Andijon mashinasozlik instituti

14-mavzu: Nikoh va oilaning axloqiy asoslari, uning yoshlar tarbiyasidagi o'rni 
Reja: 
1. Nikoh - eng qadimgi axloqiy munosabat shakli.  
2. Milliy ma'naviyatimizda nikoh va oilaga doir axloqiy qadriyatlar.  
3.  O'zbekistonda  yoshlar  tarbiyasi,  ma'naviy-axloqiy  kamolotida  nikoh  va  oila  haqidagi  milliy  axloqiy 
qadriyatlarining o'rni.  
4. Oila shartnomasini tuzishning axloqiy jihatlari 
Oilani  fuqarolik  jamiyatining,  davlatning  eng  muhim  hujayrasi  deyishadi.  CHunki  har  bir  jamiyat  a‘zosi, 
bo‘lajak  fuqaroning  tarbiyasi  oiladan  boshlanadi.  Oila  uch  jihatni:  o‘zining  bevosita  ko‘rinishi  bo‘lmish  nikohni; 
oilaviy mulk va anjomlar hamda ular haqidagi g‘amxo‘rlikni; bolalar tarbiyasini o‘z ichiga oladi. 
Nikoh va muhabbat. Avvalo, nikoh haqida to‘xtalib o‘taylik. Qonunga binoan nikoh tuzish shartlaridan eng 
muhimlari – nikohga kiruvchilarning o‘zaro roziligi va ularning nikoh yoshiga yetganliklari. Bizda yigitlar uchun  – 
18, qizlar uchun – 17 nikoh yoshlari qilib belgilangan. Bu – masalaning huquqiy tomoni. Uning ikkinchi – axloqiy 
tomoni ham borki, u muhabbat bilan bog‘liq. Nikoh tuzishdan avval ikki yosh orasida goh ochiq sevgi – muntazam 
uchrashuvlar,  ahdu  paymonlar  qilish  yoki  orqavarotdan  bir–birini  yoqtirish  hollari  bo‘lishi  mumkin.  Har  ikkala 
holda ham rozilik o‘zgarmas shart hisoblanadi. 
Ba‘zan,  qadimda  SHarq  xalqlarida,  shu  jumladan,  o‘zbeklarda  qizning  yoki  yigitning  roziligisiz  to‘y  qilib 
yubora  berishgan,  ota–onalar  kelishishsa  –  bas,  degan  fikrlarni  uchratadi  kishi.  Ayniqsa,  bunday  gaplar  sho‘rolar 
davrida  tinimsiz  takrorlanar  edi.  Vaholanki,  bunday  hol  kam  bo‘lgan,  uni  musulmonchilik  inkor  etadi.  Rivoyat 
qilishlaricha, Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom uylariga sovchi kelganida, qizlari Fotimadan doimo rozilik 
so‘raganlar  va  rad javobi olganlar. Faqat Hazrat  Ali  sovchi qo‘yganlarida, Bibi Fotima  rozilik berganlar. Demak, 
farzandning roziligini olish bizga Payg‘ambarimizdan qolgan sunnat. 
Hozirgi kunda ham ko‘pgina yoshlarimiz sovchi orqali turmush quradilar. Odatda sovchi kelib ketgach, yigit 
bilan  qiz  uchrashtiriladi,  ikkalasi  bir–birini  ma‘qul  ko‘rsagina  fotiha  qilinib,  to‘y  taraddudi  ko‘riladi.  Juda  ko‘p 
hollarda  bunday  yoshlar  o‘rtasida  keyinchalik  haqiqiy  muhabbat  shakllanadi.  Abdulla  Qodiriy  «O‘tgan  kunlar» 
romanida  tasvirlagan  Otabek  bilan  Kumush  o‘rtasidagi  sevgini  buning  mumtoz  namunasi  desa  bo‘ladi.  Ochig‘ini 
aytish kerakki, muhabbatning ham o‘z darajasi bor: Layli bilan Majnunning muhabbati hamma sevishganlarga ham 
nasib  etavermaydi.  Bunday  romantik–sururiy  sevgi  real  hayotda  kamdan–kam  uchraydi.  Buning  ustiga,  oilaviy 
muhabbat ma‘lum ma‘noda salobatli, ko‘proq yashirin tarzda namoyon bo‘ladi. 
Oilaning  asosi  bo‘lmish  nikoh  –  ezgu  maqsadga  yo‘naltirilgan,  zimmasiga  zurriyot  qoldirishdek  yuksak 
mas‘uliyat yuklangan sevgi, sevishning ijtimoiylashgan ko‘rinishi. Biroq sevgi–muhabbat faqat erkinlikda namoyon 
bo‘ladi.  SHu  jihatni  nazarda  tutadigan  bo‘lsak,  nikohni,  ma‘lum  ma‘noda,  an‘analar,  urf–odatlar  va  e‘tiqodlarga 
moslashtirilgan  sevgining  yashash  sharti  deyish  mumkin.  Boshqacha  qilib  aytganda,  nikoh  zaruriyatga  aylangan 
erkinlikdir.  SHu  bois  nikohga  kirayotgan  har  bir  kimsa  bundan  buyon  o‘z  erkining  boshqa  bir  erk  bilan  kelishib 
yashashini,  ixtiyoriy  tarzda  cheklanib,  nisbiylashgan  holda  mavjud  bo‘lishini  anglab  yetmog‘i  lozim.  Bundan 
tashqari nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy hodisa. Unda ehtiroslar axloqqa bo‘ysundiriladi. Oddiy birga yashashda 
esa tabiiy ehtiyojni qondirish birinchi o‘rinda turadi, nikohda u ikkinchi darajali mavqe egallaydi. 
Keyingi  paytlarda  nikoh  bilan  muhabbatning  o‘zaro  chiqishmasligi  haqida  G‘arb  mutafakkirlari  tez–tez 
yozadigan  bo‘lib  qolganlar.  CHunonchi,  Erix  Fromm,  industrial  jamiyatda  muhabbat  kamdan–kam  uchraydigan 
hodisa  ekanini,  nikohning  asosida  boshqa  –  moliyaviy,  siyosiy,  iqtisodiy  sabablar  yotishini  ta‘kidlaydi.  Umuman, 
G‘arb  olamida  bunday  hodisa  anchadan  buyon  mavjud.  SHu  jihatdan  Jorj  Bayronning  «Don  Juan»  she‘riy 
romanidagi quyidagi satrlar diqqatga sazovor: 
Bu juda qayg‘uli hodisa shaksiz, 
Insonning kajligi, jinoyati bu; 
Ildizi gar bitta bo‘lsa ham, hargiz 
CHiqishmas nikoh va muhabbat mangu. 
Sirkaga aylangan vinodek, esiz, 
Nikoh mast qilmovchi taxir, nordon suv, – 
Vaqt undan jannatiy bo‘yni oladir, 

