T. C. Firat üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ TÜrk diLİ ve edebiyati anabiLİm dali kirgiz tüRKÇESİnde üNSÜzler ve
Yüklə 1,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
zabastovka (grev Rus. zabastovka), zaboy (maden kuyusu Rus. zaboy), zaçyot (sömestr sınavı Rus. zaçyot), zadaniye (ödev, görev Rus. zadaniye), zadetke (pey, kaparo Rus. zadatoq), zavod ~ zoot (fabrika Rus. zavod), zayımke (küçük çiftlik Rus. zaimqa), zaquske ~ zaküske (meze Rus. zaqusqa), zal (salon Rus. zal < Alm.), zapas (tedbir; yedek Rus. zapas), zayavqa (haber verme Rus. zayavqa), zona (bölge, saha Rus. zona), zontik (şemsiye Rus. zontik), zoologiya (zooloji, hayvan bilimi Rus. zoologiya < Yun.). Diğer dillerden Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde ön ses “z-” korunur: zalun (yiğit Kalm. zalu), zañgi (Çin Kırgızlarında halk hakimi Moğ. zangi), zubun (100 Kalm. zuun). 192 “Z” işareti Arapça ve Farsça’daki “ ز = z; ض = ø; ظ = ô; ذ = õ” sesleri için kullanılmıştır. 220 Bazı alıntı sözcüklerde ön seste “Z- > c-” değişimi görülür: cuyqur (kurnaz, iki yüzlü Moğ. zuyġar), curaat (nesil, zürriyet Ar. õurriyyet). Bazı alıntı sözcüklerde ön seste “z- > ç-” değişimi görülür: çıncır (zincir Far. zencìr). Bazı alıntı sözcüklerde ön seste “z- > j-” değişimi görülür. Bu değişimde Rusça imlanın etkisi vardır: jiraf (zürafa Rus. jiraf < Ar. zerāfe, zerrāfe). Bazı alıntı sözcüklerde ön seste “z- > s-” değişimi görülür: samıq (süngü Rus. zamoq). Z. 3. 2. 2. Ortada Arapça ve Farsça’dan Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerdeki iç ses “-Z-” çoğunlukla korunur: azap (afet, azap Ar. èaõāb), mırza (bey, efendi Far. mìrzā), ozipa (vazife, görev Ar. vaôìfe), azat (özgür Far. āzād), azbaray (için, hürmetine Far. azberāy), azel ~ ezel (ezel, ebediyet Ar. ezel), bezergen (tüccar Far. bāzergān), üzür (özür Ar. èuõr), baazi (bazı Ar. baèżı), canaza (cenaze Ar. cenāze), cezit (Yezit Ar. yezìd), dozoq (cehennem Far. dÿzaò), vazifa (vazife, görev Ar. vaôìfe), ġazavat (din için savaş Ar. ġaøavāt), ġozo (pamuk; koza Far. ġ ÿze), ġıza (yiyecek, aş Far. ġaõāì ), aġzam (yüksek dereceli Ar. èaôam), kenizek (hizmetçi kız Far. kenìzek), qazan (güz mevsimi Far. òazān), qazat (sefer, savaş Ar. ġazā’), qazı (gazi Ar. ġāzì ), qırmızı (kırmızı Ar. qirmizì ), mazaq ~ mazake (mizah, şaka Ar. mizāó), nazar (bakış Ar. naôar), nazik (nazik, ince Far. nāzuq), parzant ~ perzent (çocuk Far. ferzend), raazı (razı, memnun Ar. rāøì ), caramazan ~ ıramazan (ramazan Ar. ramaøān). Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde iç ses “-z-” çoğunlukla korunur: vaza (vazo Rus. vaza < İtl. vaso), ġazeta ~ gezit (gazete Rus. ġazeta < İtl. ġazetta), voqzal (gar Rus. voqzal), abzats (paragraf Rus. abzats < Alm.), baza (temel Rus. baza < Yun.), brezent (çadır bezi, tente, yelken bezi Rus. brezent < Hol.), bul’dozer (buldozer Rus. bul’dozer < Frs. bulldozer), vzvod (asker takımı Rus. vzvod), gimnaziya (lise Rus. gimnaziya < Yun.), gipoteza (hipotez Rus. gipoteza < Frs. hypothΧse), ġarnizon (garnizon Rus. ġarnizon < Frs.), ġorizont (ufuk Rus. ġorizont < Yun.), ġumanizm (humanizm