintezi Azotfiksatsiya mahsulotlari assimilyasiyasi Ammoniyning o‘simlik hujayrasiga eksporti (qisman alanin shaklida) N-metabolizmning tugunakka xos
izofermentlari sintezi
Boshqa azot o‘zlashtiruvchi mikroorganizmlar singari rizobiylarda, nitrogenaza oqsili tarkibini kodlaydigan nif NDK genlari, shuningdek uning kofaktorlari shakllanishi, sintezning boshqarilishi va etilishini belgilaydigan boshqa xil nif-genlar mavjud. Rizobiylarda va simbiotik bo‘lmagan azotfiksatorlarda nitrogenaza tarkibi genlari transkripsiyasi nif A genlari orqali faollashadi. Shu bilan birga rizobiylarda simbiotik azotfiksatsiya uchun xos bo‘lgan, ya’ni fixL, fixJ va fixK genlardan tashkil topgan boshqaruv tizimi aniqlangan. FixLJ genlari ikki komponentli regulyator tizimi (fixL membrananing oqsil-sensori,
55
kinaza va fosfataza faolliklariga ega, fixJ –transkripsiyaning sitoplazmatik fosforillangan regulyatori) ni kodlaydilar. Bunday boshqaruv tizimining faolligi faqat mikroaerofil sharoitlarda amalga oshadi, chunki FixL O 2 sensori vazifasini bajaradiki, bu esa faqat gen ishtirokidagina amalga oshadi. FixK oqsili Crp-Fnr oilasiga mansub bo‘lgan transkripsion regulyatordir. Rizobiylarda azotfiksatsiyani boshqaruv tizimi, nitrogenazaning tarkibiy genlaridan tashqari, dctABD (ular azotfiksatsiya jarayonining asosiy energiya manbai bo‘lgan dikarbon kislotalarning bakteroidlarga transportini kodlaydigan), fix NOPQ va fix GHIS (bakteroidlarning nafas zanjirida elektronlar transportini ta’minlaydigan cdd 3 tipdagi bakteroid sitoxromoksidazasi sintezini kodlaydigan) genlarning ekspressiyasini va genning biosintezini nazorat qiladilar. Simbiotik bo‘lmagan azotfiksatorlar rizobial tizimi nif genlarning bog‘langan azot bilan repressiyasi uchun javobgar, ya’ni Klebsiedlaning nifl geniga xos bo‘lgan elementlarni saqlaydi. Bu tugunaklardagi azotni o‘zlashtirish jarayoni bog‘langan azot miqdori oshiqcha bo‘lgan sharoitlardagina amalga oshishi bilan bog‘liq, tugunaklarning hosil bo‘lishini va bog‘langan azot miqdori me’yoridan ortiq bo‘lganda azotfiksatsiya jarayonini boshqarishni esa xo‘jayin - o‘simlik boshqaradi I bob bo’yicha xulosa Aynan mustaqil (tuproqda azot bor-yo‘qligidan qat’iy nazar) azotli ozuqlanish – simbiotik azot to‘plash va o‘simlik ildiz tizimining o‘simlikni o‘stiruvchi regulyatorlarni ishlab chiqaruvchi hamda sho‘rlanish sharoitlarida o‘simlik o‘sishini kuchaytiruvchi tugunak bakteriyalari bilan qo‘shma simbiozi natijasida fitogormonal faolligi oshishi hisobidan dukkakli o‘simliklar o‘simlik o‘suvchi keng maydonlarni egallagan bo‘lib, mikro va makrosimbiontlar simbiotik faolligi hisobidan atrof muhit ta’sirlariga qarshilik turib sho‘rlangan yerlarda ham o‘sishga qodir.
56
II BOB. TADQIQOTLARNING MANBA VA USULLARI 2.1 Tajriba uchun xom ashyo manbalri Tadqiqotlar Toshkent kimyo texnologiya instituti “Biotexnologiya” kafedrasi va O’zRFA Mikrobiologiya instituti “Mikroorganizmlar molekulyar biologiyasi va genetikasi” laboratoriyalarida olib borildi. Bradyrhizobium japonicum avlodiga mansub bakteriyalarni ajratish uchun quyidagi №79 oziqa muxitiga (g/l)- mannit -10,0; drojjevoy ekstrakt – 1,0; K 2 HPO 4 - 0.5; CaSO 3 – sled
ы; NaCl – 0,1; rN 7.0; MgSO 4 – 0,2; agar-agar – 20,0, dist. suv-1 l, agar-20, pH-6.9) ekilib, 28 0 C haroratda 7 kun davomida qoldiriladi. Bir haftadan so‘ng ozuqa muhitda Bradyrhizobium japonicum bakteriyalarining o‘ziga xos koloniyalari hosil bo‘ladi (rasm - 1). Bradyrhizobium japonicum bakteriyalarini Kongo qizil muhitida ham o‘ziga xos koloniyalar hosil bo‘ldi (rasm - 1). Kongo qizil muhitining tarkibi (% da): KH 2
4 - 0,05; MgSO 4 x 7 N
2 O – 0,02; Na Cl – 0,01; drojjevoy ekstrak – 0,05; FeCl 3
x 6 H 2 O - 0,0015; yablochno-kisliy natriy – 0,5; Kongo qizil, aloxida sterillanadi, ozuqa muxitiga kuyishdan oldin kushiladi – 0,004; agar-agar -2,0; distillangan suv; pH 7,0. Shtammlarning morfologik-kultural va fiziologik-biokimyoviy xususiyatlari umumiy qabul qilingan mikrobiologik usullar yordamida Berdji aniqlagichi asosida aniqlandi [14]. Bakteriologik tozalangan shtammlar tarkibida 1 % kraxmal, mannit, ramnoza saqlagan suyuq Eshbi ozuqa muhitida ekilib, 28 0 C
vizual aniqlanib, shtammlarning uglevodlarni o‘zlashtirilishi aniqlanadi. 57
rasm – 2.1.1 Koloniyalarning “Kongo qizil” va bo’yalmagan ko’rinishi. 58
Rasm – 2.1.2. Ajratilgan shtammlarni kosyaklarda o‘stirish. (31.10.1015 yil) Rasm – 2.1.3. Ajratib olingan toza kulturalar. (29.03.2016.yil.) 59
2.2. Tuproq namunalarining kimyoviy tarkibi tahlili. Tuproq namunalaridagi umumiy fosfor, kaliy va azot Mesheryakov, azot va kaliyning o‘zlashuvchan shakllari Machigin-Protasov, nitratlar miqdori Granvald- Lyaju, sho‘rlanish (Cl - , SO
-2 4 ) standart qabul qilingan usullari asosida amalga oshirildi. Gumus miqdori esa Tyurin usuli yordamida aniqlandi. Vodorod ionlari ko‘rsatkichi (tuproq pH) OR-211 /1 (Vengriya) pH metrida aniqlandi 2.2.1-jadval.