Ro‘zg‘oru oshxona hidi qoladir.
141
 
Garchi bu satrlar yarim kinoya, yarim hazil tabiatga ega bo‘lsa–da, ularda ma‘lum ma‘noda hayotiy asos bor. 
Agar muhabbat har ikki tomondan e‘zozlab, avaylab–asralmasa, undagi jannatiy bo‘yni yo‘qotib qo‘yish hech gap 
emas. Eng  muhimi shuki, nikohdagi huquqiy  holatning asosida  muhabbat  yotmog‘i lozim, o‘shanda bunday hollar 
ro‘y bermasligi shubhasiz. Ayni paytda dunyodagi hamma narsa–hodisalar kabi muhabbat ham parvarishga muhtoj 
ekanini unutmaslik kerak. 
Oilaviy  muhit.  Oilaning  mustahkam  bo‘lishi,  oila  a‘zolarining  axloqiylik  darajasi  undagi  muhitga  bog‘lik. 
Qaysi oilada sog‘lom muhit, hukm sursa, uning ravnaqi, baxtliligi ta‘minlangan bo‘ladi. Sog‘lom muhit deganda biz 
faqat  oilada  insonparvarlik,  vatanparvarlik,  ziyolilik,  halollik,  rostgo‘ylik  kabi  tamoyillar  va  me‘yorlarga  amal 
qilinishinigina  emas,  balki  uning  eskicha  an‘anaviylik  yoki  Yangicha  zamonaviyligini  ham  tushunishimiz  lozim. 
Zero aynan ana shu ikki xil turmush tarzi oila kelajagi bilan bog‘liq. 
Eskicha an‘anaviy oila kiyinishda, yeb–ichishda kasbu korda zamonaviy oiladan farq qilmaydi. U ham halol, 
hamma qatori zamonaviy  sharoitda  yashaydi.  Faqat  u o‘zining  «o‘zbekchiligi», ajdodlarining an‘anaviy  ma‘naviy 
qadriyatlarini «unutmagani» bilan faxrlanadi. Hamma gap shundaki, bunday oila asosiy kuchi va imkoniyatlaridan 
ana shu faxrlanish hissiga erishish uchun foydalanadi: an‘anaviy o‘zbekona to‘y kechasida nikoh bazmida artistlarga  
«gaplashilgan» va  «qistirilgan»  millionlar hisobiga  bemalol bitta bolalar bog‘chasi qursa bo‘ladi.  Ayniqsa  og‘zini 
qimirlatib  turish  bilan  (fonogramma  orqali)  harom  pul  topayotgan  «artist»larning  qudag‘aylarni  (ayol  qudalarni) 
raqsga tushishga da‘vat qilishini borib turgan odobsizlik: ortiqcha pul yig‘ib berish uchun bechora qaynonalar Yangi 
kelin  va  kuyov  oldida  o‘yinga  tushadilar.  An‘anaviy  to‘ylar  isrofgarchilik  namunasi,  muayyan  ma‘noda 
axloqsizning bir ko‘rinishiga aylanib ketganini tan olish kerak. «Borda»–ku «bor», «yo‘qlar» ham shunday qilishga 
intiladilar.  «Eshak  eshakdan  qolsa  qulog‘ini  kesadi»  qabilidagi  to‘y  uchun  ko‘p  hollarda  necha  yilar  davomida 
yaxshi  yemay,  yaxshi  kiymay,  quruq  non–choy  bilan  kun  o‘tkazib  yashash  kerak  bo‘ladi.  Bunday  «orzu  –  
havas»larning  tagida  yo  odamlar  nima  der  ekan  degan  qo‘ruv  yoki  maqtanish,  kibr,  birovlarga  o‘zini  ko‘z–ko‘z 
qilish  kabi  illatlar  yotadi.  Eng  yomoni  shundaki,  bunday  oilada  sog‘lom  muhit  qaror  topmaydi,  dasturxon  ustida, 
bo‘sh vaqtlarda bolalardan «qutilib olish» uchun ko‘proq pul topish haqida tinmay so‘zlanadigan, falonchining to‘yi 
mundog‘  o‘tibdi,  u  unday  qilibdi,  bu  bunday  qilibdi,  degan  mayda  gapalardan  nari  o‘tilmaydigan  bo‘lib  qoladi, 
axloqiy ideallar xiralashadi, estetik did o‘tmaslashadi, ijtimoiy ma‘naviy intilishlar nihoyat darajada sustlashadi. Bu 
masalaning  bir  tomoni.  Ikkinchi  tomoni  ham  bundan  yaxshi  emas:  oilada  totuvlik  yo‘qoladi,  er  va  xotin  o‘rtasida 
moddiy yetishmovchiliklar, «sandiq to‘lmayotgani» borasida tez–tez aytishishlar, ta‘na–dashnomlar, janjallar bo‘lib 
turadi, ba‘zan ular katta oilaviy mojarolarga ham aylanib ketadi. Bunday eskicha–an‘anaviy oiladagi muhit atrofdagi 
boshqa  oilalarga  ham  salbiy  ta‘sir  ko‘rsatadi,  jamiyatning  zaif,  ma‘naviy  saviyasi  past  xalqasi  sifatida  millat 
tarbiyasini  ma‘lum  ma‘noda  buzadi.  Ayni  paytda  o‘z  a‘zolarining  ham  «gap–so‘zdan»  qo‘rqadigan,  maqtanchoq, 
ijtimoiy–siyosiy «savodsiz», umrini kundalik mayda tashvishlar bilan o‘tkazadigan odamlar bo‘lib qolishlariga olib 
keladi. 
Yangicha  zamonaviy  oiladagi  muhit  esa  buning  aksi:  to‘y–ma‘rakalarda  eng  yomon  illat  bo‘lmish 
isrofgarchilikka  yo‘l  qo‘yilmaydi.  Ularga  ketadigan  ortiqcha  sarf–xarajatlar  imkoni  boricha  qisqartirilib,  asosiy 
mablag‘  oilaning  farovonligini,  intellektual  va  maishiy  darajasini  yuksaltirishga  yo‘naltiriladi.  Bunday  oilada 
totuvlik, xotirjamlik qaror topadi, dasturxon ustidaga suhbatlar Yangi kitoblar, filmlar, ijtimoiy–siyosiy Yangiliklar, 
inernet  xabarlari ustida boradi, dam olish  maskanlariga borish rejalari tuziladi; asosiy  xatti–harakat  farzandlarning 
oliy  ma‘lumotli  bo‘lishiga,  zamonaviy  kasbiy  mahoratni  egallashiga,  ularni  halq  va  Vatan  faxrlanadigan  shaxslar 
bo‘lib yetishishlariga qaratiladi. 
Agar  eskicha–an‘anaviy  oilaviy  muhit  O‘zbekistonda  erkin  demokratik  fuqarolik  jamiyati  qurilishiga 
to‘sqinlik ko‘rsatsa, Yangi zamonaviy oila muhiti uning tezroq ro‘yobga chiqishi uchun muhim omil bo‘lib  xizmat 
qiladi. 
Oilaviy  mulk,  farzand  tarbiyasi  va  oilaning  tarqalishi.  Oilaning  yana  bir  jihati  –  uning  o‘z  mulkiga 
egaligi.  Agar  nikoh  oilaning  botiniy  ko‘rinishi  bo‘lsa,  oilaviy  mulkni  uning  tashqi  ko‘rinishi  deyish  mumkin. 
Oilaning  mavjud  bo‘lishi  uchun  ishlab  topiladigan  mablag‘  ham  zarur.  Oila  uchun  topiladigan  ana  shu  mablag‘, 
shubhasiz, axloqiy tabiatga ega: oila boshlig‘i oila a‘zolarini halol yedirib–ichirishi, kiydirishi lozim. Oilani odatda 
erkak  kishi  boshqaradi.  U  nafaqat  «topib  keladi»,  balki  oilaviy  mulkka  xo‘jayinchilik  qilish,  uni  taqsimlash 
huquqiga ham ega.  
Yuqorida  aytganimizdek,  nikoh  ezgu  maqsadga  yo‘naltirilgan,  zimmasiga  zurriyot  qoldirishdek  yuksak 
mas‘uliyat yuklangan, axloq bilan chegaralangan qo‘shiluv, birlashuv; bu birlashuvdan maqsad – hayotda o‘zlaridan 
yaxshiroq, mukammalroq bo‘lgan, o‘zlari erisholmagan orzularni ro‘yobga chiqaradigan odam nusxalarini yaratish. 
Bunday  odamlar  farzandlardir.  SHu  munosabat  bilan  SHimmel  xonim  o‘zining  avvalgi  boblarda  tilga  olingan 
kitobida ba‘zi mutasavviflar uchun umumiylik tabiatiga ega bo‘lgan qiziq bir fikrni keltiradi: «Ba‘zi so‘fiy–teosofik 
oqimlarning  tarafdorlarida  mahsulot  beradigan  har  bir  xatti–harakatni  «nikoh»  deb  atashga  moyillik  bor.  Ularning 
fikricha,  po‘lat  bilan  chaqmoqtosh  birlashsa,  bu  nikohdan  yanada  yetukroq  farzand,  ya‘ni  olov  dunyoga  keladi. 
Erkaklik va ayollik unsurlarining birlashuvi hayotni yanada yuqoriroq pog‘onaga chiqaruvchi omildir»
142
. 
                                                 
141
 Byron. Don Juan.  M., Foreign language publishing house, 1948. P. 124. 
142
 Шиммел А. Жонон менинг жонимда, 44 – 45-б. 

