Mühazir Arxitektura anlayışı. Fon Neyman prinsipləri. Ehm-lərin inkişаf tаriхi və nəsilləri

ƏLAQƏ ŞİNLƏRİ 
Mikroprosessor  digər  qurğularla  məlumat  mübadiləsini  növbəti  əlaqə  şinləri 
vasitəsilə təmin edir: 
•  Verilənlər  Şini  (
Data  Bus
)  –  MƏQ  ilə  daxili  və  xarici  qurğular  arasındakı 
verilənlərin  mübadiləsini  təmin  edir. 
8
,
16
, 
32 
və  ya 
64  bit 
genişliyindədir.  Verilənlər 
şini genişliyinin böyük olması daha yaxşıdır; 
•  Ünvan  Şini  (
Address  Bus
)  –  MƏQ  ilə  ƏYQ  arasındakı  ünvan  məlumatlarını 
üzərində  daşıyır.  Beləliklə,  mikroprosessorun  yaddaşdan  məlumata  müraciətini  təmin 
edir. 
8
, 
16
, 
32 
və ya 
64 bit 
genişliyindədir. Verilənlər şinində olduğu kimi böyük olan 
şin  genişliyi  daha  yaxşıdır.  Bu  iki  əsas  şin  xaricində,  Oxuma-Yazma  Xətti  (
Read  and 
Write Line
) və Boşaltma Xətti (
Reset Line
) kimi xüsusi işlər üçün istifadə edilən xətlər 
də mikroprosessor daxilində yerləşirlər. 
Mikroprosessor takt tezliyi ilə,   mərtəbəliyi  ilə (m/n/k  – m   –daxili registrlərin 
mərtəbəliliyi və prosessorun hası sinifə aid edildiyini, n  -  verilənlər şinin mərtəbəlliyi  
və  informasiyanın ötürülmə  sürətini  müəyyən  edir,  k  – ünvan şinin mərtəbəlliyi  və 
ünvan  fəzasını  müəyyən edir), arxitekturası  ilə xarakterizə olunur (əmrlər  sistemi  və 
ünvanlaşdırma üsulu,  mikroprosessorun  daxilində əlavə qurğuların olması). 
 
Mühazirə 7 
Mikroprosessorun registrləri. Registrlərin təsnifatı. 
Baxmayraq ki, kompüterlər və onların əsas qurğusu olan prosesorlar (CPU)  ildən 
ilə təkmilləşdirilir,  onların  arxitekturası  (ümümi  quruluşu)  demək  olar  dəyişməz  qalır. 
Müassir 
fərdi 
kompüterlərin 
əsasını 
 İNTEL  
firmasının 
istehsalı 
olan 80×86 prosesorları (8086,  80286,  80386,  80486,  80586,  P1,  P2,  P3,  P4,  Core 
…i7) təşkil  edir.  Bu  prosesorların  əsasını  8086 16  bitlik  (16b)  prosesorlar  təşkil 
edir.  Məlumdur ki,  8086,  80286 prosesorlar  16b dir (yəni bir başa 16 bitlik ədədlərlə 
işləyir  və  4kb  yaddaşı  əhatə  edən  ünvanlarla  işləyə  bilir).   80386 başlayraq 
prosesorlar   32b   oldular  və  son  modellər  Core  2  duo  və  ondan  sonra 
qələnlər  64b prosesorlardır.  
downloaded from KitabYurdu.org