60
Tadqiqotlar uchun olingan tuproq namunalarining kimyoviy tarkibi Joy nomi, tuman Namuna
olingan chuqurlik, sm Gumus,
% Umumiy
azot % NO 3 - mg/kg P 2 O 5
K 2 O Umumiy, % Harakatchan, mg/kg Umumiy, % Harakatchan, mg/kg Sirdaryo Sardoba Qo‘shko‘pir Gurlan
0-30 0-30 0-30
0-30
0,107 0,226 0,205
0,156
0,055 0,059 0,062
0,067
32,35 31,52 34,4
29,2
0,176 0,19 0,61
0,54
53,7 45,4 50,85
52,7
2,36 1,42 1,48
1,52
375 786 775
780
61
metallarga chidamliligini aniqlash. Shtammlarning sho‘rlanishga chidamliligini aniqlash uchun adabiyot manbasida keltirilgan usul asosida amalga oshirildi. Shtammlar tarkibida 50 mMdan 1 M gacha NaCl saqlagan suyuq hamda qattiq Eshbi ozuqa muhitida 28- 30 0
ozuqa muhitlarida kultura suyuqligining o‘zgarishi, qattiq ozuqa muhitlarida esa koloniyalarning hosil bo‘lishi, o‘lchamlari, rangi, o‘ziga xos shilliq hosil qilishlari va hujayra titri asosida shtammlarning muayyan bir sho‘rlanish sharoitlarida yashay olishlari xulosa qilinadi [12]. Rasm – 2.3.1 Bakteriyalarning elektron mikroskopda ko’rinishi
Shtammlarning og‘ir metallarga chidamliligini aniqlash uchun shtammlar tarkibida 10, 20, 30, 40 va 50 mM Cu +2 va Co +2 tuzlari (CuCl 2 ·
2 O va
CoCl 2 · 5H 2 O) saqlagan Eshbi ozuqa muhitida 28-30 0 C haroratda, 7 kun davomida 62
o‘stirilib, shtammlarning o‘sishi kuzatildi. Shtammlarning o‘sish imkoniyatlari hujayra titri asosida hisoblandi. Bradyrhizobium japonicum shtammlarining molekulyar azot o‘zlashtirish xususiyatlarini o‘rganish. Shtammlarning azot o‘zlashtirish xususiyatlari (nitrogenaza faolligi) atsetilen-reduktaza usuli yordamida aniqlanadi. Suyuq Eshbi muhitida o‘stirilgan shtammlardan 10 ml namuna olinib, 10 ml li flakonlarga joylanadi. Flakonlar rezina tiqinlar bilan zichlangandan so‘ng shprits yordamida atsetilen yuboriladi. Tadqiq etilayotgan sistemadagi faol nitrogenaza hisobiga atsetilen etilenga qadar qaytariladi. Hosil
bo‘lgan etilen
olovli-ionli detektorli LXM-80 gaz
xromatografida aniqlandi. Natijalar nanomollarda ifodalandi [19].
Rasm-2.3.2 Soya ildiz tuganak bakteriyalarining ko’rinishi. 63
II bob bo’yicha xulosa Bradyrhizobium japonicum bakteriyalarining morfologik-kultural va fiziologik-biokimyoviy xususiyatlari umumiy qabul qilingan mikrobiologik usullar yordamida Berdji aniqlagichi asosida aniqlandi. Tuproq namunalarining kimyoviy tarkibi tahlillari urganilgan namunalarning umumiy fosfor, kaliy va azot Mesheryakov, azot va kaliyning o‘zlashuvchan shakllari Machigin-Protasov, nitratlar miqdori Granvald-Lyaju, sho‘rlanish (Cl - , SO -2 4 ) standart qabul qilingan usullari asosida amalga oshirildi. Gumus miqdori esa Tyurin usuli yordamida aniqlandi. Bakteriologik tozalangan shtammlar tarkibida 1 % kraxmal, mannit, ramnoza saqlagan suyuq Eshbi ozuqa muhitida ekilib, 28 0 C haroratda 7 kun davomida o‘stiriladi. Kultural suyuqliklardagi sifat o‘zgarishlari vizual aniqlanib, shtammlarning uglevodlarni o‘zlashtirilishi, sho‘rlanish va og‘ir metallarga chidamliligini aniqlandi.