SHu  bois  oilada  bolaning  ahamiyati  nihoyatda  katta.  Ota  bolada  o‘z  jufti  halolini,  ona  esa  sevimli  erini 
ko‘radi:  bolada  er–xotinning  muhabbati  predmetlashadi,  jonlanadi.  Bola  –  oilani  tutib  turuvchi  jonli  muhabbat. 
Bolalar oilada umumiy oilaviy mulk hisobiga yeb–ichadilar, tarbiya oladilar. 
Oilada  bolalar  intizomli  bo‘lib  o‘smoqlari,  ota–onaga  bo‘ysunishlari  lozim.  Lekin  bu  intizom  erkin  o‘sib 
kelayotgan  go‘dakni  qullikka  o‘rgatish  emas,  balki  bolalarga  xos  erka–tantiqlik,  o‘zboshimchalik  singari  salbiy 
xususiyatlarni  yo‘qotishga  xizmat  qilishi  kerak.  Ota–onaga  bo‘ysunishdan  bosh  tortishga  yo‘l  qo‘yish  bolaning 
kelajakda  qo‘pol,  badxulq,  nokamtarin  bo‘lib  yetishuviga  olib  keladi.  SHu  bois  oila  ilk  axloqiy  tarbiya  o‘chog‘i 
sifatida katta ahamiyatga ega. 
Oila  tarqalishi  ham  mumkin.  Buning  turli  sabablari  bor.  Biri  –  oilaning  axloqiylik  nuqtayi  nazaridan 
tarqalishi. Bunda bolalar balog‘atga yetgach, erkin shaxs sifatida  Yangi oilaga asos bo‘lishlari – o‘g‘il bolalarning 
uylantirilishi,  qizlarning  erga  berilishi  nazarda  tutiladi.  Uylantirilgan  o‘g‘illarga  ham,  erga  berilgan  qizlarga  ham 
Yangi oila qurish va uni moddiy jihatdan dastlabki paytlarda muhtojlikdan saqlab turish uchun yetarli bo‘lgan uy–
ro‘zg‘or ashyolari ajratiladi. 
SHuningdek,  oilaning  tabiiy  tarqalishi  ham  mavjud.  Unda  ota–onaning  yoki  otaning  vafoti  tufayli  oila 
mulkining meros tarzida bir yoki bir necha farzandga o‘tishi munosabati bilan oila tarqalishi mumkin. 
Bundan  tashqari,  nikoh  bekor  qilinishi  munosabati  bilan  oila  tarqaladi.  Aslida  nikoh  ham  diniy,  ham 
dunyoviy nuqtayi nazardan buzilmasligi kerak. Lekin o‘rtada xiyonat sodir bo‘lishi yoki yana boshqa bir xil sabablar 
tufayli nikohni faqat axloqiy obro‘ga ega, qonun bilan tan olingan idoralar, masalan, sud, vakolatli ruhoniy bekor 
qilishi mumkin, zero u, aytganimizdek, axloqiy hodisa. Har bir jamiyat mana shu so‘nggi turdagi oila tarqalishiga 
qarshi  kurashadi.  Bunday  oila  buzilishi  qancha  kamaysa,  u  o‘sha  jamiyatning  axloqiy  jihatdan  takomillashib 
borayotganini anglatadi. «Muxtasar aytganda, hammamizga ayon bo‟lishi tabiiyki, oila sog‟lom ekan – jamiyat 
mustahkam, jamiyat mustahkam ekan – mamlakat barqarordir»
143
. 
Dastlabki  axloq  maskani  bo‘lmish  oilalar  yig‘indisi  fuqarolik  jamiyatini,  millatni  tashkil  etadi.  Fuqarolik 
jamiyati mohiyatan oila bilan davlat o‘rtasidagi daraja. Garchand, uning taraqqiyoti davlat taraqqiyotidan keyinroq 
ro‘y bersa ham, u albatta davlatni taqozo etadi, ya‘ni fuqarolik jamiyatining yashashi uchun uning oldida mustaqil 
nimadir – rasmiy, tizimli boshqaruv bo‘lishi kerak. 
    Fuqarolik  jamiyati  zamonaviy  dunyomizda  vujudga  keladi,  zero,  hozirgi  paytdagina  fuqarolar  huquqi 
haqiqatan  ham  inobatga  olinadi.  Fuqarolik  jamiyatida  har  bir  odam  o‘zi  uchun  maqsad.  Biroq,  u  boshqalar  bilan 
munosabatga kirishmasdan turib, o‘z maqsadiga to‘la erisha olmaydi: boshqalar uning maqsadga yetishishi yo‘lidagi 
vositadir.  Natijada  har  bir  alohida  maqsad  boshqalar  bilan  o‘zaro  munosabatlar  vositasida,  ularning  farovonlikka 
intilishini qanoatlantirgani holda, o‘zi ham qanoatlanadi. Boshqacharoq qilib aytganda, fuqarolik jamiyatida yaxshi, 
badavlat,  baxtli,  huquqiy  yashash  uchun  bo‘lgan  har  bir  fuqaroning  intilishi  pirovard  natijada  butun  jamiyatning 
o‘shanday yashashiga olib keladi. 
Fuqarolik jamiyati, shunday qilib, bir kishining ehtiyojini uning mehnati vositasida qondirishi barobarida, shu 
mehnat  vositasida  barcha  qolganlarning  ham  ehtiyojini  qondiradi.  U  o‘z  a‘zolarining  shaxsiy  erkinliklari  va 
huquqlarini himoya qiladi, odil sud vositasida ular mulkiga daxl qilinishiga yo‘l qo‘ymaydi. Fuqarolik jamiyati turli 
tabaqalardan tashkil topadi. Ular orasida tabaqaviy yoki sinfiy ziddiyat singari hodisalar ro‘y berishi mumkin emas. 
CHunki  bunda  shaxs  –  davlat  fuqarosi,  muayyan  inson  manfaatlari  birinchi  o‘rinda  turadi  va  bu  manfaatlar, 
aytganimizdek, ham axloqiy, ham qonuniy jihatdan himoya qilinadi. Zotan, «Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy 
makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z–o‘zini kamol toptirishiga monelik qilmaydi, aksincha, 
yordam  deradi.  SHaxs  manfaatlari,  uning  huquq  va  erkinliklari  to‘la  darajada  ro‘yobga  chiqishiga 
ko‘maklashadi»
144
. 
Fuqarolik jamiyatining yashash sharti – erkinlik. SHaxsning qonun doirasidagi so‘z erkinligi, fikr erkinligi va 
faoliyat erkinligiga to‘la yo‘l qo‘yilmas ekan, fuqarolik jamiyati amalda mavjud bo‘la olmaydi. Bu jamiyatning yana 
bir  muhim  tomoni  shundaki,  unda  qarindoshlik,  urug‘doshlik,  elatdoshlik  singari  hissiyotlardan  kasbdoshlik, 
mahalladoshlik  hissiyotlari  ustun  maqomga  ega  bo‘ladi;  yonma–yon  ishlayotgan  va  yashayotgan  jamiyat  a‘zolari, 
«begonalar» – umumiy maqsad uchun kurashayotgan hamma yelkadoshlar o‘zlarining  uzoq qarindoshlaridan ko‘ra 
bir–birlariga  yaqinroq  ekanliklarini  anglab  yetadilar.  Undagi  boshqaruv  esa  erkin  tanlov  va  erkin  saylov  asosida, 
hokimiyat idoralari tazyiqidan qonun bilan himoyalangan ixtiyoriy tuzilmalar ko‘magida ish olib boradi. SHu bois 
davlatimiz  rahbari  Islom  Karimov  fuqarolik  jamiyatini  mamlakatimiz  siyosiy  va  davlat  qurilishining  asosiy 
xususiyatlaridan  biri  sifatida  ta‘kidlaydi  va  bu  xususiyatning  mohiyatini  mahalliy  hokimiyat  va  fuqarolarning 
o‘zini–o‘zi  boshqarish  organlari  vazifalarini  kengaytirish,  ularga  davlat  vakolatlarining  bir  qismini  bosqichma–
bosqich  o‘tkazib  borish,  nodavlat  va  jamoat  tuzilmalari  huquqi  va  mavqeini  oshirishni  ko‘zda  tutadigan  «Kuchli 
davlatdan – kuchli jamiyat sari» konsepsiyasini amalga oshirishdan iborat» deb ta‘riflaydi
145
. 
Mamlakatimizda  hozir  erkin,  demokratik  fuqarolik  jamiyatini  tuzishga  kirishganmiz.  Bu  jamiyat,  ma‘lum 
ma‘noda, g‘arbliklar tasavvuridagi fuqarolik jamiyatlaridan farq qiladi. G‘arbda bu borada e‘tibor asosan huquqiy 
yo‘nalishning  ustuvorligiga  qaratilsa,  bizda  axloqiy–ma‘naviy  yo‘nalishning  ustuvorligini  ko‘rish  mumkin.  SHu 
nuqtayi  nazardan olib qaraganda, biz qurayotgan  fuqarolik jamiyati  G‘arb dunyosi  uchun o‘rnak bo‘lishi  mumkin. 
                                                 
143
 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., «Маънавият», 2008, 58-б. 
144
 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида.  Т., «Ўзбекистон», 1998, 127-б.  
145
 Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. «Фидокор» газетаси, 2000 йил, 
8 июн. 

