Qadimgi Turon-Eron mintaqasi xalqlarining estetik qarashlari
Sharq xalqlari taraqqiyoti tarixida qadimgi Eronzamin va Turonzamin aholisi yaratgan madaniyat katta o‘rin
tutadi. Eronliklar va turonliklar o‘rtasidagi aloqalar ko‘pincha tinch-totuvlikka asoslangan emas. To‘maris, SHiroq
haqidagi qadimgi voqelikka doir afsonalar, keyinchalik Firdavsiy «SHohnoma»sidan o‘rin olgan buyuk turk hoqoni
Alp Er To‘nga – Afrosiyobning Siyovush, Kaykovus, Kayxusrav bilan bo‘lgan munosabatlari buning dalilidir. Ayni
paytda, bu qadimgi ikki mintaqa orasida madaniy, ma‘rifiy aloqalar yo‘lga qo‘yilganligi shubhasizdir. Xususan,
mashhur zardo‘shtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»ning taqdiri bunga misol bo‘la oladi. Bundan uch ming yil avval
qadimgi Xorazmda Spitoma urug‘idan dunyoga kelgan Zardusht dastlab o‘z o‘lkasida Axura Mazda dinini targ‘ib
etishda ko‘p qiyinchiliklarga duch kelgach, o‘zga yurtlarga bosh olib ketadi. Sakastana yurtida Kaviy Vishtaspa
saroyida panoh va uzlat topadi.
«Avesto» gotlarini Zardo‘sht badiha yo‘li bilan omma orasida qo‘shiq qilib aytgan. Bu turkum she‘rlar –
«got»larda o‘sha davrdagi hayotiy lavhalar o‘z aksini topgan. «Got» so‘zi aslida «goh» ya‘ni «kuy», «qo‘shiq»
degan ma‘noni anglatadi. Bu so‘z mumtoz musiqa merosimizda «Dugoh», «Segoh», «CHorgoh» kabi atamalar
tarkibida saqlanib qolgan.
Qadimgi «Avesto»dan bizgacha etib kelgan qismlar «YAsna», «Vedevdot», «YAsht», «Visparat» kitoblaridir.
Zardusht ijod qilgan gotlardan 17 tasi «YAsna» kitobiga kirgan. Ayrim parchalar yashtlar ichida ham uchraydi.
Aynan ana shu gotlar orasida qadimgi turonliklar va eronliklarda estetik tasavvurlarning qanday shakllanganligini
ko‘rish mumkin.
Qadimgi turonliklar va eronliklarda ham atrof-muhitdagi go‘zallikni anglab etish boshqa qadimiy madaniy
xalqlardagi kabi insonning o‘z-o‘zini anglash va o‘zligini barqaror etish jarayonlarida ro‘y bergan. Ma‘lumki,
qadimgi Sharqda go‘zallik axloqiy yuksaklik bilan mohiyatan bir tushuncha sifatida olib qaralgan. Bu jihatdan
«Avesto» ham istisno emas: undagi «go‘zal», «chiroyli», «qoyilmaqom» so‘zlari «yaxshi», «ezgu», «beg‘ubor»
so‘zlari bilan ma‘nodosh tarzida keladi; «go‘zal» degani «yaxshi», «odamga foydali» degan ma‘noni anglatadi.
«Avesto»da odatda «go‘zal» sifatlashi «adl», «beg‘ubor», «qudratli», «qo‘rqmas», «dovyurak», «ezgu», «zarur»
singari ijobiy baholar bilan yonma-yon keladi. Zero ko‘rib o‘tganimizdek, ko‘pchilik qadimgi xalqlarda estetik
g‘oyalarning ibtidosi «go‘zallik va ezgulik»ning, «go‘zallik va zaruriylik»ning yaxlitligi bilan bog‘lanadi.
«Avesto»da ham boshqa yuksak madaniyat sohibi bo‘lgan qadimgi Sharq mintaqalaridagi an‘anaviy estetik tushuncha
bo‘lmish nur alohida o‘rin egallaydi. Unda quyosh, oy, yulduzlar nuri insonning ichki axloqiy ziyosi bilan qo‘shilib ketgandek
tuyuladi, nur nafosati o‘zining yuksak darajasiga ko‘tariladi.