64
III - BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING MUXOKAMASI 3.1. Tadqiqot ob’ektlarining morfo - kultural, fiziologik va biokimyoviy xususiyatlarini o‘rganish O‘rganilgan hamma shtammlar Gramm usulida bo‘yalishi va morfologik belgilariga ko‘ra grammanfiy bakteriyalar guruhiga tegishli ekanligi qayd etildi. Bradyrhizobium japonicum mahalliy shtammlarini hosil qiladigan koloniyalarining morfologik belgilarini o‘rganish natijasida taxminan to‘rtta morfologik guruhga ajratildi. Bu guruhlarning xarakterli belgilari quyidagi 3.1.1-jadvalda ko‘rsatilgan. 3.1.1-jadval. Bradyrhizobium japonicum bakteriyasi kulturalarining morfologik xususiyatlari G ur uh
PA da hosil bo‘lgan koloniyalar morfologiyasi Shtammlarning morfo-kultural xususiyatlari O‘rganilgan shtammlar I Oq-ko‘kish rangda, o‘lchami 1-2 mm, sirti jilosiz (rangsiz), shakli
yumoloq, qirralari tekis, strukturasi dona-dona. Tayoqchasimon o‘lchami 1,3-1,8-3,0-5,0 mkm, alohida va zanjirsimon bo‘lib joylashgan, sporalari ovolsimon shaklda bo‘lib, hujayraning markazida joylashgan, spora hosil bo‘lgandagi kristallarning sirtqi qirralari yumoloq shaklga ega. Bradyrhizobium japonicum II
Xira-oqish rangda, o‘lchami 1,2-2,5
mm, Sirti
jilosiz (rangsiz), shakli yumoloq, qirralari notekis, relefi tekis to‘mpaygan, strukturasi dona- dona. Tayyochasimon shakli yirik (2,1-1,8 va 4,0-5,0 mkm), asosan alohida-alohida bo‘lib
joylashadi, sporalar hujayra markazida joylashadi, ba’zan bir uchida, kristallari yirik va limonsimon shaklda. Bradyrhizobium japonicum III
Ko‘kish - oq rangda, O‘lchami 1-3 mm, sirti jilosiz (rangsiz), shakli yumoloq, qirralari notekis, relefi to‘mpoygan, strukturasi yirik va dona-dona. Tayyoqchasimon shakli yirik (1,0-1,5, 2,0- 6,0 mkm), vegetativ hujayralari uzun zanjir hosil qilmaydi va ikkita-uchta bo‘lib joylashadi, sporalari ovolsimon va ona hujayrada joylashgan, kristallari katta o‘lchamda va
dona-dona rombsimon shaklda. Bradyrhizobium japonicum IV
Oq
rangda, shakli
amyobasimon, nam
rizoidsimon qirralar tarzida ko‘tarilgan, shilimshiqsimon. Tayyokchasimon shakli unchalik katta emas, (1,0-1,3, 1,8-2,2 mkm), vegetativ hujayralari ko‘pincha juft-juft, ba’zan 4-6 zanjircha hosil qilib joylashadi, ovolsimon ko‘rinishga ega,
kristallari o‘rtacha o‘lchamga ega Bradyrhizobium japonicum
65
O‘rganilayotgan kulturalarning morfo-kultural belgilarini aniqlash uchun shtammlarni standart (PA, GPA, jelatinli) va tabiy qattiq oziqa muhitiga (achitqili, kartoshkali) ekildi. Barcha o‘rganilayotgan shtammlar har xil oziqa muhitida turli xil shakldagi kristallar hosil qildi. Shuning bilan birga spora-kristallar hosil qilishi oziqa muhiti tarkibiga ham bog‘liq ekanligi aniqlandi. Spora hosil bo‘lish jarayoni shtammlar ekilgandan so‘ng (oziqa muhitiga bog‘liq holda) 36-40 soatlarda boshlanib, 72-80 soatlarda tugaydi. Yorug‘liq mikroskopida Bradyrhizobium japonicum bakteriyasi hosil qilgan kristallarni kuzatish natijasida ko‘pchilik kristallar ko‘rinishi aniq rombsimon emas balki limonsimon, ya’ni qirralari aniq chegaralanmaganligi o‘rganildi. Bu kristallarning uzunligi 1,8 mkm, eni 0,3 mkm ni tashkil etdi. Bradyrhizobium japonicum shtammlarining endotoksinlari o‘z ko‘rinishi bilan entomocidus kristallariga morfologik jihatdan o‘xshash bo‘lib, o‘rtacha uzunligi 1,5 mkm ni tashkil etadi. var. dendrolimus ning kristallari esa rombsimon. Bu kulturalar o‘zining uzunlik o‘lchamlarini o‘zgartirib turadi. var. galleriae o‘z kristallarining morfologiyasi bo‘yicha har xil shaklda bo‘ladi. Masalan: rombsimon, kubsimon, yumoloq, noaniq shaklda. var. kurstaki uchun xarakterli bo‘lgan juft sporali ikki tipi mavjud: kubsimon va bipiramidal. Shunday qilib, kristall hosil qiluvchi bakteriya Bradyrhizobium japonicum guruhiga mansub shtammlarning morfologik xususiyatlarini o‘rganishda, o‘rganilayotgan shtammlar har xil marfologik xususiyatlari, umumiy va xususiy belgilari bilan farq qilishi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, mikroskopik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, shtammlarning o‘rtasidagi farq ularning morfologik belgilari va hosil qiladigan kristallarining har xil shaklda bo‘lishi namoyon bo‘ldi. 3.1.2-jadval Bradyrhizobium japonicum kulturalarining biokimyoviy belgilari Belgilari Shtammlar 1g
2g 3g
4g 5g