Bu  faxrlanish  hissidan  kelib  chiqqan  balandparvoz  gap  emas.  Masala  shundaki,  G‘arb  jamiyatlari  hozirgi  paytda 
axloqiylikni  huquqiylikning  yuqori  bosqichi  sifatida  qabul  qilmoqdalar.  Lekin  ular  uchun  «axloqiy  o‘rin 
bo‘shatishdan»  ko‘ra  «huquqiy  o‘rinni  egallab  turish»  nafaqat  qonuniy,  balki  zavqliroq  tuyuladi.  Bizning 
mentalitetimizda esa buning aksi – har bir «axloqiy o‘rin bo‘shatish» o‘zbek qalbiga quvonch, o‘z insonlik burchini 
bajarganlik hissini to‘ldiradi. 
Bundan tashqari, bizda fuqarolik jamiyati qurishni ma‘lum ma‘noda tezlashtiradigan, G‘arb mentalitetiga xos 
bo‘lmagan  mahallalar  bor.  O‘zbek  mahallalari  tom  ma‘noda  axloqiy  tarbiyaning  maskani;  oila  kattalari  bolaga 
qanchalik  tarbiya  bera  olsa,  o‘sha  oila  yashayotgan  mahallaning  tarbiya  borasidagi  hissasi  ham  shuncha  bo‘ladi, 
desak xato qilmaymiz. Buning ustiga, mahallada xalqimizning qadimiy demokratik an‘analari hozir ham o‘z kuchini 
yo‘qotgan  emas.  Mahallada  yashayotgan  hukumat  a‘zosi  ham,  millioner  tijoratchi  ham,  farrosh  ham,  oddiy 
o‘qituvchi  ham  bir  xildagi  mahalladoshlik  huquqiga  ega.  CHunonchi,  mahallaning  oqsoqoli  oddiy  o‘qituvchi 
bo‘lishi mumkin va ko‘p hollarda shunday ham. Hukumat a‘zosi yoki millioner esa, mahallada faqat mahalladoshlik 
«lavozimi»da bo‘ladi. Ularning farqlanishi faqat axloqiy jihatlari bilangina belgilanadi. Ana shu xususiyatlari bilan 
mahalla  o‘z–o‘zini  boshqarish  tuzilmasi  sifatida  oiladan  fuqarolik  jamiyatiga  o‘tish  uchun  axloqiy  ko‘prik  bo‘lib 
xizmat  qiladi.  Bunday  oraliq  bog‘lovchi  tuzilma,  yuqorida  aytganimizdek,  G‘arb  olamida  yo‘q.  Demak,  shunga 
ko‘ra  ham, bizda  fuqarolik  jamiyatiga  o‘tish  nisbatan osonroq kechadi,  degan  fikrni bildirish  mumkin. Bu borada 
Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning: «SHu ma‘noda mahallani o‘z–o‘zini boshqarish maktabi, ta‘bir joiz 
bo‘lsa, demokratiya darsxonasi, deb atash mumkin», – degan so‘zlari ayni haqiqatdir.
146
 
Shunday qilib, fuqarolik jamiyati muayyan xalq uchun jam bo‘lib, jamoat tarzda yashashning eng oliy shakli 
hisoblanadi  va  nosiyosiy  bo‘lgan  barcha  munosabatlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Unda  shaxs  erkinligi  «individning 
ochilishi»  ixtiyoriy  tarzda  tuzilgan  fuqarolar  uyushmalari,  tashkilotlari  va  birlashmalari  doirasida  o‘zini  namoyon 
qiladi;  iqtisodiy,  diniy,  ma‘naviy,  axloqiy–estetik  milliy,  oilaviy  v.b.  munosabatlar  davlat    idoralarining 
aralashuvisiz, o‘z–o‘zini boshqarish asosida amalga oshiriladi.  
 
15-mavzu: Axloqiy madaniyat va qadriyatlar 
Reja: 
1. Muomala madaniyati – axloqiy madaniyatning tarkibiy qismi va uning ijtimoiy-tarixiy ahamiyati.  
2. Kasbiy odobning axloqiy madaniyat bilan uyg'unligi.  
3. San'atning shaxs axloqiy tarbiyasiga ta'siri.  
4. ―Ommaviy madaniyat‖ning yoshlar dunyoqarashiga ta'siri. 
 
 
Axloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri – muomala odobi. U, mohiyatan, o‘zaro hamkorlikning 
shakllaridan  biri.  Inson  zoti  bir–biri  bilan  hamkorlik  qilmasdan,  o‘zaro  tajriba  almashmasdan,  bir–biriga  ta‘sir 
ko‘rsatmasdan  rasmana  yashashi  mumkin  emas.  Muomala  odam  uchun  ehtiyoj,  zarurat,  sog‘lom  kishi  usiz  ruhan 
qiynaladi,  kayfiyati  tushib  boradi.  Bu  o‘rinda  buyuk  ingliz  yozuvchisi  Daniel  Defo  qalamiga  mansub  mashhur 
«Robinzon  Kruzoning  sarguzashtlari»  asarini  eslashning  o‘ziyoq  kifoya:  Jumaboyni  topib  olgan  Robinzonning 
naqadar quvonishiga ham sabab ana shunda.  
Muomala  odobi  boshqa  kishilar  qadr–qimmatini,  izzatini  joyiga  qo‘yishni,  an‘anaviy  axloqiy–me‘yoriy 
talablarni  bajarishni  taqozo  etadi.  SHuning  barobarida,  u  insondagi  yaxshi  jihatlarni  namoyon  etishi,  ko‘zga 
ko‘rsatishi bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo‘lishi so‘z, nutq 
vositasida ro‘y beradi. So‘zlash va tinglay bilish, suhbatlashish madaniyati muomalaning muhim jihatlarini tashkil 
etadi.  SHu  bois  muomala  odobi  o‘zini,  eng  avvalo,  shirinsuxanlilik,  kamsuqumlik,  bosiqlik,  xushfe‘llilik  singari 
axloqiy me‘yorlarda namoyon qiladi.  
Darhaqiqat,  muomala  odobida    muloqotning  asosi  bo‘lmish  til  katta  ahamiyatga  ega.  Zero,  odamlar  bir–
birlarini  til  orqali  tushunadilar,  til  vositasida  o‘z  fikrini  o‘zgaga  yetkazish  ma‘lum  ma‘noda  san‘at.  Zarur  so‘zni  
topish, muayyan holatga mos keladigan ifodaviy vositalarni qo‘llash, fikrni jumlaviy jihatdan to‘g‘ri ifodalash, aniq, 
bosiq,  salobat  bilan  so‘zlash  hamsuhbatingiz  yoki  tinglovchining  diqqatini  tortishda  muhim  rol  o‘ynaydi, 
so‘zlovchining  nutq  madaniyati  darajasini  ko‘taradi.  Muomala  odobida  tilning  sofligi  masalasi  ham  muhim.  Til 
sofligi buzilishining asosiy uch xil ko‘rinishi mavjud: birinchisi – bir tilda so‘zlashayotib, ikkinchi tilga o‘tib ketish, 
to‘g‘rirog‘i,  birvarakay  «ikki  tilda»  so‘zlashish,  misol  qilib,  ikki  talabaning  so‘zlashayotganda  o‘zbek  tilida  rus 
tiliga, rus tilidan o‘zbekchaga  muntazam o‘tib  turishini olish  mumkin, bu ba‘zilar  uchun  odatiy hol bo‘lib qolgan. 
Ikkinchisi – bir tilda so‘zlashayotib, ikkinchi tildagi so‘zlarni, ayniqsa jargonlarni ishlatish. M., «davay», «koroche», 
v.h.  Til  sofligining  uchinchi  buzilishi  esa  bir  tilda  so‘zlashgan  holda  o‘sha  tildagi  «parazit»  so‘zlarni  qo‘llashda 
ko‘rinadi. M., «anaqa» «haliginday» v.h. Muomaladagi bunday til sofligining buzilishlari hamsuhbatlarga bilinmasa 
ham, chetdan kuzatgan odamga nihoyatda xunuk ko‘rinadi. 
Muomala odobida «siz» va «sen»ning o‘z o‘rnida qo‘llanilishi ham ahamiyatga ega. Xususan, ota–ona, aka–
opa  yoki  boshqa  yoshi  katta  odamlar  uchinchi  shaxs  bo‘lganida  ularga  nisban  birlikdagi  «u»  olmoshini  emas, 
hurmatni  anglatuvchi  «ular»  yoki  «u  kishi»  shaklini  qo‘llash  odobdan.  M.,  «Otam  shunday  dedi»  emas,  «Otam 
shunday dedilar», «U kishi shuni xohlayaptilar» v.h. 
                                                 
146
 Ўша манба. 