46 
 
8086  prosessoru  daxilində 14  ədəd   16 bitlik  registr  vardır.  Məlumdır 
ki, registrlər  əməli  yaddaş  növünə  aid  olan  xüsusi  çox  sürətli   bir  yaddaşdır  (statik 
RAM)  və  prosesorun  tərkibində  yerləşir  (RAM  müstəqil  qurgudur).  Bunlardan  12 
registr verilənlər registri adlanır, biri-əmrlər ünvanı və digəri-vəziyyət registri. 
Verilənlər  registrləri   hərəsi  4  registr  olmaqla  3  qrupa  bölünür:  verilənlər 
registrləri, indeks, göstəricilər registrləri və seqment registrləri. 
8  bitlik  (bayt)   və  ya  16  bitlik  (söz)  ilə  olmasından  asılı  olaraq  verilənlər 
registrlərinə  4  ədəd  16  bitlik  və  ya  8 ədəd  8  bitlik  registr  kimi  baxmaq  olar.  Birinci 
halda  registrlər   AX,  BX,  CX,  DX  adlandırılır.  Bu  registrlər  uyğun  olaraq  8   ədəd  8 
bitlik  registrlərdən  ibarətdir:  AL,  AH,  BL,  BH,  CL,  CH,  DL,  DH.  Burada  L  və  H 16 
bitlik registrlərin kiçik (low)  və böyük (high) baytları mənasını verir. Məsələn, AL və 
AH  uyğun  olaraq  AX  registrinin  kiçik  və  böyük  baytlarını  əmələ  gətirir.  Bütün  bu 
registrlərdən  proqramlaşdırmada  istifadə  etmək  olar.  Ümumi  təyinatlı  registrlərdən 
bütün 8 və ya 16 bitlik riyazi və ya məntiqi əmrlərdə operand kimi istifadə etmək olar. 
Bəzi əməliyyatların yerinə yetirilməsində bu registrlərin xüsusi təyinatları olur: 
AX-proseslərin  daxiletmə/xaricetmə  əməliyyatlarında  istifadə  olunur  (İN,  OUT 
əmrləri ilə). 
BX-verilənlərin  ünvanlaşdırılmasında  baza  registri  kimi  istifadə  olunur.  Bu, 
yeganə ümumi təyinatlı registrdir ki, ünvanların hesablanmasında istifadə olunur. 
CX-bəzi əməliyyatların yerinə yetirilməsində sayğac kimi istifadə olunur: 
 
dövrlərin təşkili; 
 
sətrlərin emalı; 
8086 prosesorında  8 ümümi təyinatlı reqistr  var  və hər registrın öz adı var: 
 
AX — Akumulyator (iki registrdan ibarətdır AH / AL). 
 
BX – Baza registrı (iki registrdan ibarətdır BH / BL). 
 
CX – sayğac (iki registrdan ibarətdır CH / CL). 
 
DX – verilənlər  (iki registrdən ibarətdır DH / DL). 
 
SI – mənbə index registri. 
 
DI – təyinat index registri. 
 
BP – baza qöstəricisi. 
downloaded from KitabYurdu.org

47 
 
 
SP – stek qöstəricisi. 
Seqment reqistrləri 
 
CS – kod  seqment registri. 
 
DS – verilənlər seqment registri. 
 
ES — əlavə seqment registri. 
 