Rus. ġumanizm < Lat.), közür (kağıt oyununda koz Rus. qozır’ < Pol.), nadzor (nezaret, gözleme Rus. nadzor), sotsializm (sosyalizm Rus. sotsializm < Lat.), vazelin (vazelin Rus. vazelin < Frs. vaseline), vezdehod (arazi aracı Rus. vezdehod), vizit (ziyaret Rus. vizit < İtl. visita), vznos (yatırılan para Rus. vznos), revmatizm (romatizma Rus. revmatizm < Frs. rhumatisme). Diğer dillerden Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde iç ses “-z-” korunur: dañza (sıra yazılan kâğıt; Çin’in temel kanunu Çin. dan’tszı), fanza (ev Çin. fantsza, Dung. fonzı), qoqozo (haşhaş toplanan kutu Dung. hehezi), laazı (kırmızı acı biber Çin. lazı), pintuza 221 ~ puntozı ~ fintuza (nohut unundan erişte Dung. fıntozı; fın = nişasta + tozı = çubuk), sañza (bir ekmek türü Dung. syan’tszı), tize (kâğıt para Çin. titszı). Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-z- > -c-” değişimi görülür: ecigey (bir çeşit peynir Moğ. eezgey), qocayın (sahip, yönetici Rus. hozyain < Far.), olco (ganimet Moğ. olza), taciya ~ taziya (taziye Ar. taèziye). Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-Z- > -s-” değişimi görülür: dastaniya (soruşturma Rus. doznanie), kemsel (pamuk astarlı palto Rus. qamzol < Alm.), ırıs ~ ırısqı (rızk, nasip Ar. rizq), asa (ölüm kaygısı, üzüntü, eza Ar. eõā’). Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-z- > -v-” değişimi görülür: vazvaz (kumaş satan kişi; kumaş satılan küçük dükkan Far. bezzāz). Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-z-” ikizleşmesi görülür: tazza ~ taza (temiz Far. tāze). Bazı alıntı sözcüklerde –zC-, -zC durumunda iki ünsüz arasında ünlü türemesi görülür: azireyil (Azrail Ar. èazrā’ìl), üzür (özür Ar. èuõr). Z. 3. 2. 3. Sonda: Arapça ve Farsça’dan Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde son ses “-Z” korunur: bız (keçi Far. büz), obuz (kuyu Ar. óÿø), oboz (avaz, ses; kafiye Far. āvāz), caynamaz (namaz kılınacak yer, seccade Far. cāy-namāz), cuvaldız (çuvaldız Far. cuvāl-dÿz), caaz (alet, takım Far. cihāz), darbız (karpuz Far. òarbÿz), dilafruz (gönlü sevindiren Far. dil- ā frÿz), farız ~ parz ~ parız (görev, farz Ar. farø ), kez (105 cm’lik ölçü Far. gez), kerbez (akıllı, bilgili Far. gürbüz), qaġaz (kâğıt Far. qāġaõ, qāġiõ), qapız ~ apız (hafız Ar. óāfiô), qarız (borç Ar. qarø ), lebiz ~ ilebiz ~ apaz (lafız, kelime Ar. lafô), maraz (hastalık Ar. maraø ), marqaz (merkez Ar. merkez), piyaz ~ mıyaz (soğan Far. piyāz), naz (naz, cilve Far. nāz), nooruz (nevruz Far. nev-rÿz), nıyaz (sadaka; fazilet, erdem, niyaz Ar. niyāz), payiz (faiz Ar. fā’iż ), arız (istek, dilek; dilekçe Ar. èarø ), şaabaz (sungur, laçin Far. şāhbāz), ışqıboz (hünerli Far. èāşqbāz), tariz (çeşit, tür, tarz Ar. ùarz), tez (çabuk Far. tìz), saz (düzen, sıra; kuvvet; ustalık; çıkar Far. sāz). Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde son ses “-z” korunur: diaġnoz (teşhis Rus. diaġnoz < Yun.), gipnoz (hipnoz Rus. gipnoz < Yun.), ġaz (gaz Rus. ġ az), üköz (ferman, kararname, emir Rus. uqaz), qolhoz (kolhoz Rus. qolhoz), tormoz (fren Rus. tormoz), naqaz (emir, talimat Rus. naqaz), analiz (analiz Rus. analiz < Yun.), parovoz (lokomotif Rus. parovoz). Bazı alıntı sözcüklerde son ses “-Z” sesi “-s”ye değişir: meres (hastalık Ar. maraø ), cekendos (oturmak için serilen küçük, dar sergi Far. yek-andāz). 