Suhbat  paytida  tinimsiz  harakatda  bo‘lib  turish,  qo‘lni  paxsa  qilib  gapirish  yoki  suxbatdoshining  yoshini 
nazarga  olmay,  uni  oyoqni  chalkashtirib  o‘tirgan  holda  tinglash,  birov  jon  kuydirib  so‘zlayotganda  esnash  v.b. 
shunga o‘xshash holatlar ham muomaladagi odobsizlikni bildiradi. 
Muomala  odobining  yana  bir  «ko‘zgusi»,  bu  –  insoniy  qarash,  nigoh,  so‘zsiz  –  noverbal  harakatlar. 
Ma‘lumki, odamning qarashida, yuz ifodasida, qo‘l harakatlarida uning qay sabablardandir tilga chiqmagan, so‘zga 
aylanmagan  hissiyoti,  talablari  o‘z  aksini  topadi.  CHunonchi,  suhbatdoshining  gapini  oxirigacha  eshitmay,  qo‘l 
siltab  ketish  –  muomaladagi  madaniyatsizlikni  anglatadi.  Ba‘zan  qarab  qo‘yishning  o‘zi  so‘zdan  ham  kuchliroq 
ta‘sir  ko‘rsatadi.  Deylik,  bir  quruvchi  usta  o‘z  shogirdining  xatti–harakatlaridan  noroziligini  bildirish  uchun  bosh 
chayqab,  jilmayib  qo‘yishi  mumkin.  Ikkinchi  usta  esa,  bir  lahza  o‘qrayib  qarash  bilan  munosabatini  ifodalaydi. 
Birinchi  usta  yuz  ifodasi  va  xatti–harakati  bilan:  «Obbo  shovvoz–ey,  sal  shoshilibsan–da,  ha,  mayli,  zarari  yo‘q, 
shunaqasi  ham  bo‘ladi»,  degan  ma‘noni  anglatsa,  ikkinchi  ustaning  qarashidan:  «Yana  ishni  rasvo  qilibsan–ku, 
padarla‘nat, qachon odam bo‘lasan?!», degan so‘zlarni uqish mumkin. SHubhasiz, birinchi usta muomalada odobga 
rioya qilgan bo‘lsa, ikkinchisi uning aksi – shogirdining emas, o‘zining odobsizligini ko‘rsatmoqda. 
Umuman  olganda,  muomala  odobi  kishilarning  nasihat  qilmasdan  va  odob  o‘rgatmasdan  bir–biriga  ta‘siri, 
tarbiya  va  o‘z–o‘zini  tarbiya  vositasi  sifatida  diqqatga  sazovor.  SHu  sababli  yoshlarimizda  muomala  odobini 
shakllantirish hozirgi kunda jamiyatimiz oldida turgan muhim vazifalardan.  Bunda ota–onaning, mahalla–ko‘yning 
ta‘siri  katta.  Undan  foydalana  bilish  kerak.  Zero,  axloqiy  komillikka  erishish  muomala  odobini  egallashdan 
boshlanadi. 
 Axloqiy madaniyat kasbiy odobda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. CHunki inson voyaga yetib, bir kasbning 
boshini  tutgach, o‘z  kasbi doirasida  odamlar bilan  muntazam  munosabatda  bo‘ladi.  Bu  munosabat, bir tomondan, 
hamkasabalar davrasida ro‘y bersa, ikkinchi jihatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar 
bilan  yuzaga  keladi.  Ayni paytda, kasbiy odob axloqiy  madaniyatning eng  yuksak shakllaridan biri; uning jamiyat 
axloqiy hayotidagi o‘rni yuksak. SHu bois kasbiy odobga bafurjaroq to‘xtalish joiz. 
Har  bir  jamiyatda  muayyan  guruhlar  borki,  egallagan  kasblari  ularni  boshqa  jamiyatdoshlariga  nisbatan 
imtiyozli  darajaga  olib  chiqadi.  Ko‘pchilik  jamiyat  a‘zolarining  hayot–mamotlari,  sog‘ligi,  ma‘naviy  sog‘lomligi, 
huquqiy  himoyasi,  ilmiy  salohiyatining  namoyon  bo‘lishi  kabi  omillar  o‘shanday  imtiyozli  kasb  egalarining  o‘z 
kasbiy  burch  mas‘uliyatini  qay  darajada  his  etishlariga,  halollik  va  vijdon  yuzasidan  ish  ko‘rishlariga  bog‘liqligi 
hammaga  ma‘lum.  CHunonchi,  tabobat  xodimini,  jarrohni  olaylik.  Deylik,  u  har  bir  operatsiya  kunida  bir  necha 
kishini  hayotga  qaytaradi;  yuzlab  odamlar  uning  yordamiga  muhtoj,  unga  umid  va  ishonch,  ilinj  bilan  qaraydilar. 
Bordi–yu,  shaxsiy  manfaat  yo‘lida  jarroh  o‘z  bemoriga  xiyonat  qilsa–chi,  ya‘ni,  uni  qasddan  halok  etsa–chi?  Kim 
uni  shunday  qilmasligini  kafolatlaydi?  Yoki  jurnalistni  olaylik.  U  shaxsiy  manfaati  yo‘lida,  kasbining 
kamyobligidan foydalanib, begunoh kishilarni ma‘naviy azobga qo‘yishi, atayin jamiyat oldida sharmanda qilishi va 
shuning  hisobiga  o‘zining  ba‘zi  bir  muammolarini  hal  qilib  olishi  mumkin  emasmi?  Mumkin.  Zero,  to  haqiqat 
yuzaga  chiqquncha  nohaq  tanqidga  uchragan  shaxsning  adoi  tamom  bo‘lishi  hech  gap  emas.  Xo‘sh,  jurnalistning 
shunday qilmasligini kim kafolatlaydi? 
SHu  bois  boshqalarning  qo‘lidan  kelmaydigan  ishlarni  bajara  oladiganlar  faoliyatida  o‘zboshimchalik, 
manfaatparastlik,  xudbinlik va  kasbni suiiste‘mol qilish singari illatlarga  yo‘l qo‘ymaslik uchun,  shuningdek,  ular 
axloqiy  darajasini  yuksak  bosqichda  turishini  ta‘minlash  maqsadida  ko‘p  hollarda  o‘zaro  qoidalar  majmui 
yaratilgan. Bu qoidalar majmui, odatda, qasamyod yoki me‘yorlar ko‘rinishini olgan. Uni buzish o‘ta odobsizlik va 
axloqsizlik, hatto jamiyatga xiyonat tarzida baholanadi. Bunday qasamyodlar juda uzoq tarixga ega. Misol tariqasida 
hozirgi  kunda  ham  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotmagan  Qadimgi  Yunon  hakimi  Hippokrat  (milodgacha  V–IV  asrlar) 
tomonidan  qisqa  va  lo‘nda  shaklda  tuzilgan,  tabobat  xodimlari  kasbiy  odobi  qonun–qoidalari  jamlangan  mashhur 
«Hippokrat qasami»ni keltirish mumkin. 
Tarixda  o‘z  dushmanini  davolagan  tabiblar  ham  ko‘p  uchraydi.  CHunonchi,  qadimgi  hind  eposi 
«Ramayana»da  (II  asr)  behush  yotgan  Lakshman  boshida  turgan  devlar  shohining  xos  tabibi  kechinmalari  shu 
jihatdan muhim. Tabib oldida ikki yo‘l bor edi: biri – saltanat dushmanini muhtoj bemor sifatida davolash, ikkinchi 
yo‘l  davolashdan  bosh  tortish  bilan  uni  o‘limga  mahkum  etish.  Tabib  uzoq  mulohazadan  so‘ng  tabiblik  odobi 
qoidalariga bo‘ysunishni – Lakshmanni davolashni afzal ko‘radi. Zero, kasbiy odob qonun–qoidalari talabiga ko‘ra, 
bemor to‘shagi ustidagi tabib uchun do‘st yoki dushman degan tushunchalar o‘z ma‘nosini yo‘qotadi, uning qoshida 
faqat  tibbiy  yordamga  intizor,  shafqatga  muhtoj,  zaif  inson  yotadi.  Davolanib  hayotga  qaytgan  Lakshman  devlar 
mamlakatining tengsiz buyuk jangchisi va saltanat valiahdi Indirjidni jangda halok etadi hamda tabib fuqaro bo‘lgan 
Lanka davlatining tanazzuliga yo‘l ochadi. Lekin, kitobxon tabibni xiyonatkor yoki sotqin demaydi, aksincha, uning 
ma‘naviy jasoratiga, halolligiga, kasbiy burchiga sodiqligiga hayrat bilan tasannolar o‘qiydi. 
Yoki  mashhur  rus  olimi  akademik  Andrey  Saxarovning  taqdirini  olaylik.  Buyuk  nazariyotchi,  fizik, 
termoyadro  sohasida  tengi  yo‘q  mutaxassis,  vodorod  bombasining  asosiy  kashfiyotchisi,  Vatan  mudofaasini 
mustahkamlashdagi xizmatlari uchun o‘nlab orden va  medallar sohibi,  ikki  marta  Sotsialistik Mehnat  Qahramoni, 
obro‘li,  badavlat  bu  insonga  nima  yetishmasdi?  Nega  u  hammasidan  kechishga  –  ommaviy  qirg‘in  qurollari, 
jumladan,  o‘zi  yaratgan  vodorod bombasi  sinovlariga  ochiq  bayonotlar  bilan  qarshi  chiqishga  ahd  qildi?  Natijada 
qatag‘onlarga  asoslangan  sho‘rolar  tuzumi  uni  ilmiy  jamoatchilikdan  ajratib,  poytaxtdan  olisdagi  Rossiya 
shaharlaridan biriga badarg‘a qildi, uning nomini matbuotda yoki kitoblarda qayd etilishini taqiqladi. Vaholanki, u 
hammadan  izzatliroq  yashay  olishi  mumkin  edi.  Saxarov  yuksak  axloq  yo‘lini  tanladi  –  olimlik  burchi,  odobi 
talablarini  bajarishni  har  qanday  boylik,  izzat–ikromdan  baland  qo‘ydi.  Buyuk  olim  o‘z  kashfiyoti  insonning  eng 
oliy  huquqi  bo‘lmish  –  yashash  huquqiga  rahna  solishi  mumkinligi  va  qisman  solayotgani  uchun  uni  amalda 