SS – stek seqment registri 
Əsas bayraglar aşağadakilardır: 
Burada CF   =1,  əgər  toplama  əməliyyatında  aşma  baş  verir  ya  da  çıxma 
əməliyatında mənfi nəticə alınır. 
ZF=əgər nəticə =0 
SF=1 əgər nəticə mənfidir və SF=0 əgər nəticə müsbətdir 
PF=1 əgər nəticənin aşağı baytda sifrlarin sayı=4 
İstifadəçi registləri. Proqramçı proqram yazarkən bu registrlərdən istifadə etdiyi 
üçün, onlar istifadəçi registrləri adlanır. Bu registrlərə aşağıdakılar daxildir: 
-  8  ədəd  32  mərtəbəli    registrlər.  Bu  registrlərdən  proqramçı  verilənləri  və 
ünvanları saxlamaq üçün istifadə edə bilər (onlara ümumi təyinatlı registrlər (ÜTR) də 
deyirlər).  Bunlar  eax/ax/ah/al,    ebx/bx/bh/bl,  edx/dx/dh/dl,    ecx/cx/ch/cl,  ebp/bp,esi/si, 
edi/di, esp/sp registrləridir; 
- 6 ədəd seqment registrləri; cs, ds, ss, es, fs, gs; 
-  32  mərtəbəli    vəziyyət  və  idarə  registrləri;  eflags/  flags  bayraqlar  registri  və 
eip/ip əmr göstəricisi registri; 
-  səkkiz  ədəd  80  mərtəbəli:  st  (0),  st  (1), st  (2), st  (3), st  (4),  st  (5),  st  (6),  st(7) 
həmprosessor  registrləri  (bu  qrupa  daxil  olan  registrlərdən  sürüşkən  nöqtəli  tip 
verilənlərdən istifadə etməklə proqram tərtib edildikdə istifadə olunur); 
-  səkkiz ədəd 64 mərtəbəli  MMX  (  MultiMedia  eXtention)  genişlənməli tam 
ədədlər  registrləri:    MMX0,    MMX1,    MMX2,    MMX3,    MMX4,    MMX5,  MMX6, 
MMX7; 
-    səkkiz  ədəd  128  mərtəbəli  MMX    genişlənməli    sürüşkən  nöqtəli  ədədlər 
registrləri:    XMM0,  XMM1,  XMM2,  XMM3,  XMM4,    XMM5,  XMM6,  XMM7 
registrlər daxildir. 
downloaded from KitabYurdu.org

48 
 
Göründüyü kimi  bu registrlərin bir çoxu  maili  xətlə  yazılıb. Bunlardan birinci  
32  mərtəbəli  böyük registrdir. Onlardan proqramda ayrıca  obyekt  kimi istifadə etmək 
olar.  Bu  cür    təşkil    Intel    firmasının 
i8086 
mikroprosessorundan 
başlayaraq 
kiçik 
16 
mərtəbəli  
modellər  üçün  yazılmış    proqramların  
işləməsinə  imkan  yaradır.  I486  və 
Pentium  mikroprosessorları  əsasən  32 
mərtəbəli 
registrlərə 
malikdir.  
Onların  sayı  seqment    registrləri  
müstəsinə 
 
olmaqla 
 
i8086 
mikroprosessorunda  olan    registrlərin  
sayı  ilə eyni, ancaq ölçüsü  böyükdür.  
Onun 
ölçüsü 
 
işarələmdə 
E 
(Extended)  önşəkilçisi    ilə    fəriqlənir. 
İndi  isə istifadəçi registrlərinin tərkibi 
və təyinatı ilə ətraflı tanış olaq. 
Ümumi 
təyinatlı 
registlər 
(ÜTR).  Mikroprosessorun  strukturuna  uyğun  olaraq,  mikroprosessorun  əmrlərinin 
operandları  kimi,  ümumi  təyinatları  yerinə  yetirən  registrlərdən  istifadə  olunur.  Bu 
registrlərə  ümumi  təyinatlı  (ÜTR)  registrlər  deyilir.  Ancaq,  mikroprosessorun  bəzi 
əmrlərində (məsələn, vurma, bölmə və s.) bu registrlərdən xüsusi təyinatlı registr kimi 
istifadə olunur. 
ÜTR-dən  verilənlərin  və  ünvanların  saxlanması  üçün  istifadə  edilir.  Onları 
aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: 
i486    və  Pentium  mikroprosessorlarının  ümumi    təyinatlı  registrləri  şəkil  2-  də 
göstərilmişdir. Burada E-extended (uzadılmış) mənasını daşıyır. 
Ünvanlaşdırma zamanı  bu registrlərin 16 və ya 8 bitlik kiçik hissəsindən istifadə 
olunur, böyük hissəsinə  isə  sərbəst obyekt kimi baxılır. 
downloaded from KitabYurdu.org