6g 7g
8g 9g
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 66
Bo‘yalishi (Gramm bo‘yicha) + +
+ + + + + + Katalizatorlik faolligi + + + + + + + + + Saxaroza - -
± - - - - - Mannoza + - + ± - - - - - Maltoza
+ - + + + + - - + Laktoza + + + + + - + + + Mannit
- - - - - - - - - Arabinoza - - - - - - - - - Gidroliz: silitsin + -
++ +++
++ +++ +++ ++ Eskulin + + + ++
+++ +++ ++ +++ +++ Kraxmal
++ +++ +++ ++ +++
++ +++ +++ +++ Letsitinaza - - + + - - - - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Mochevina - - - - - - - - - Jelatini + +
+ + + + + + Indol hosil qilishi - - - - - - - - - GPA parda hosil qilishi - +
+ + + + + + Keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, barcha shtammlar atsetilmetilkarbinol (AMK) ga ijobiy reaksiya beradi. Keltirilgan shtammlardan 5 tasi esa letsitinaza sintezlamaydi. 2 ta shtammi teskari holat beradi. Keltirilgan shtammlarning barchasi kraxmalni parchalaydi, salitsin o‘zlashtiradi (faqat 1 tasi o‘zlashtirmaydi). 3.1.3-jadval Bradyrhizobium japonicum kulturalarining biokimyoviy belgilari
Shtammlar 1t
4t 8t
12t 14t
45t 51t
102t 118t
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Bo‘yalishi (Gramm bo‘yicha) + + + + + + + + + Katalizatorlik faolligi + +
+ + + + + + Saxaroza - - ++ ++-
+ + ++ +++ +++
Mannoza ++
++ ++
± - ++ + ++
++ Maltoza
+ - + + + + - - + Laktoza + + + + + - + + + 67
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Mannit
- - - - - - - - - Arabinoza - - - - - - - - - Gidroliz silitsin ++ -
+++ +++ +++ +++ +++
++ Eskulin
++ + +++ +++ +++ +++ ++ +++
+++ Kraxmal
++ +++ +++ ++ +++
++ +++
+++ +++
Letsitinaza + + + + - + + + + Mochevina - -
- - - - - - Jelatini + + + + + + + + + Indol hosil qilishi - -
- - - - - - PA da parda hosil qilishi + + + + + + + + +
3g va 4g shtammlari esa saxoraza va mannozadan foydalanishi bilan farq qiladi. Yana bu shtammlarning shunisi bilan qiziqarliki, tuxumli agarda letsitinaza sintezlaydi. Bu jadvalning ko‘rsatishicha 14t shtammidan tashqari barcha shtammlar letsitinaza va atsetilmetilkarbinol hosil qiladi. Hamma shtammlar glyukoza sintezlaydi. 1t va 4t shtammlari boshqa shtammlardan saxoraza o‘zlashtirmasligi bilan farq qiladi. Odatda Bradyrhizobium japonicum ning barcha shtammlari saxoraza o‘zlashtiradi. Bu jadvalga e’tibor bersak barcha shtammlar letsitinaza hosil qiladi, saxoraza hosil qilmaydi. Eskilinga nisbatan salbiy reaksiya beradi. Yetarli miqdorda bakteriologik parda hosil qiladi. Mannoza, mannit, arabionaza va mochavina hosil qilmaydi. O‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra Bradyrhizobium japonicum guruhiga mansub hamma bakteriyalar fiziologik va biokimyoviy belgilarining turli tumanligi bilan xarakterlanadi. Ilmiy adabiyotlardan ma’lumki, Bradyrhizobium japonicum uchun koloniyalarning morfologik o‘zgaruvchanligi, shuningdek qattiq oziqa muhitida hosil qilgan koloniyalarning turli tumanligi xarakterlidir. 68
3.1.4-jadval
Bradyrhizobium japonicum kulturalarining biokimyoviy belgilari. Belgilari Shtammlar 1d
12d 14d 17d 50d 57d 60d 61d
63d Bo‘yalishi (Gramm bo‘yicha) + + + + + + + + + Katalizatorlik faolligi
Saxaroza - - - - - - - - - Mannoza
- - - - - - - - - Maltoza + + + + + + + + + Mannit
- - - - - - - - - Arabinoza - - - - - - - - - Gidroliz silitsin - -
- - ± - ± ± Eskulin + + + + + + + + + Kraxmal
+ + + + + + + + + Letsitinaza + + + + + + + + + Mochevina - -
- - - - - - Indol hosil qilishi - - - - - - - - - GPA da parda hosil qilishi + + + + + + + + +
69
3.2. Tuproqda mikrob senozlari faoliyatini boshqarish, organik va mineral o‘g‘itlar, almashlab ekish Tuproqdagi mikrobbiokimyoviy jarayonlarni faolligini va
tuproq unumdorligini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanish, nordon tuproqlarni oxaklantirish va almashlab ekishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishdir. O‘g‘itlar ta’sirida tuproq mikroflorasini hayotiy rejimi o‘zgarib boradi. Dastlab o‘g‘itlangan tuproqda mikrobiologik jarayonlar tezlashib boradi. Asosiy fiziologik guruh mikroblar bilan birga nitrofikatsiya va sellyulaza parchalovchi mikroorganizmlar faolligi oshib boradi. Bu esa tuproqda aminokislotalar, fermentlar faolligini oshishiga olib keladi. Uzoq vaqt, surunkasiga mineral o‘g‘itlardan foydalangan tuproqlarda mikrobiologik jarayonlar susayib