qo‘llanilishiga  qarshi  kurashdi.  U  sho‘rolar  hukumati  va  mafkurachilari  tomonidan  o‘zining  Vatan  mudofaasi 
quvvatini  susaytirishga  harakat  qilgan  salkam  xiyonatkor  fuqaro  deb  e‘lon  etilishiga,  boshiga  behisob  tuhmatlar, 
ta‘na–dashnomlar  yog‘dirilishiga  sabot  bilan  chidadi,  ahdidan  qaytmadi,  yovuzlik  saltanati  qo‘lida  o‘z  olimlik 
iste‘dodining  qo‘g‘irchoq  bo‘lishiga,  harbiy  murvatga  aylanishiga  yo‘l  qo‘ymadi.  Oxir–oqibatda  u  inson 
huquqlarining  jahon  tan  olgan  eng  buyuk  himoyachilaridan  biri  sifatida  butun  insoniyat  tahsiniga  sazovor  bo‘ldi. 
Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. 
Bulardan  tashqari,  muallimlik  odobi,  huquq–tartibot  xodimlari  odobi,  muhandis  odobi  singari  birqancha 
kasbiy odob turlari borki, ular ham jamiyatda axloqiy munosabatlar silsilasida muhim ahamiyatga ega. SHuni aytish 
kerakki,  barcha  kasbiy  odob  qonun–qoidalarining  ta‘sir  doirasi,  miqyosi  bir  xil  emas.  Ba‘zi  bir  kasbiy  odobning 
buzilishi  oddiy  odobsizlik  doirasidan  chiqib,  axloqsizlikka  aylanib  ketadi.  Masalan,  rahbarlik  odobidagi  ba‘zi 
nuqtalarga  to‘xtalaylik.  Rahbar  quyi  lavozimdagilarga  mensimay,  qo‘pol  munosabatda  bo‘lishi,  o‘ziga  ishonib 
topshirilgan  hudud  yoki  tashkilotdagi  oddiy  odamlar  arz–dodiga,  orzu–istaklariga  to‘ralarcha  qarashi  odobsizlikka 
kirsa,  uning  shaxsiy  boylik  orttirishi  yo‘lida  korruptsiya  vositasida  mamlakat,  viloyat  yoki  tashkilot  manfaatlarini 
qurbon  qilishi  axloqsizlik,  nafaqat  rahbarlik  kasbiga,  balki  Vatanga  ham  xiyonat  tarzida  baholanishi  mumkin. 
Ba‘zan kasbiy odobning kasbiy axloq deb atalishi ham ana shundan. 
Rahbarlikning  axloqiy  jihatlari,  rahbar  borasida  Islom  Karimovning  mana  bu  fikrlari  bag‘oyat  ibratlidir: 
«Oddiy odamlarning rahbarlarga  munosabati ikki fuqaro o‘rtasidagi munosabatgina emas. Ayni paytda u jamiyatda 
qaror  topadigan  ma‘naviy–ruhiy,  siyosiy–axloqiy  muhitni  ham  yaratadi…  Haqiqiy  rahbar  odamlarning  ko‘ngliga 
yo‘l topib, ularni ezgulikka, yaxshilikka, yaratishga da‘vat etadi»
147
. 
Yuqorida  keltirilganlardan  ko‘rinib  turibdiki,  kasbiy  odob  muammosi,  ba‘zilar  o‘ylaganidek, 
axloqshunoslikning  mayda  masalalaridan  emas.  Uni  har  tomonlama  o‘rganish,  kasbiy  erkinlik  va  kasbiy  burch 
munosabatini tadqiq etish XXI asr axloqshunosligida muhim o‘rin egallayajak. Zero, kasbiy odob shaxs va jamiyat 
axloqiy hayotida o‘zini amaliy axloq tarzida namoyon etuvchi ma‘naviy hodisa sifatida baholanishi lozim. 
Insonning axloqiy hayoti uning axloqiy tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Zero, axloqiy tarbiya insonning 
shaxs  bo‘lib  yetishuvini  ta‘minlaydigan  uzluksiz  jarayonlaridan  biri.  Unda  individ  axloqiy  qadriyatlarni  anglab 
yetadi, o‘zida axloqiy fazilatlarni barqaror etadi, axloqiy tamoyillar va me‘yorlar asosida yashashga o‘rganadi. 
Axloqiy  tarbiya  insoniyat  tarixi  mobaynida  ikki  muhim  masalaga  javob  izlaydi:  bulardan  biri  –  qanday 
yashamoq  kerak,  ikkinchisi  –  nima  qilmog‘–u,  nima  qilmaslik  lozim.  Ana  shu  savollarga  javob  izlash  jarayoni 
axloqiy tarbiyaning amaliy ko‘rinishidir.  
Tarbiya ona qornidan boshlanadi degan gap bor. Uning asl ma‘nosi, avvalo, ota–onaning o‘zi axloqiy tarbiya 
ko‘rgan  bo‘lishi  kerak  degani.  Zero,  qush  inida  ko‘rganini  qiladi:  ota–ona  oilada  yuksak  axloq  namunasini 
ko‘rsatishi lozim. 
SHuni ham alohida ta‘kidlash joizki, axloqiylik insonda faqat axloqiy tarbiya vositasidagina vujudga keladi, 
degan  moddiyatchilik  qarashlari  ko‘p  yillar  mobaynida  hukmronlik  qilib  keldi.  To‘g‘ri,  axloqiy  tarbiyaning 
ahamiyati  nihoyatda  katta.  Lekin  axloqiylik  insonga  uning  insoniylik  belgilaridan  eng  muhimi  sifatida  ato  etilgan 
ilohiy ne‘mat. SHu ma‘naviy ne‘mat–asosni axloqiy tarbiya yordamida takomillashtiramiz. Aks holda maymun va 
itlardan ham axloqiy mavjudot tarbiyalab yetkazishimiz mumkin bo‘lur edi. 
SHunday  qilib,  axloqiy  tarbiya  inson  farzandini  takomilga,  komillikka  yetkazish  yo‘llaridan  biri.  Uning 
vositalari ko‘p. Ularning bir qismi an‘anaviy tarbiya vositalari bo‘lsa, yana bir qismi zamonaviy vositalar. Odatda, 
har ikki turdagi vositalardan foydalaniladi. CHunonchi, maktabgacha bo‘lgan axloqiy tarbiyada ertak va rivoyatlar 
vositasidagi  an‘anaviy  tarbiya  bilan  o‘yinchoqlar  va  o‘yinlar  vositasidagi  zamonaviy  tarbiya  muvaffaqiyatli 
qo‘llaniladi;  bunda  bola  qizg‘anchiqlik,  g‘irromlik  qilmaslikka,  halol  bo‘lishga  o‘yinlar  yordamida  da‘vat  etiladi. 
Bolalar axloqiy tarbiyasida televidenie, radio, qo‘g‘irchoq teatri, kino san‘ati katta rol o‘ynaydi.  
Umuman,  axloqiy  tarbiyaning  eng  kuchli  vositasi  –  san‘at.  Bu  vosita  aholining  barcha  tabaqasini,  turli 
yoshdagi  shaxslarni  qamrab  oladi.  Ayniqsa,  san‘atning  badiiy  adabiyot  turi  keng  qamrovli.  Ertakdan  tortib 
romangacha bo‘lgan janrlarda chop etilgan asarlar shaxsning axloqiy shakllanishida ulkan xizmat ko‘rsatadilar. Ular 
orqali  kitobxon  tarbiyalanuvchi  sifatida  ezgulik  va  yovuzlik  nimaligini  badiiy  idrok  etadi;  ideal  tanlashda  ham 
ularning ahamiyati katta. Bundan tashqari, badiiy adabiyotning bevosita axloqiy tarbiyaga mo‘ljallangan hikoyatlar, 
rivoyatlar  va  nasihatlar  majmualari  borki,  biz  ularni,  avval  aytganimizdek,  pandnomalar  deb  ataymiz:  «Kalila  va 
Dimna»,  «Qobusnoma»,  «Guliston»,  «Zarbulmasal»  singari  bunday  mumtoz  asarlar  an‘anaviy  axloqiy  tarbiya 
vositasi  sifatida  necha  asrlardan  buyon  qanchadan–qancha  avlodlarga  xizmat  qilib  keldi,  bundan  buyon  ham 
shunday bo‘lib qolajak. 
Axloqiy  tarbiyaning  barcha  zamonlar  uchun  dolzarb  bo‘lgan  yo‘li,  bu  –  namunaviylik  tamoyili.  Oilada, 
avvalo,  yuqorida  aytilganidek,  ota–ona  bolaga  axloqiy  namuna  bo‘lishi  kerak.  Maktabda  va  oliy  o‘quv  yurtida 
muallimlarning  ta‘lim  berish  usullaridan  tortib,  to  «mayda–chuyda»  xatti–harakatlarigacha  o‘z  shogirdlari 
tomonidan  shaxsiy  namuna  tarzida  qabul  qilinishini  nazardan  qochirmaslik  lozim.  Ustoz–shogirdlik 
munosabatlaridagi  muomala  odobi,  halollik,  rostgo‘ylik  yoshlar  axloqiy  tarbiyasi  shakllanishini  ta‘minlovchi 
omillardandir. 
Hozirgi paytda axloqiy tarbiyaning eng kuchli zamonaviy vositasi sifatida televidenieni keltirish mumkin. U 
deyarli  barcha  san‘at  turlarida  yaratilgan  asarlarni  ekranlashtirish  va  ekranda  ko‘rsatish  imkoniga  ega.  Bundan 
tashqari, unda  maxsus axloqiy tarbiyaga bag‘ishlangan muntazam ko‘rsatuvlar ham berib boriladi. O‘zbek tilidagi 
                                                 
147
 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз.  Т., «Ўзбекистон», 1999, 77-б. 