222 Ts - ts (Ц-ц) Ts. 1. Tanım: Türkçede bulunmayan bu ünsüz; ton bakımından tonsuz, çıkış yeri bakımından diş eti, çıkış şekli bakımından sızıcı bir ünsüzdür. Hava yolu bakımından da ağız ünsüzüdür. Bu ses Sibirya Tatar Türkçesi’nde, Tatar Türkçesi’nin Mişer ağzında, Karaçay-Malkar Türkçesi’nin Çerek ağzında, Karaim Türkçesi’nin Haliç ağzında, Azerbaycan ağızlarında, Çulım Türkçesi’nde, Kuzey Kafkasya’daki Alan ve Kabarday Türkçelerinde Türkçe sözcüklerde de ikincil bir ses olarak görülür. 193 Kırgızistan’ın Batken bölgesindeki Çayırçılar’da ve Tacikistan’ın Murgab bölgesinde de “ç” ünsüzü sözcükte her tür görünümde aynı değişime uğramıştır. 194 Ancak yazı dilinde birincil olarak sadece Rusça alıntılarda görülen bir ünsüzdür. Ts. 2. Türkçe Sözcüklerde: Ts. 2. 1. Görünüm: Kırgız Türkçesi yazı dilinde Türkçe sözcüklerde başta, ortada ve sonda birincil veya ikincil olarak kullanılmayan bir ünsüzdür. Ts. 3. Alıntı Sözcüklerde: Ts. 3. 1. Görünüm: Kırgız Türkçesinde Rusçadan alıntı sözcüklerde başta, ortada ve sonda birincil olarak kullanılan bir ünsüzdür. Ts. 3. 1. 1. Başta: Örnek: tseyf (kasa Rus. tseyf), tsaritsa (prenses, çariçe Rus. tsaritsa), tsıgan (çingene Rus. tsıgan), tsilindr (silindir Rus. tsilindr < Frs. cylindre), tsentr (merkez Rus. tsentr), tsement (çimento Rus. tsement < İtl. cemento). Kullanıldığı Durum: tsV- durumunda kullanılır: tsaritsa (prenses, çariçe Rus. tsaritsa), tsentr (merkez Rus. tsentr ), tsilindr (silindir Rus. tsilindr < Frs. cylindre). 193 Ercan Alkaya, age., s. 95. 194 Filiz Kılıç, agt., s. 65. 223 Ts. 3. 1. 2. Ortada: Örnek: aqatsiya (akasya Rus. aqatsiya < Lat.), aqtsent (aksan Rus. aqtsent < Lat.), aqtsiya (hisse senedi Rus. aqtsiya < Hol.), demonstratsiya (gösteri Rus. demonstratsiya < Lat.), defitsit (açık, zaaf Rus. defitsit < Lat.), dotsent (doçent Rus. dotsent < Lat.), qal’tsiy (kalsiyum Rus. qal’tsiy < Lat.), qontsert (Rus. qontsert < İtl.), oqqupatsiya (işgal Rus. oqqupatsiya < Lat.), lektsiya (ders; konferans Rus. lektsiya < Lat.), meditsina (tıp Rus. meditsina < Lat.), emotsiya (heyecan Rus. emotsiya < Frs.), entsiklopediya (ansiklopedi Rus. entsiklopediya < Yun.), palitsey (polis Rus. palitsey < Alm.), ratsion (porsiyon Rus. ratsion < Alm.), revolyutsiya (devrim Rus. revolyutsiya < İng. revolution), sektsiya (şube, bölüm Rus. sektsiya ), sotsializm (sosyalizm Rus. sotsializm < Lat.), stantsiya (istasyon Rus. stantsiya < Frs. station), assimilyatsiya (ötekileştirme Rus. assimilyatsiya < Lat.), vaqtsina (aşı Rus. vaqtsina < Lat.), vegetatsiya (bitkilerin büyüme dönemi Rus. vegetatsiya < Lat.). Kullanıldığı Durum: -VtsV- durumunda yaygın olarak kullanılır: aqatsiya (akasya Rus. aqatsiya < Lat.), demonstratsiya (gösteri Rus. demonstratsiya < Lat.), defitsit (açık, zaaf Rus. defitsit < Lat.), dotsent (doçent Rus. dotsent < Lat.), oqqupatsiya (işgal Rus. oqqupatsiya < Lat.), meditsina (tıp Rus. meditsina < Lat.), emotsiya (heyecan Rus. emotsiya < Frs.), palitsey (polis Rus. palitsey < Alm.), ratsion (porsiyon Rus. ratsion < Alm.), revolyutsiya (devrim Rus. revolyutsiya < İng. revolution), sotsializm (sosyalizm Rus. sotsializm < Lat.), assimilyatsiya (ötekileştirme Rus. assimilyatsiya < Lat.), vegetatsiya (bitkilerin büyüme dönemi Rus. vegetatsiya < Lat.). -VtsV durumunda kullanılmaz. VtsV- durumunda kullanılmaz. -Cts- durumunda kullanılır: aqtsent (aksan Rus. aqtsent < Lat.), aqtsiya (hisse senedi Rus. aqtsiya < Hol.), qal’tsiy (kalsiyum Rus. qal’tsiy < Lat.), qontsert (Rus. qontsert < İtl.), lektsiya (ders; konferans Rus. lektsiya < Lat.), entsiklopediya (ansiklopedi Rus. entsiklopediya < Yun.), sektsiya (şube, bölüm Rus. sektsiya), vaqtsina (aşı Rus. vaqtsina < Lat.), stantsiya (istasyon Rus. stantsiya < Frs. station). -tsC- durumunda kullanılmaz. Ts. 3. 1. 3. Sonda: Örnek: abzats (paragraf Rus. abzats < Alm.), nemets ~ nemis (Alman Rus. nemets). Kullanıldığı Durum: 224 -Vts durumunda kullanılır: abzats (paragraf Rus. abzats < Alm.), nemets (Alman Rus. nemets ). Ts. 3. 2. Özellikler: Ts. 3. 2. 1. Başta: Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde ön ses “ts-” korunur: tseyf (kasa Rus. tseyf), tsilindr (silindir Rus. tsilindr < Frs. cylindre), tsement (çimento Rus. tsement < İtl. cemento). Bazı alıntı kelimelerin başında “ts- > ç-” değişimi görülür: çirköö ( kilise Rus. tserkov’), çaġaan (bembeyaz Moğ. tsaġan), çıġan (çingene Rus. tsıġan), çoçunça (ipekle karışık elbise Çin. tszosıçoy; Far. çuçunçe; Rus. çesuça). 195 Bazı alıntı kelimelerin başında “ts- > c-” değişimi görülür: cusay (kokulu bir bitki türü Çin. tszyutsay = kokulu soğan), cañ-cun (askeri lider, genaral Çin. tszyan = yönetim, takım + tszyun’ = asker), cımpañ (hapis, hücre Çin. tszyan’ = hapis, fan’ = suçlu). Bazı alıntı kelimelerin başında “ts- > s-” değişimi görülür: sey ~ say (yeşillik; sebzeli ve etli bir çorba türü Dung. tsay), senek (uzun saplı iki dişli yaba Moğ. tseng), sölköbay (bir ruble ve elli kapi kıymetinde olan gümüş para Rus. tselkovıy), sıġan (çingene Rus. tsıġan). Türkiye Türkçesi’nde alıntı sözcüklerde ön seste bulunan “ç-” ünsüzünün yerine Kırgız Türkçesinde Rusça imlanın etkisiyle “ts-” ünsüzü kullanılır: tsaritsa (çariçe Rus. tsaritsa), tsıgan (çingene Rus. tsıgan), tsement (çimento Rus. tsement < İtl. cemento). Türkiye Türkçesi’nde alıntı sözcüklerde ön seste bulunan “s-” ünsüzünün yerine Kırgız Türkçesinde Rusça imlanın etkisiyle “ts-” ünsüzü kullanılır: tsilindr (silindir Rus. tsilindr < Frs. cylindre). Bazı alıntı kelimelerin başında “ts-” ünsüzünün düştüğü görülür: zuñtuñ (devlet yöneticisi Çin. tszun = lider + tuñ = yönetme). Ts. 3. 2. 2. Ortada: Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde iç ses “-ts-” korunur: aqatsiya (akasya Rus. aqatsiya < Lat.), demonstratsiya (gösteri Rus. demonstratsiya < Lat.), dotsent (doçent Rus. dotsent < Lat.), qontsert (Rus. qontsert < İtl.), lektsiya (ders; konferans 195 Bu değişimin tersi de görülür. Batken bölgesindeki Çayırçılar’da ve Tacikistan’ın Murgab bölgesinde, “ç” ünsüzü Türkçe sözcüklerde de her tür görünümde “ts” ünsüzüne değişir (Bkz. Filiz Kılıç, agt., s. 65). Bu ses değişimi Sibirya Tatar Türkçesinin de karakteristik bir özelliğidir (Bkz. Ercan Alkaya, age., s. 95). 