49 
 
Bu  İntel  firmasının    bütün  mikroprosessorlarının  bir-birinə  uyğun    olmasına 
əsaslanır. 
ÜTR təyinatlarını nəzərdən keçirək: 
1) eax/ax/ah/al (Accumulator  register)  – akkumulyator adlanır. Burada eax - 32 
mərtəbəli, ax - 16 mərtəbəli, ah -böyük bayt, al - kiçik baytdır  və  ondan əsasən, aralıq  
nəticələri  müvəqqəti saxlamaq üçün istifadə olunur. 
Mikroprosessorun  əmrlərinin    strukturundan  asılı  olaraq,  bəzi  əmrlərdə    bu 
registrlərdən  xüsusi  təyinatlı registr kimi  istifadə olunur və əmrdə qeyri-aşkar şəkildə 
iştirak edir; 
2) ebx/bx/bh/bl (Base register)  – (2-4 bəndlərində  göstərilən registrlərin ölçüsü  
1-ci    bəndindəki    kimi    təyin    olunur)    baza    registri    olub,    obyektin    baza  ünvanının 
müvəqqəti saxlanılmasında istifadə olunur; 
3) eCx/Cx/Ch/Cl (Count register) - sayğac registridir. Dövrü  proseslərdə dövrlər 
sayını göstərmək üçün istifadə olunur; 
4)  eDx/Dx/Dh/Dl  (Data    register)  -  verilənlər  registri.    Bu    registrdən    də 
eax/ax/ah/al registrində olduğu kimi aralıq nəticələri müvəqqəti saxlamaq üçün istifadə 
olunur.  Mikroprosessorun  əmrlərinin  strukturundan  asılı  olaraq  bəzi  əmrlərdə  bu 
registrlərdən,    xüsusi    təyinatlı    registr    kimi    istifadə  olunur  və  əmrdə  qeyri-aşkar 
şəkildə iştirak edir. 
5) ESI/SI (Source Index register) - mənbənin  indeks  registridir.  Bu registrlərdən  
sətri  verilənlərin    emalında,    mənbənin  dövrdəki    cari    elementinin  ünvanını  saxlamaq 
üçün istifadə olunur; 
6)  EDI/DI  (destination  Index  register)  -    qəbuledicinin    indeks    registridir.  Bu 
registrdə  zəncirvari əməliyyatlarda  qəbuledicinin  dövrdəki  cari  elementinin 
ünvanı saxlanılır. 
Bu  axırıncı  iki  registrdən  əsasən  dövri  proseslərdə  uzunluğu  32,  16  və  ya  8 
mərtəbəli elementlərin ünvanını saxlamaq üçün istifadə olunur. 
Mikroprosessorun  proqram  modelində steklə  işləmək üçün aşağıdakı  iki registr 
nəzərdə tutulub: 
downloaded from KitabYurdu.org

50 
 
1.  ESP/SP    (Stack  Pointer    register)  -  stek  göstəricisi  registri.  Burada    cari  stek 
seqmentindəki stekin zirvəsinin ünvanı yerləşdirilir; 
2.  EBP/BP    (Baze  Pointer    register)  -  stek  elementinin  baza  göstəricisi  registri  
olub,    stekin    daxilindəki    verilənlərə    müraciəti    təşkil    etmək    məqsədi    ilə  istifadə 
olunur. 
Bir  daha  qeyd  edək    ki,    müəyyən    məqsədlər  üçün,  mikroprosessorun  müxtəlif 
əmrlərində bu registrlərin  müxtəlif  kombinasiyalarından istifadə etmək olar. 
Seqment  registləri.  Əməli    yaddaşın    səmərəli  ünvanlaşdırıması    məqsədilə 
yaddaş 6  tip  seqmentə    bölünür. Seqmentlərin  baza ünvanını   göstərmək, konkret vaxt 
anınında  ona  müraciət  etmək  üçün  mikroprosesserun  proqram  modelində  altı  tip  CS,  
DS,    SS,    ES,    GS,    FS  seqment    registlərindən  istifadə    olunur.    Onlarıın  sxematik 
təsviri şəkildə göstərilmişdir: 
Göstərilən  registrlərin  yaradılması  Intel  firmasının    mikroprosessorlarının  əməli 
yaddaşının təşkilinə və istifadəsinə əsaslanır.  Bu mikroprosessorun apparat vasitəsi ilə 
proqram  strukturunun  seqment  adlanan  üç  hisədə  təşkili  ilə  bağlıdır.  Yaddaşın  bu  cür 
təşkili    seqmentləmə    adlanır.  Proqramın  konkret  vaxt  anında  müraciət  edə  biləcəyi 
seqmenti    göstərmək  üçün    seqment  registrlərindən  istifadə  olunur.  Bu  registlərdə 
faktiki  olaraq uyğun  seqmentlərin başlanğıc ünvanları müəyyən düzəlişlərlə göstərilir.  
 