boraveradi. Ko‘p yillik ko‘zatuvlar natijasida gung va mineral o‘g‘itlardan barobar foydalanganda tuproqdagi mikrobiologik jarayonlar uzoq vaqt oshib borgani kuzatilgan. Mineral o‘g‘itlarni yuqori me’yori tuproqdagi ba’zi-bir fiziologik guruh mikroorganizmlarni, xususan aerob azot o‘zlashtiruvchi va anaerob sulfatreduksiya qiluvchi guruhlarni faoliyati susayib ketishiga olib keladi. Organik o‘g‘itlardan alohida va mineral o‘g‘itlar bilan birga uzoq muddatda ishlatish natijasida L.A.Karyagina shunday xulosaga keladi: "mineral o‘g‘itlarni tuproq mikroflorasiga ta’siri bir qator omillarga, xususan o‘simlik vegetatsiya davrining obi-havosiga ham bog‘liq bo‘ladi" [25]. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, mineral o‘g‘itlarga nisbatan organik o‘g‘itlar tuproq mikroflorasi va uning faoliyatiga ko‘proq ta’sir qiladi. Ammonifikatsiya va nitrofikatsiya qiluvchi bakteriyalar sonini oshishi, torf-gung va NPK birgalikda ishlatilganda kuzatilgan. O‘zbekiston sharoitida ham, tuproq turlariga qarab, mahalliy o‘g‘it va NPK birgalikda ishlatilsa, hamda nordon tuproqlar o‘z vaqtida ohaklantirilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Bunday sharoitda tuproqda aktinomitsetlar soni oshib boradi. O‘g‘itlar ta’sirida sellyuloza parchalovchi
70
mikroorganizmlar, shu jumladan mikromitsetlar soni o‘zgarib borishi kuzatilgan. O‘simliklarni oziqlanish rejimini me’yoriga keltirish (organik va mineral o‘g‘itlar kompleksidan me’yorida foydalanish) tuproqdagi mikroorganizmlar faolligi, ularni azotni organik birikmalarini minerallashtirish faoliyati bilan muxofaza qilib turiladi. Mikrobiologik jarayonlarni boshqarish imkoniyati faqatgina organomineral o‘g‘itlar tizimidan to‘g‘ri foydalanish orqaligina amalga oshiriladi. Tuproqa bunday ta’sir, mikroblar faolligini oshishiga, xususan o‘simlik ildiz tizimida mikroblar faoliyatini oshishiga olib keladi. Bu holda, mikrob massasi oshadi, oligotrof mikroorganizmlar faolligi, umuman tuproq faolligi oshadi. Tuproq biodinamikasida kuzatiladigan o‘zgarishlar, biokimyoviy jarayonlarni kuchayishiga, organik moddalarni parchalanishiga, umuman esa tuproq unumdorligini oshishiga olib keladi. Surunkasiga bir o‘simlikni ekish (monokultura xokimligi) tuproq
mikroflorasini o‘zgarishiga olib keladi. Bunday sharoitda mikromitsetlar, aktinomitsetlar, spora hosil
qiluvchi bakteriyalar soni ko‘payib, faol mikroorganizmlar, xususan azotfiksatorlar kamayib ketadi. Monokultura hokimligidagi tuproqlarda proteaza, amilaza, pektinaza, sellyulaza, oksidlanish- qaytarilish reaksiyasini olib boradigan fermentlar faolligi pasayib ketadi. Xususan, gumus hosil bo‘lish hamda tuproqdagi polifenollarni parchalanishida ishtirok etuvchi polifenoloksidaza fermenti faolligi butunlay yo‘qolib ketadi. O‘simliklarni almashlab ekish to‘g‘ri tashkil qilingan tuproqlarda o‘simliklar ildiz tizimi bilan uzviy aloqada bo‘lgan mikrobbiokimyoviy komponentlar paydo bo‘ladi, bu esa biokimyoviy jarayonlarni ishlab ketganidan xabardor qiladi. Tuproqni meliorativ holatini yaxshilash uni agrokimyoviy xususiyatini tuzatish, xususan, organik uglerod va gumin kislotasini umumiy miqdorini oshirishga olib keladi. Shunda azot va uglerod moddalarini transformatsiyasida qatnashadigan mikroorganizmlarni soni va sifati yaxshilanadi.
71
3.3. Tuganak bakteriyalarning tuproqda azot muvozanatidagi roli va bakteriyalar asosida preparatlar tayyorlash texnologiyasi O‘simlik rivojini cheklab qo‘yadigan omillardan biri azot yetishmasligidir. Ozuqa sifatida azot yetishmay turgan bir paytda o‘simlik azot bilan o‘ralgan holatda bo‘ladi. Ma’lumki, biz nafas olib turgan havoning qariyib 80% ini molekulyar azot (N 2 ) tashkil etadi. Ammo bu azotni o‘simlik to‘g‘ridan -to‘g‘ri ishlata olmaydi. chunki, molekulyar azotni organizmga so‘rilishi uchun nitrogenaza deb nomlanuvchi ferment faoliyati kerak bo‘ladi. Bu ferment barcha eukariotlar singari o‘simliklarda ham uchramaydi. Azot yutish qobiliyati faqatgina ba’zi-bir prokariot organizmlarda uchraydi, xolos. Bunday organizmlar o‘simliklar bilan simbioz holatda yashab, faoliyat ko‘rsatadilar. Azot yutish tizimini sun’iy (tashqaridan turib) tashkil qilish uchun eng avvalo simbiotik azotfiksatsiya jarayonining genetikasini yaxshilab o‘rganib chiqish lozim bo‘ladi. Azot o‘zlashtiruvchilar (azotfiksatorlar) tuproqda tabiiy hosildorlik yaratadi va insoniyat kimyoviy bog‘langan azot paydo bo‘lgunga qadar g‘allachilikda, yaylovlardan foydalanishda bu muhim elementni o‘rnini to‘ldirishda faqat mikroorganizmlar faoliyati natijasiga suyanishi mumkin edi. Hozirgi vaqtda tuproqni azot birikmalari bilan boyitishda azotfiksatorlarni ahamiyati ancha sezilarlidir. Bu miqdordan 9,0 - 12,0 mln.t atrofidagi azot o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladi. Dukkaklilar, tuproqqa 1,4 mln. t. atrofida azot tushiruvchilar, haqiqatda esa bu elementni birmuncha ko‘p miqdorda bog‘laydilar, lekin u hosil bilan birga yiqilib ketadi. Tuganak hosil qiluvchi o‘simliklarni atmosfera azotini fiksatsiya darajasi ma’lumotini keltirib o‘tamiz, bir yilda (kg/ga): Beda 200-220 Klever 150-200 Lyupin 150-170 Soya 50-60 No‘xat 80 Loviya 40 Yaylov +
120 72
Dukkakli o‘simliklar yetishtirishda mineral azotli o‘g‘itlar ishlatish maqsadga muvofiq emas, o‘simliklarni o‘sishini boshlang‘ich fazasida oz miqdorda (25-30 kg/ga) berish mumkin. “Biologik azot” (mikroorganizmlar yordamida bog‘lanadigan azot) o‘simlik tomonidan to‘lig‘icha assimilyasiya qilinadi. Mineral azotni bir qismigina (50% dan oshmaydi) o‘zlashtiriladi, qolgan qismlari esa yuvilib ketadi va denitrifikatsiya jarayonida (N 2 , N
2 0, NO holatda) havoga uchib ketadi [15]. Bundan tashqari biologik azot atrof-muhitni zararli moddalar bilan ifloslantirmaydi. 1886 yilda Germaniyada Nobbe va Giltner dukakli o‘simliklarni 12 turi uchun tuganak bakteriyalar aralashmasidan tijorat preparatini tayyorlashdi. “Nitrogin” nomini olgan bu preparatni qo‘llash dukaklilarni hosildorligini birmuncha oshirdi, shuning uchun bu butun dunyo tadqiqotchilar e’tiborini tortdi va hozirgi vaqtgacha saqlanib kelmoqda. Tuganak bakteriyalar preparatini AQSh da (1886), Vengriyada (1898) va Angliyada (1906) tayyorlay boshlashdi. Rossiyada tuganak bakteriyalar preparati bilan tajriba olib borish L.M.Budinov (1907) va keyin I.A.Makrinov (1915) tomonidan boshlandi. Tuganak bakteriyalarni preparatlarini tayyorlash uchun ularni dukkakli o‘simliklar (no‘xat doni, loviya va boshqalar) qaynatmasi muhitida o‘stiriladi. Qo‘shimcha uglevodlar -glyukoza, saxaroza yoki boshqa uglevod birikmalarini, masalan: mannit qo‘shilsa kultura o‘sishi tezlashadi. Shunga o‘xshash agar-agar solinib, agarli muhit hozirgi vaqtgacha tuganak bakteriyalarni preparatini olish uchun (Bolgariya, Ruminiyada) qo‘llanib kelinmoqda. Bu shaklda sanoat asosida nitrogin ishlab chiqarish, agar-agarning noyobligi va bahosining yuqori ekanligi tufayli iqtisodiy samara bermadi. Bu masalada tuproqni (odatda bog‘lar tuprog‘ini) substrat sifatida foydalanish, nisbatan yaxshi natija berdi.
Sterilizatsiya qilingan - tuproq, sut shishalariga, flakonlarga va shu kabi boshqa idishlarga joylanadi, tuganak bakteriyalarning suyuq kulturasi yuboriladi. Lekin 73
tuproq nitroginida bakteriyalarni yuqori titriga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun ko‘p tajribalardan keyin substrat - tashuvchi (bakteriyani o‘ziga shimdiruvchi) sifatida torfdan foydalana boshlandi. Torf zahirasiga ega bo‘lmagan mamlakatlar substrat sifatida boshqa maxsulotlardan foydalanila boshlandi. Respublikamizda Fanlar Akademiyasi Mikrobiologiya institutida tuganak bakteriyalar asosida “Bakterial o‘g‘it” nomi bilan dukkakli o‘simliklarni hosildorligini oshiradigan atrof muhitni ifloslantirmaydigan, yuqori samarali preparatlar ishlab chiqarilgan va amaliyotda keng qo‘llanilib kelinmoqda. Bunda bakteriyaning yopishtiruvchisi sifatida quritilgan balchiq, suvo‘tlari aralashmasidan va go‘ngdan foydalaniladi. Soya o‘stirishda bir necha yil tajribalarda sinab ko‘rilgan, yuqori samara bergani aniqlangan. Bundan tashqari respublikada zahiralari yetarli bo‘lgan ko‘pgina azotli substratlardan foydalanish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda va amaliyotda sinab ko‘rilmoqda. Bakteriyali o‘g‘it tayyorlash texnologiyasi bir qancha bosqichdan iborat: Tuganak bakteriyalar kulturasini o‘stirish va saqlash; Suyuq kultura (inokulyat) olish; Substrat-tashuvchi tayyorlash; Sterilizatsiya qilish; Inokulyasiya qilish va tayyor preparatni saqlash; Ishlab chiqarishni nazorat qilish; Amaliyotdagi samarasini statistik tahlil qilib borish. 74
Xulosa 1.