225 Rus. lektsiya < Lat.), entsiklopediya (ansiklopedi Rus. entsiklopediya < Yun.), revolyutsiya (devrim Rus. revolyutsiya < İng. revolution), stantsiya (istasyon Rus. stantsiya < Frs. station). Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-ts-” düşmesi görülür: dañza ~ dañsa (sıra yazılan kâğıt; Çin’in temel kanunu Çin. dan’tszı), sañza (bir ekmek türü Dung. syan’tszı), kempiske (değiştirme Rus. qonfisqatsiya), coozı (masa Çin. çcotszı), fanza (ev Çin. fantsza, Dung. fonzı ), tize (kâğıt para Çin. titszı). Bazı alıntı kelimelerde iç seste “-ts- > -s-” değişimi görülür: keñsalar (kalem odası Rus. qantselyariya < Pol.), cusay (kokulu bir bitki türü Çin. tszyutsay = kokulu soğan). Bazı alıntı kelimelerde iç seste “-ts- > -c-” değişimi görülür: qanca (pipo Çin. ġantszı). Bazı alıntı kelimelerde iç seste “-ts- > -ç-” değişimi görülür: sıpçı (kerpeten Rus. ş çiptsı). Türkiye Türkçesi’nde alıntı sözcüklerde iç seste bulunan “-s-” ünsüzünün yerine Kırgız Türkçesinde Rusça imlanın etkisiyle “-ts-” ünsüzü kullanılır: aqatsiya (akasya Rus. aqatsiya < Lat.), aqtsent (aksan Rus. aqtsent < Lat.). Ts. 3. 2. 3. Sonda: Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde son ses “-ts” korunur: abzats (paragraf Rus. abzats < Alm.), nemets (Alman Rus. nemets). Bazı alıntı sözcüklerde son seste “-ts” düşmesi görülür: çervon (10 rublelik Rus parası Rus. çervonets). Bazı alıntı kelimelerde son seste “-ts > -s” değişimi görülür: köpös (satıcı Rus. qupets), nemis (Alman Rus. nemets), şibis (İsviçre cinsi inek Rus. şveyts), tansa (dans Rus. tanets < Frs. danse). Bazı alıntı kelimelerde son seste “-ts > -ş” değişimi görülür: köpöş (satıcı Rus. qupets). Ş ç - şç (Щ-щ) Ş ç. 1. Tanım: Türkçede bulunmayan bu ünsüz; ton bakımından tonsuz, çıkış yeri bakımından diş eti ön damak, çıkış şekli bakımından sızıcı bir ünsüzdür. Hava yolu bakımından da ağız ünsüzüdür. Yumuşak “ş” sesi olarak da bilinir. 196 Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine giren alıntı 196 Zülfiye Elay Veliyeva, Rusça Dilbilgisi - Grammatika Russkogo Yazıka, Gökçe Yay., Ankara 2006, s. 17. 226 kelimelerde görülür. Bu alıntılarda daha çok “ş” sesi belirgin olarak çıkar: borş(ç) (borş çorbası), pamoş(ç) (yardım). Sibirya Tatar Türkçesi’nin kullanıldığı Saz yöresinde “gişçi (kişi)” şeklinde ve Karaçay-Malkar Türkçesinde “karşçı (karşı)” şeklinde olduğu gibi Türkçe “ş” ünsüzünün “şç” ye değiştiği örnekler olmasına rağmen Kırgız Türkçesinde Türkçe sözcüklerin bu değişime uğramadığı görülür. 197 Kırgız Türkçesinde Rusça’dan birkaç alıntı sözcükte kullanılır. Ş ç. 2. Türkçe Sözcüklerde: Ş ç. 2. 1. Görünüm: Kırgız Türkçesindeki Türkçe sözcüklerde başta, ortada ve sonda birincil veya ikincil olarak kullanılmayan bir ünsüzdür. Ş ç. 3. Alıntı Sözcüklerde: Ş ç. 3. 1. Görünüm: Kırgız Türkçesinde Rusçadan alıntı sözcüklerde başta, ortada ve sonda birincil olarak kullanılan bir ünsüzdür. Ş Yüklə 1,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|