Mühazirə  8  
Kompüterin yаddaşı və onun təsnifatı 
Yaddaş kompüterin yaradılması üçün Fon Neymanın verdiyi əsas prinsiplərindən 
və onun əsas funksional hissələrindən biridir. Yəni  kompüter adlandırılan qurğu mütləq 
yaddaşa  malik  olmalıdır.  Kompüterdə  emal  olunan  bütün  informasiyalar  onun  malik 
olduğu  müxtəlif  tip  yaddaşlarda  saxlanılır.  Yaddaşı  xarakterizə  edən  əsas  parametrlər 
aşaıdakılardır: 
1.  Yaddaşin  tutumu  (həcmi)    -  M,  bit,  bayt,  kilobayt,  meqabayt,  giqabayt, 
terrabayt və s. vahidlərlə ölçülür. Yaddaşın həcmi nə qədər çox olarsa, o qədər 
çox informasiya saxlana bilər;  
downloaded from KitabYurdu.org

51 
 
2.  Yaddaşa  müraciət  müddəti  –  T  (bu  müddət  nə  qədər  kiçik  olarsa,  yaddaş  o 
qədər  sürətlidir)  –  yaddaş  xanasına  bir  bit  informasiyanın  yazılması  və  ya 
oxunmasına sərf olunan vaxt – saniyə və ya mikrosaniyələrlə ölçülür; 
         
T
M
W 
-  yaddaşın  gücü  adlanır.  Bu  parametr  nə  qədər  böyük 
olarsa, yaddaş o qədər daha yaxşı sayılır. 
EHM-lərin  yаddаşы  оnun  mцхtəlif  хцsusiyyətlərinə  эюrə  аşаьыdаkы  kimi, 
nюvlərə bюlцnцr. 
1.  Yaddaşın yазmа-охunmа vаsitələrinə nisbətən  vəзiyyətinə эюrə: 
1) Stаtik; 
2) Dinаmik. 
Yəni hərəkətsiз və yа hərəkətli infоrmаsiyа dаşыyыъыlаrы. 
2.  Infоrmаsiyаnыn yerləşdirilməsi və ахtаrыşыnа эюrə: 
1) Цnvаnlы; 
2) Цnvаnsыз – аssоsiаtiv (ахtаrыş əlаmətinə эюrə), stek-yаddаş. 
3.  Yаddаş хаnаsыnыn mцrаъiət цsulunа эюrə: 
1) Iхtiyаrы seчim; 
2) Ardıcıl addыmlы seчim. 
4.  EHM-də istifаdə хцsusiyyətinə эюrə: 
1) Iş  prоsesi  заmаnы  yаddаşda  sахlаnаn  infоrmаsiyа  dəyişdirilir 
(RAM): 
 
а) ifrаt əməli yаddаş; 
 
b) əməli yаddаş; 
 
ъ) bufer yаddаşı; 
 
d) хаriъi RAM yаddаş qurьusuları. 
2)  Iş  prоsesi  заmаnы  yаddаşda  sахlаnаn  infоrmаsiyа  dəyişdirilmir 
(ROM): 
 
а) dаimi elektrоn yаddаş – məs. BİOS-dakı elektrоn yаddаş; 
downloaded from KitabYurdu.org