«Otalar  so‘zi  –  aqlning ko‘zi»,  «Rivoyat»,  «Oqshom ertaklari» singari  ko‘rsatuvlar bunga  misol bo‘la  oladi.  SHu 
bois televidenie hech qachon yengiltaklikni targ‘ib etuvchi qo‘shiqlar, salkam pornografik reklamalar, inson qalbini 
qattiqlashtiradigan «o‘ldir–o‘ldir»lardan iborat seriallar korxonasi bo‘lib qolmasligi kerak.  
Axloqiy tarbiya aslida axloqiy madaniyatning o‘zagini tashkil etadi, biz ko‘rib o‘tgan muomala odobi, etiket, 
kasbiy  odob  singari  axloqiy  xatti–harakatlar  uchun  asos  vazifasini  o‘taydi.  Biroq  u  o‘zini  yetarli  namoyon  qilishi 
uchun ta‘lim bilan doimiy aloqada bo‘lishi shart. SHuning uchun biz ko‘pincha  «ta‘lim–tarbiya» degan qo‘shaloq 
atamani  qo‘llaymiz.  Ta‘lim–tarbiyada  tarbiyalanuvchiga  bola  deb  emas,  bo‘lajak  komil  inson  deb  qarash  muhim. 
SHu o‘rinda Prezident Islom Karimovning quyidagi gaplari bag‘oyat diqqatga sazovor: 
«Buning  uchun  har  qaysi  ota–ona,  ustoz  va  murabbiy  har  bir  bola  timsolida  avvalo  shaxsni  ko‘rishi  zarur. 
Ana  shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va  keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, 
ongli  yashaydigan  komil  insonlar  etib  voyaga  yetkazish  –  ta‘lim–tarbiya  sohasining  asosiy  maqsadi  va  vazifasi 
bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta‘lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi»
148
.  
SHunday qilib axloqiy tarbiyaning aqliy–ma‘naviy va jismoniy tarbiya bilan qo‘shib olib borilishi maqsadga 
muvofiq. O‘shanda jamiyatimiz har jihatdan kamol topgan fuqarolik jamiyatiga aylanadi. Mamlakatimizda buning 
uchun barcha huquqiy–ijtimoiy shart–sharoitlar yaratilgan. 
Yana bir muhim muammo, bu – biologik axloq. Mazkur hodisa so‘nggi bir necha o‘n yillik ichida sof tabobat 
muammosidan  axloqiy  muammoga  aylandi:  endilikda,  birovning  muayyan  a‘zosini  boshqa  bemorga  jarrohlik 
operatsiyasi  yo‘li  bilan  o‘tkazish  orqali  kishi  hayotini  saqlab  qolish  axloqiy  nuqtayi  nazardan  qanday  baholanadi, 
degan savol kun tartibida dolzarb bo‘lib turibdi.  
Biologik  axloq  deganda,  odatda,  bizda  ham,  jahon  axloqshunosligida  ham  asosan  tibbiy  axloq,  tabobat 
muammolariga doir axloqiy yondashuvlar tushuniladi, xolos. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Bizningcha, biologik axloq 
muammolari  ikki    yo‘nalishdan  iborat:  biri  –  insonlarning  kichik  biologik  olam  sifatidagi  katta    biologik  olamga 
bo‘lgan  munosabatlari  bilan  bog‘liq  «tashqi»,  ikkinchisi  –  insonlarning  o‘z–o‘ziga  va  o‘zaro  munosabatlaridagi 
tibbiyot bilan bog‘liq «ichki» axloqiy masalalar. 
Biz  odatda  «ekologik  axloqshunoslik»  deganimizda  aynan  birinchi  hodisani  nazarda  tutamiz.  Ikki  biologik 
olamning  munosabatlarini,  ya‘ni  ekologik  axloqiy  muammolarni  biologik  axloq  doirasida  o‘rganish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Hozirgi paytda ekologik axloqning insoniyat  uchun naqadar muhimligini hamma biladi, lekin o‘z bilganidan 
qolmaydi  –  muammoning  murakkabligi  shunda.  Biz  yuqorida  noosfera,  tafakkur  borasidagi  mulohazalarimizda 
ekologik  buhronilarning  ba‘zi  ko‘rinishlariga  to‘xtalib  o‘tdik.  Biroq,  yana  undan  tashqari  so‘nggi  paytlarda  jahon 
bo‘ylab sintetik jismlar ishlab chiqarish  keng  yo‘lga  qo‘yilganligi,  gibrid usulida  hayvonot va  ayniqsa  o‘simliklar 
Yangi  turlarining  vujudga  keltirilishi  singari  hodisalar  ham  ekologik  ahamiyatga  ega.  Xo‘sh,  ular  tabiat  bilan 
singishib,  uyg‘unlashib keta  oladimi,  tabiat  ularni o‘ziniki qila biladimi? Bunga  hozir javob topish qiyin, ehtimol 
kashfiyotlarimizning oqibatlari,  yuqorida  aytib o‘tganimiz  –  muayyan  tafakkur bilan inson orasidagi  «masofaning 
uzoqlashib» borishi natijasida ayon bo‘lar?... 
Biologik  axloqning  ikkinchi  yo‘nalishi  tibbiyot  ilmi  va  amaliyotining  tobora  taraqqiy  topib  borishi  bilan 
bog‘liq.   
Biz XII bobda to‘xtalib o‘tganimiz: totli o‘lim – evtanaziya ham biotibbiy axloqning global muammolaridan. 
Xudoning  ixtiyoridan  tashqari  o‘limni  ixtiyor  qilgan  kishi  diniy  nuqtayi  nazardan  kechirilmaydi.  CHunki  sabrli, 
bardoshli  bo‘lish,  bu  dunyo  iztiroblarini  toqat  bilan  boshdan  kechirish  insonning  vazifasi.  Lekin  axloqiy  jihatdan 
olib qaraganda masala qanday baholanadi? Deylik, muayyan inson, bemor o‘z kunlarining sanoqli ekanini, lekin bu 
kunlar sanoqsiz azoblar ichida o‘tishini biladi. SHu bois u o‘zining ana shu holatini juda yaxshi biladigan boshqa bir 
odam  –  shifokordan  azoblariga  chek  qo‘yishni  so‘raydi.  Uning  iltimosi  va  shu  iltimosni  bajarish  uchun  shifokor 
tomonidan  qilingan  xatti–harakatlarni  qanday,  baholash  mumkin?  Bu  xatti–harakatlarni  insoniylik  va 
insonparvarlikning ko‘rinishi sifatida qabul qilish to‘g‘rimi? Umuman, evtanaziya axloqiylikmi, axloqsizlikmi? Bu 
muammo ham umumjahoniy miqyosda o‘z yechimini kutmoqda.    
CHunki  tabobat  borasidagi  so‘nggi  tadqiqotlar  inson  o‘limi  bir  lahzada  ro‘y  bermasligini,  yurak  urishi  va 
nafas  olish  to‘xtaganda  ham,  miya  o‘lmasa  insonni  o‘ldi  deyish  mumkin  emasligini  isbotlab  berdi.  Dastlab  miya 
qobig‘i,  undan  keyin  miya  tanasi  halok  bo‘ladi.  SHundan  keyingina  insonni  o‘lgan  deb  hisoblash  mumkin.  Zero, 
hozirgi kunda toki miya o‘lmas ekan, ko‘pgina ichki a‘zolarning Yangi tabobat texnikasi vositasida ishlashda davom 
etishini  ta‘minlash  va  shu  orqali  muayyan  muddatgacha  insonda  tiriklikning  minimal  darajasini  saqlab  turish 
mumkin. Demak, yurak yoki buyrakning ko‘chirib o‘tkazilishi hali o‘lmagan  odamning minimal tiriklikka bo‘lgan 
huquqini  poymol  qilishdir.  Buning  ustiga,  amerikalik  neyroxirurg  Pol  Pirson  o‘z  tajribalariga  asoslanib,  yurak 
ko‘chirib  o‘tkazilganda  ruh  ham  ko‘chib  o‘tadi,  degan  fikrni  bildiradi.  CHunonchi,  19  yashar  qizning  yuragi  40 
yashar  erkakka  o‘tkazilganida,  uning  fe‘l–atvorida  juda  katta  o‘zgarishlar  ro‘y  bergan.  Yoki  20  yashar  qizning 
yuragi  va  o‘pkasi  36  yashar  ayolga  o‘tkazilganda  ham  shunga  o‘xshash  o‘zgarishlar  yuzaga  kelgan:  ayolning 
kulishigacha o‘zgarib ketgan. Axloqiy nuqtayi nazardan buni qanday izohlash mumkin? 
Biologik  axloqshunoslikning  anchadan  buyon  ko‘pchilikka  ma‘lum  muammosi,  bu  –  abort.  Ma‘lumki, 
to‘rtinchi haftaning oxirida homilada dastlabki yurak urishi paydo bo‘ladi. Sakkizinchi haftaning oxirida esa miya 
tanasining  elektrofiziologik  faolligini  kuzatish  mumkin.  Demak,  har  qanday  abort,  xalq  ta‘biri  bilan  aytganda, 
                                                 