Bradyrhizobium japonicum bakteriyalarining kulturalarini toza holda ajratib olindi, morfologik, fiziologik va ayrim biokimyoviy xususiyatlarini o‘rganildi. 2. Bakteriyalarning o’sishi va yuqori hosil to‘plashi uchun me’yoriy o‘stirish biotexnologiyasi ishlab chiqildi va oziqa muhiti tanlandi. Hujayralar sonining tez ko‘payishi va yuqori to‘plashining yorug‘lik, harorat va muhitidagi ozuqa moddalarning miqdoriga bog‘liqligi aniqlandi. 3. Tuproq unumdorligini oshirishda mikroorganizmlar tarkibi va mikroorganizmlar faoliyati o’rganib chiqildi. 4. Tadqiqotlar asosida Bradyrhizobium japonicum
bakteriyalari asosida tayyorlangan bakterial preparatlarni qishloq xujaligida foydalanib ularni tuproq unumdorligini oshirish maqsadida foydalaniladi. 5. Bakterial o’gitlar tuproqning oziqalik rejimiga ta’sir etuvchi foydali mikroorganizmlarning rivojlanishiga yordam
beradi. Mikroorganizm va bakteriyalardan biologik usulda tayyorlangan bu o`gitlarning ta’sirchanligi bakteriyalarning turiga va uning tugri ko`llanishiga xamda sharoitga bog’liq. 6. Mikroblar tizimining ichki imkoniyatlarini chuqur tahlil qilish, ularni funksional xilma-xilligini o‘rganish, geterotrof mikroorganizmlarni faolligini chuqur o‘rganish orqali minerallanish va gumus moddalari hosil qilish jarayonlarini tahlil etish kabi bir qator biokimyoviy jarayonlarni o‘rganish orqaligina amalga oshiriladi. Faqatgina, tuproqdagi mikroorganizmlar guruhlarini, ularni faolligini o‘zgartirish orqaligina tuproq unumdorligini va o‘simlik hosildorligini oshirish mumkin. Mikrob guruhlari faoliyatini boshqarish tuproq biotexnologiyasining asosini, uni mazmun va mohiyatini tashkil qiladi. 7. Tuproq sharoitida mikroorganizmlar massasini, ularni faoliyatini o‘rganish qishloq xo‘jaligini zamonaviy usullar bilan rivojlantirishda asos bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Tuproq mikrobiologiyasi yutuqlari asosida mikroorganizmlar faoliyatidan to‘g‘ri va oqilona foydalanish orqali tuproq unumdorligini oshirish, yuqori sifatli, ekologik toza va mo‘l maxsulot etkazishimiz mumkin. 75
8. Tuproqni meliorativ holatini yaxshilash uni agrokimyoviy xususiyatini tuzatish, xususan, organik uglerod va gumin kislotasini umumiy miqdorini oshirishga olib keladi. Shunda azot va uglerod moddalarini transformatsiyasida qatnashadigan mikroorganizmlarni soni va sifati yaxshilanadi. 76
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.
Бахромов И.У., Саимназаров Ю.Б., Проворов Н.А., Пулатова Д.З., Курбонов Г.К. Действие инокуляции клубеньковыми бактериями на продуктивность маша
(Phaseolus aureus
Roxb .)
в условиях Узбекистана//Узб.биол.журнал. 1997. - №2. – С. 15-20. 2.
Бахромов И.У., Саимназаров Ю.Б., Проворов Н.А., Пулатова Д.З. Мош ҳосилдорлигини ошириш//Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. 1997. - №2. – Б. 32. 3. Бирюков
В.В. Макрокинетические модели многосубстратного лимитирования и ингибирования процессов в микробиологических процессах //Лимитирование и ингибирование процессов микробиологического синтеза. – Пущино, 1976. – С. 18-32. 4. Варфоломеев С.А., Калужный С.В. Биотехнология: Кинетические основы микробиологических процессов. – М.: Высшая школа, 1990. – 269 с. 5.
Джуманиязова Г.И.
Микробные биотехнологии на основе
фосформибилизирующих ризобактерий рода Bacillus.//Матер. IV-съезда микробиол. Узбекистана. – Ташкент, 2008. – С. 103. 6. Джуманиязова Г.И., Таджиев А.Ю., Тахтобин К.С., Тиллаев Т.С. Изучение мобилизации фосфора из Са3(РО4)2 ризобактериями с использованием Р- 32.//Матер. III-съезда микробиол. Узбекистана. – Ташкент, 2005. – С. 36. 7. Мишустин Е.Н, Наумова В.К. Биологическая фиксация атмосферного азота. – М.: Наука, 1968. – 531 с. 8. Мишустин Е.Н. Микроорганизмы как компонент биогеоценоза (методы изучения) //Под ред. Е.Н.Мишустина. – М.: Наука, 1984. – 160 с. 9.
Недорезков В.Д. Биологическая защита пшеницы от болезней в условиях Южного Урала. – М.: Изд-во МСХА., 2002. – 172 с. 10. F.Ahmad, I.Ahmad, M.S.Khan, Indole Acetic Acid Production by the Indigenous Isolates of Azotobacter and Fluorescent Pseudomonas in the Presence and Absence of Tryptophan // Turk.J.Biol.,- 2005.- № 29.-рр.29-34. 11.
Паников Н.С. Особенности кинетики микробного метаболизма в природных средах //Экологическая роль микробных метаболитов. – М.: Изд-во 77
МГУ, 1986. -140 с. 12.
Паников Н.С. Синтетическая хемостатная модель как средство описания сложного динамического поведения микроорганизмов //Микробиология. 1991. Т 60, Вып.3. – 431-441 с. 13.
Паников Н.С., Кинетика роста микроорганизмов. – М.: Наука, 1992. – 311 с.
14. Петербургский А.В. Практикум по агрономической химии. – Л.: Колос, 1968. – 496 с.
15. Петров В.Б., Чеботарь В.К., Казаков А.Е. Микробиологические препараты в биологизации земледелия России.//Журнал «Достижения науки и техники АПК» 2002. – №10. – –. 16-20. 16. Печуркин Н.С. Вопросы новой парадигмы в почвенно- микробиологических исследованиях агроэкосистем //Микробиология почв и земледелие /Всероссийская конференция 13-14 апреля 1998. – Санкт- Петербург: РАСХМ-ВНИИСХМ, 1998. – 5-6 с. 17.
S. Ravikumar, K. Kathiresan, S. Thadedus Maria Ignatiammal, M. Babu Selvam and S. Shanthy, Nitrogen-fixing azotobacters from mangrove habitat and their utility as marine biofertilizers // Journal of Experimental Marine Biology and
№ 312.-рр. 5-17. 18. Пулатова Д.З., Саимназаров Ю.Б., Омонтурдиев Б.О., Бойматова Т.Б. Ерёнғоқ илдизидаги фенологик ўзгаришлар// Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги. 1997. –
№2. – С. 37. 19.