52 
 
 
b)  perfоkаrt,  perfоlent  (hаl-hазыrdа  istifаdə  оlunmur),  birdəfə 
yазыlаn  оptik  disklər  (mцаsir  оptik  disklərin  əksəriyyətinə 
dəfələrlə infоrmаsiyа yазыb-pозmаq оlаr). 
Yaddaş  kimi  istifadə  olunan  mühit  yaddaş  daşıyıcısı  adlanır.  Mühitlərin  fiziki 
xüsusiyyətlərinə görə yaddaş aşağıdakı növlərə bölünür: 
1. 
Maqnit  –  daşıyıci  kimi  ferromaqnit  (məs.,  Fe
2
O
3
)  kristalları 
tozlandırılmış  səthlərdən  (disk,  lent,  kart  və  s.)  istifadə  olunur.  2-lik 
kodun  “1”  rəqəmini  yazmaq  üçün  ferromaqnit  tozunun  maqnit  sahəsi 
səthə perpendikulyar istiqamətə gətirilməlidir (yazıcı başlığın köməyilə), 
sahənin  başqa  istiqamətlərdə  olması  həmin  yerdə  “0”-ın  yazilması 
deməkdir. Oxuyucu başlıq isə tozların maqnit sahələrinə görə “1” və “0”-
ları oxuyur; 
2. 
 Elektron  -  daşıyıci  kimi  bir  elektron  məntiq  sxemindən  (məs.,  trigger) 
istifadə olunur. Yaddaşa 2-lik kodun “1” rəqəminin yazılması bu sxemin 
çıxışında elektik siqnalının olması ilə fərqlənir ( siqnal yoxdursa  “0”  -
dir).  Müasir  elekton  yaddaşlar  mikroelektron  texnologiyalarla  yaradılır 
və  bir  yaddaş  inteqral  mikrosxemində  (mukroçip)  milyardlarla  trigger 
yerləşdirilə bilir; 
3. 
Optik  –  daşıyıci  kimi  optik  şüaları  əks  etdirən    material  tozlandırilmış 
səthlərdən  (disk  -  CD  və  s.)  istifadə  olunur.  2-lik  kodun  “1”  rəqəminin 
yazılması  -  bu  səthdə  olan  materialın  həmin  hissəsinin  işıq  şüansını 
əksetmə  qabiliyyətinin  yox  edilməsidir  (məs.,  həmin  yer  yandırılır).  Bu 
proses  əsasən  Lazer  şüasının  köməyiləi  həyata  keçirilir.  İnformasiyanın 
oxunması zamanı isə işıq şüasının əks olumadığı yarlər “1” kimi oxunur; 
4. 
Mexaniki  və  ya  elektromexaniki  –  bu  yaddaşlardan  kompüterlərin  ilk 
nəsillərində istifadə olunmuşdur. 
Kompüterin  yaddaşıinda  yerləşdirilmiş  informasiyalar,  bir  qayda  olaraq 
ünvanlarına  görə  nizamlanır.  Yəni,  hər  bir  ikilik  kodun  yazıldığı  yaddaş  hissəsinin 
(xanasının) ünvanı vardır və bu ünvanlar təkrarlana bilməz. Məsələn, maqnit disklərində 
bu ünvanlar konsentrik cığırların və diskin üzərindəki sektorların nömrələrinə görə, CD-
downloaded from KitabYurdu.org