148
 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., «Маънавият», 2008, 61-б. 
 

jonlini  jonsiz  qilish,  tirik  organizmni  tiriklikka  bo‘lgan  huquqdan  mahrum  etishdir.  Xo‘sh,  abortni  axloqsizlik 
tarzida  baholash  kerakmi  yo  yo‘qmi?  Yoki  AQSH  olimlari  tomonidan  «inson  zotini  yaxshilashga»  qaratilgan 
tadqiqotlarni  olib  ko‘raylik.  Ularda  «yaxshilangan»  –  sog‘lom,  kuchli  intellekt  egasi  bo‘lgan  odamlar  hujayrasini 
ayol  organizmidagi  endi  rivojlanishga  kirishgan  nisbatan  «oddiy  odam»  hujayrasi  o‘rniga  ko‘chirib  o‘tkazish 
tajribalarini  olib  borish  mo‘ljallangan.  Ular  amalda  tatbiq  etilsa,  asta–sekinlik  bilan  insoniyat  irsiyat 
jamg‘armasining (genofondining) bir yoqlama o‘zgarishiga olib kelishi shubhasiz. Rumo papasi buni inson zotiga, 
insoniy tabiatga aralashuv, uni zo‘rlik yo‘li bilan o‘zgartirish, na faqat katta gunoh, balki o‘ta axloqsizlik deb atadi. 
Xo‘sh, bunday tajribalarni qanday baholash kerak? Bu savollarga ham axloqshunoslik javob topmog‘i lozim. 
   O‘lim,  ma‘lumki,  axloqiy  nuqtayi  nazardan  eng  ulkan  yovuzlik  hisoblanadi.  Ayniqsa  majburiy  o‘lim. 
SHunga  ko‘ra,  o‘lim  jazosining  huquqiy  jihatdan  qo‘llanilishi  mohiyatan  jamiyat  tomonidan  yovuzlikka  qarshi 
yovuzlik bilan javob berishdir.  
Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom islom dinining uch asosi borligini aytib, ularning birinchisi odam 
o‘ldirmaslik ekanini ta‘kidlaydilar. Buni imom G‘azzoliy «Mukoshafaat ul–qulub»da shunday keltiradi: 
«Termiziy va boshqa hadischilar rivoyat qiladilar: 
Rasulluloh buyurdilarki: 
… Islomning uch dasturi bor. Dinning tamoyili shular ustiga qurilgan. Kim shu asoslardan tashqari chiqsa, bu 
bilan u kofirlikka qarab ketgan bo‘ladi: 
1 – Qonni (odam o‘ldirishni) halol hisoblasa; 
2 – Ollohdan boshqa iloh yo‘qligiga guvohlik (shahodat) bermasa; 
3 – Farz bo‘lgan namozni va ro‘zani inkor etsa».
149
 
Demak, inson hayoti eng oliy qadriyat ekani diniy  nuqtayi nazardan ham na faqat tan olinadi, balki birinchi 
o‘ringa qo‘yiladi.  
O‘lim  jazosini  kimlar  qanchalik  oqlashga  harakat  qilmasin,  u  –  jinoyatchini  jazolashdan  ko‘ra,  undan  o‘ch 
olishga  qaratilgan,  qadim–qadimlardan  kelayotgan  xun  olish  tamoyilining  «demokratlashgan»,  Yangilangan  shakli 
sifatida  namoyon bo‘ladi.  Aslida  esa  insonning  muayyan jinoyatni  sodir etgan hatti–xarakatlari qoralanishi  kerak, 
uning o‘zi emas, u qilgan yovuzlik o‘limga mahkum etilishi lozim – odamni emas, yovuzlikni o‘ldirish oqilona ish 
emasmi?!  Yovuzlikni  o‘ldirish,  yovuzlik  sodir  etgan  kishining  uzoq  muddatli  yoki  bir  umrlik  qamoqdagi  vijdon 
azobi va tazarrusi bilan amalga oshirilgani durustmasmi?!  
Bu  masalaning  bir  tomoni.  Ikkinchi  tomoni  shundaki,  nodemokratik  tuzumlarda  belgilangan  o‘lim  jazosi 
kamdan–kam  hollarda  adolatli  hukm  bo‘lib  chiqadi.  CHunonchi,  Lenin,  Stalin,  Franko,  Hitler,  Pol  Potlar 
hukmronligida  millionlab  odamlarning  qatl  etilishi  yoki  shu  yaqin–yaqinlarda,  sho‘rolar  tuzumi  davrida 
O‘zbekistonda o‘tkazilgan «Paxta ishi» deb nomlangan qatag‘on paytida otishga hukm qilinganlarning taqdiri bunga 
yaqqol  misol bo‘la  oladi.  Ana  shu davrlarda  o‘limga  hukm qilinganlarning juda  ko‘pchiligi  ke–yinchalik oqlandi, 
ular  gunohsiz  deb  topildi.  Lekin  hukm  ijro  qilib  bo‘lingan:  nohaq  jazolangan  –  qatl  etilgan  insonlar  adolat 
tantanasini ko‘rolmaydilar. 
 Uchinchidan,  hatto  demokratik  jamiyatlarda  sudlarning  hamma  vaqt  ham  yuz  foiz  to‘g‘ri  va  adolatli  hukm 
chiqarishiga  kim  kafolat  beradi  –  hakamlar  ham  inson,  hamma  qatori  xato  qilishi  mumkin.  Jamiyatning  keyingi 
pushaymonidan qatl etilgan odamga nima foyda?  
Bu  misollarning  hammasida  o‘lim  –  tor  huquqiy  jazo  doirasidan  chiqib  ketadi  hamda  tarixda  aldangan, 
adashgan insoniyatning, jamiyatning va shaxsning axloqsizligi sifatida baholanadi. SHu jihatdan qaraganda, hozirgi 
paytdagi  ko‘pgina  demokratik  mamlakatlarda  o‘lim  jazosining  bekor  qilinishini  o‘sha  jamiyatlar  axloqiy  darajasi 
bilan bog‘liq ijobiy hodisa deyish mumkin. Bizning mamlakatimizda ham bu borada dadil qadamlar qo‘yilganligi – 
avval  yosh  nuqtayi  nazaridan  o‘lim  jazosini  qo‘llashning  chegaralanganligi  (60  yoshgacha),  keyinroq  esa  uni 
butunlay bekor qilishga qaratilgan insonparvarlik harakatlari quvonarli voqea. Bu nafaqat bizga, balki Yyer yuzidagi 
barcha mamlakatlarga taalluqli muhim, umumjahoniy muammo.  
SHunday  qilib,  axloqshunoslik  oldida  ana  shunday,  tobora    globallashib  borayotgan  axloqiy  muammolarni 
hal etishda yetakchilik qilish vazifasi turibdi. Zero mazkur global muammolarni bugungi kunda axloqshunoslikning 
ahamiyatini  belgilab  beruvchi  barometrlar,  deyishimiz  mumkin.  CHunki  ular  faqat  milliy–mintaqaviy  muammolar 
bilan  dialektik  aloqada  hal  etilishi  mumkin.  Ya‘ni,  axloqiy  insondan,  axloqiy  insoniyatga  o‘tish  qanchalik  tez  va 
samarali  amalga  oshsa,  odamzod  uchun  o‘zini  ham  o‘z  sayyorasini  ham  asrab  qolish  imkoni  shuncha  oson 
reallashadi.