Кравченко Л.В., Азарова Т.С., Макарова Н.М., Тихонович И.А. Роль триптофана в корневых экзометаболитов для фитостимулирующей активности ризобактерий // Микробиология. – 2004. - Т.73, №2. – С.195-198. 20.
Саимназаров Ю.Б., Проворов Н.А., Расулов А.С., Симаров Б.В. Подбор штаммов R.meliloti повышающих урожайность люцерны, возделываемой в Среднеазиатском регионе.//Узб.биол.журнал. 1993. – №6. – С. 6-9. 20.
Тихонович И.А., Кожемяков А.П., Чеботарь В.К. и др. Биопрепараты в сельском хозяйстве (Методология и практика применения микроорганизмов в 78
растениеводстве и кормопроизводстве). – М.: Россельхозакадемия, 2005. – 154 – С.2008. 21. Чумаков М.И. Оценка эффективности взаимодействия Agrobacterium radiobacter 5D- 1 с пшеницей//Под ред. В.В.Игнатова. – М.:Наука, 2005. – 260 с. 22. Юлдашева Х.Э., Джуманиязов И.Д. Биологик технологиялар асосида шўрланган тупроқларнинг унумдорлигини ошириш // Ўзбекистон микробиологлари IV қурултойи, 2008. – Б 247. 23. Березова Е.Ф Микрофлора корневой системи и её рол в питании растений. В сб. “Исползование микроорганизмов в селском хозяйстве Селхозиздат. 1998. 24. Геллер И.А., Николенко Ж.И. Изучение высвобождения питательных веществ и их перемещения питательных веществ и плодородия почвы при внесении кислого гуминового удобрения. .// Лесхоз. Инф. –2002.-№4 – С.8- 13. Рус. 25.
Губарев Е.А., Максимова Е.Е. Резултаты приминения бактериальных удобрений. // Зерн. Х-во.-2002.-№4.-С.17. 28. Гуринова В.В., Орлова А.И.Влияние гибберлина на размножение и жизнедкятельности дрожжей// Прикладная биохимия и микробиология.1974. Т.10. Вып 1 с 161-165 29.
30. Дебабов В.Г. Генетика промышленных микроорганизмов и биотехнология. М, «Наука» ; 1990. 280с. 31.
Ибрагимов Д.С.,Шакиров В.З., Нуриев С.Ш. Высокоэффективное биоудобрение // Агрохим. Вестн.-2002.-№6.-С22. 32.
Красильников Н.А. Микроорганизмы почвы и высшие растения.- «Вестник с.-х.. науки», 1953, №7, с. 52-62. 33.
Zhang Jun, Cheng Jian-hong Применение препарата В. mucilaginosus на пшеничном поле // Wu Hong-Sheng, / Anhui daxue xuebao 3. Anhuil. Agr Univ. - 2002-29, №4.-С373-375.-Кит.: рез англ.
79
34.
Лихачев, рекомендации по определению силы роста семян . В сб.Сельское хозяйство зарубежом. М.Колос. 1984. с.19-24. ГОСТ-12038, ГОСТ-12040.66. 35. Kloepper J.W, R. Rodriguez-Ubana, B.W. Zehnder, J.F. Murphy, E. Sikora and Fernandez. Plant root-bacterial interactions in biological control of soilborne diseases and potential extension to systemic and foliar diseases. Australasian Plant Pathology.28;21-26,1999. 36.
Мишке И.В. Тевелева К.М. Микробилологический синтез цитокининов . М., 1983 С 34 37.
Мишустин Е.Н., Наумова Ю.М. Антифунгальный антибиотик из культуры Azotobacter chroococcum. – «Микробиология», 1969, т.38, №1. 38.
Мишустин К.Н. ва бош. Выделение азотобактером соединений кинетикого ряда // Издательство ТСЧФ.1975.Вып 4. с225-227 39.
Мурамцев Г.С. Эндогенный фузикокцин в высших растенияхю.. Физология растений 1996 т.35 Вып 5 с. 980-987 40.
Муродова С.С. ва бош. Микроорганизмлар композицияси Ўзбекистон қишлоқ хўжалик журнали 2006 йил № 8 23 б 41.
Чайлахян М.Х. и др. Ростовые вещества в выделениях клубенковых бактерий// ДАН АРМ 1965 Т.40 №5 с 307-314 42. Хапизова З. ва бош.Ўзбекистон қишлоқ хўжалик журнали 2007 йил № 8. 23 б.
43. Ballio F. Chain F.B. De Leo . et al. Fuzicoccini a new wilting toxin produsrd by Fuzicoccum amygdale D rl Natura. 1964. V.203. p.236-241 44.
Определитель бактерий Берджи // под редак. Дж. Хаулта. В 2-х т.- М.: « Мир», 1997. 455 с. 45. Park, M., Kim, C., Yang, J., Lee, H., Shin, W., Kim, S., and Sa, T., Isolation of phytohormones producing plant growth promoting bacteria from rhizosphere of agricultural crops of Korea // Microbiol. Res., 2005, vol. 160, no. 2, pp. 127–133.
80
ILOVALAR Ozuqa muxitini tayyorlash. 81
Kulturalarni termostatda o‘stirish. 82
Bakteriyalarini ozuqa muhitiga ekish. 83
84
Bradyrhizobium japonicum kulturalarning koloniya xosil qilishi. (30.10.2015 yil) 85
86
Kulturalarni mikroskopda ko‘rish. 87
88
89
LABORATORN ЫE I POLEVЫE EKSPERIMENTЫ Document Outline
Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|