53 
 
lərdə  isə  spiralvari  cığırın  0  nöqtəsindən  olan  məsafəyə  görə  təyin  olunur.  Elektron 
yaddaşda hər bir 2-lik kodu saxlamaq üçün olan yaddaş xanaları bloku  registr adlanir 
və hər bir registrin öz ünvanı var. 
Yaddaş  texnologiyaları  sahəsində  dünyanın  müasir  vəziyyəti    və  perspektivləri 
aşağıdakı kimidir: 
1. 
Əməıi yaddaş. Yaddaş modullarının istehsalı ilə məşğul olan “SK hynix” 
şirkəti 128 QB həcmində dünyada ilk DDR4 əməli yaddaş modulunu nümayiş etdirib. 
Öncə  yaddaş  modulu  server  sistemlərində  istifadə  ediləcək.  Yaddaş  modulu  20 
nanometrlik texnoloji proses üzrə hazırlanıb. Yaddaş modulunun işləməsi üçün 1,2 volt 
gərginlik  lazımdır,  müqayisə  üçün  DDR3  yaddaş  modulunda  bu  göstərici  1,35  volt 
təşkil  edir.  Yeni  yaddaş  modulları  2  GHs  takt  tezliyində  işləyir.  DDR4  yaddaş 
modullarının dəstəyi ilə server prosessorları artıq cari ilin sonunda çıxarılmalıdır. 
Elektron  yaddaşın  indiki  yaradılma  texnologiyası  -  silikon  çiplərdə  bir-birindən 
eni minimum 40-50 nanometrə  qədər (bundan daha sıx olanda elektronlar tranzistorun 
ayirıcı  təbəqələrini  deşə  bilir  –  qısa  qapanma)  aralı  yerləsdirilmiş  cıgırlı 
mikrosxemlərdir.  Dünyada  artıq  en  kəsiyi  1  nanometr  olan  karbon  nanokapilyarlar 
alnmışdır və ondan tranzistor (metal-yarımkeçirici) alınmışdır. Bu texnologiyanın əməli 
yaddaş qurğularında istifadəsi,  yaddaşın sıxlığını və sürətini 10-larla dəfə artıra bilər. 
Son  vaxtlar  tədqiq  olunan  və  yarımkeçirici  texnologiyalı    ənənəvi  elektron 
yaddaşları  əvəz edə biləcək sahə “Spinotronika”dır. Bildiyimiz kimi, hər bir elektronun 
müxtəlif  istiqamətli  spini  vardır.  Elektronları  polyarizə  etməklə  spinin  istiqamətini 
kənar  maqnit  sahəsinin  köməyilə  idarə  etmək  olar.  Spinin  bir  istiqamətini  “1”,  əks 
istiqamətini “0”-la işarə etsək, onda elektronlarda yaddaş yaratmaq olar. Material kimi 
polimer  plastiklərdən  istifadə  olunarsa,  belə  yaddaşı  və  ya  prosessoru  olan  kompüter 
kagız  qalınlığında  da  ola  bilər    və  onun  kimi  deformasiyaya  davamlı  ola  bilər.  Belə 
yaddaş çox böyük sıxlıqlı və müqayisəolunmas dərəcədə sürətli olar. 
2. 
Sərt  disk.  “SanDisk  Corporation”  şirkəti  yeni  "Optimus  MAX”  bərk 
cisimli toplayıcı nümayiş etdirib. Şirkət onu “SAS” interfeysli 4 terabaytlıq sərt disklər 
(SSD)  sahəsində  dünyanın  birinci  bərk  cisimli  toplayıcısı  adlandırır.  Toplayıcının 
tutumu şpindelinin fırlanma sürəti dəqiqədə 10-15 min dövrə təşkil edən ən qabaqcıl 2,5 
downloaded from KitabYurdu.org

54 
 
düymlü  “SAS” interfeysli sərt diskdən yüksəkdir. Mütəxəssislər  əmindirlər ki, onların 
qurğusu  məlumat  emalı  mərkəzlərində  ənənəvi  sərt  diskləri  əvəz  edəcək.  “Optimus 
MAX”-ın  əsas  fərqləndirici  cəhətləri  arasında  “SATA  SSD”  ilə  müqayisədə  əlverişli 
qiyməti qeyd olunur. Bununla yanaşı, yeni toplayıcıların məhsuldarlıq və funksionallığı 
çox  yüksək  səviyyədədir.  Əksər  şirkətlər  çoxdandır  sərt  disklərdən  (HDD)  fləş-
yaddaşdan  istifadə  edən  həllərə  keçmək  üçün  üsullar  axtarır.  İndiyədək  bundan  onları 
qiymət məsələsi çəkindirib, lakin “Optimus MAX” onları kompromisə getməyə məcbur 
etmir  və  özündə  ən  yaxşı  keyfiyyətləri  birləşdirir.  Yeni  toplayıcı  çoxlu  texnologiya  və 
funksiyanı,  o  cümlədən  "FlashGuard”,  “DataGuard”,  “EverGuard”  texnologiyalarını 
dəstəkləyir.  Cari  ilin  üçüncü  rübündə  satışa  çıxarılacaq  qurğu  19  nanometrlik  “MLC 
NAND” mikrosxemlərindən istifadə edir. 
Bir  çox  üzvi  molekullar  möcuddur  ki,  onlar  elektrik  düzləndiricisi  və  yaddaş 
qurğusu  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Belə  olan  halda  1  bit  informasiyanı  saxlamaq  üçün 
cəmi  1  molekuldan  istifadə  olunacaq.    Bu  yolla  sərt  disk  hazırlanarsa  ,  o  idinin  ən 
irəlidəki sələflərindən 10 dəfələrlə çox yaddaşa malik ola bilər. 
Nano  yaddaş  qurğusununu  mexaniki  yolla  yaradılması  yolu  da  perspektivli  ola 
bilər. IBM firması güc mikroskopundan istifadə edərək 1024 nöqtəli matrisdə (milliped) 
yerləşdirilmiş  nanoiynələrlə  yumşaq  polimer  səthdə  dəliklər  açmaq  (yaddaşa  “1” 
yazmaq) texnologiyasına nail omuşdur. Millipeddən informasiyanın oxunması da sadə 
yolla – “iynə” dəliyi tapırsa “1” oxunur. Bu yolla yaddaşın 80 Gb/cm
2
  sıxlığını almaq 
olar  (indiki  texnologiyalar  8  Gb/cm
2
  -ə  kimi    sıxlığa  çatır).  Gələcəkdə  millipeddəki 
“iynələrin”  sayının  milyona  (bir  maşın  taktında  milyon  bit  yazılır  və  ya  oxunur) 
çatdırılması mümkündür, deməli 80Gb-ni 80 Tb-yə qaldırila  bilər. 
3. 
Yaddaş kartları. 512 Qb tutumunda “SD” formatlı “SanDisk” yaddaş kartı 
daxilində  “JPEG”  formatında  200  min  fotoşəklin  yerləşdirilməsinə  imkan  verir  və  4K 
formatlı  videonun  çəkilməsi  üçün  optimallaşdırılıb.  “SanDisk”  korporasiyası  rekord 
tutuma (512 Qb) malik “SD” formatlı yaddaş kartını buraxıb.  Sözügedən yaddaş kartı 
4K (3840x2160p) formatı ilə işləyən peşəkar fotoqraf və videooperatorlar üçün nəzərdə 
tutulub. Kartın yaddaşında JPEG formatında 8 meqapiksel təsvir ölçülü təxminən 200 
min  şəkil  və  ya  RAW  formatında  eyni  təsvir  ölçüsünə  malik  təxminən  20  min  şəkil 
downloaded from KitabYurdu.org

55 
 
saxlamaq  olar.  “SanDisk  Extreme  PRO  SDXC  UHS-I”  yaddaş  kartında  məlumatların 
karta  yazılması  sürəti  90  Mb/s  və  ötürülmə  sürəti  95  Mb/s  təşkil  edir.  Yaddaş  kartı 
yüksək və aşağı temperatur (-25°C-dən 85°C-dək), nəmlilik, mexaniki təsir və rentgen 
şüalarının təsirinə qarşı davamiyyət baxımından sınaqdan keçirilib. Şirkətdən bildirilib 
ki,  yaddaş  kartlarının  tutumu  11  ildə  1000  dəfə  artırılıb.  2003-cü  ildə  şirkət  512  Mb 
tutumunda yaddaş kartını buraxmışdı.