Gotlarda go‘zallik haqidagi tasavvur ilohiy nuqtayi nazardan adllikka, meyoriylikka, mutanosiblikka, ya‘ni
uyg‘unlik tushunchasining ilk ibtidoiy ko‘rinishlariga borib taqaladi. Zardusht gotlarda o‘z ilohi Ahura Mazdani
sharaflagani va bu sharaflash «mezonsiz emas, balki mezoniy so‘zlar bilan» amalga oshuvini alohida ta‘kidlaydi.
«Avesto»da fikr – so‘z – a‘mol uchligi yaxlitlikni tashkil etadi va bu yaxlitlikda so‘z alohida o‘rin egallaydi.
Zardusht uchun Ahura Mazdani chiroyli so‘zlar bilan ifodalash yovuz so‘zlarni yanchish, ya‘ni ezgulik vositasida
yovuzlikni yanchish demakdir. Bu esa so‘zni muqaddaslashtirish, eng avvalo, gotlar shaklida badiiylashgan so‘zni
e‘tiqod ramzi sifatida talqin etishdir.
Gotlarda «go‘zallik», «ko‘rkamlik», «chiroylilik», «ulug‘», «ulug‘vor», «viqor» singari so‘zlar alohida tilga
olinmasa-da, ular haqiqat, ezgulik, yaxshilik shaklida ifodalanadi.
Qadimgi hind eposi «Mahobxarat»da tasvirlanishicha, YUdhishtir tomonidan ruhlarga atab o‘tkazilgan
qurbonliq bayramida turli mamlakatlardan, jumladan Turondan shaklar, tohar va qang‘ilar davlatining elchilari
qatnashadilar. Bu elchilar keltirgan sovg‘a-salomlar ichida xalq amaliy san‘ati taraqqiyotidan dalolat beruvchi, o‘z
davri estetik didini aks ettiruvchi jundan, paxtadan, ipakdan to‘qilgan matolar, nafis kiyim-boshlar, temir uchli nayzalar,
oyboltalar, keskir bolta va teshalar bo‘lgani aytiladi.
Xuddi shunday holatni milodning dastlabki asrlarida bitilgan qadimgi Xitoy manbalarida ham uchratish
mumkin. Ulardan birida Markaziy Osiyodan, xususan, Toshkent vohasidan Xitoyga borgan artistlarning kiyimlari va
bezaklari ta‘riflanadi. Unda yozilishicha, raqqos-artistlar engi tor ko‘ylak, boshlariga cho‘ng‘oq (uchi baland) telpak
kiyganlar. Telpak tevaragi tepaga qayrilgan, chetlariga mayda qo‘ng‘iroqchalar taqilgan. Bundan tashqari, ular
gulnusxa, durlar bilan bezalgan do‘ppi ham kiyganlar. Solnomachi bu kiyimlar qadimdan mavjudligini, hanuzgacha
o‘zgarmaganligini ta‘kidlaydi. Toshkentlik raqqos bolaning o‘yinini madh etishga bag‘ishlangan she‘rlardan birida
ham mazkur engillar tilga olinadi. SHe‘rda raqqos bolaning ko‘ylagi nafis jun matodan to‘qilgani, boshida
cho‘ng‘oq telpak, belida kumush kamar va oyog‘ida naqshin etigi bo‘lgani tasvirlanadi.
Milodiy IV-V asrlarga oid xitoy musiqiy risolalarida Buxoro (Ango), Samarqand (Kango) va Qang‘li shjo yoki
Qang‘li (Sirdaryoning o‘rta oqimi, Toshkent vohasi) nomli maqomlar mavjud bo‘lganini ko‘rish mumkin. Xitoyda mashhur
bo‘lgan xusyunsu raqsi Movarounnahrda keng tarqalgan raqslardan bo‘lgan, uni Samarqand, Kitob va Shahrisabz
mintaqalaridan chiqqan qiz-juvonlar ijro etganlar. Xusyunsu raqsida kichik, yumaloq koptokni tepaga otib, gir aylanib,
mohirlik bilan ilib olib, oyoq tagiga tashlab, ustiga oyoq qo‘yib, sirg‘alib ketmasdan aylanib o‘ynaganlar; sirg‘alib ketmaslik
o‘yinchining mahoratini bildirgan.
Qadimgi Xitoyda shuhrat qozongan raqslardan yana biri Chjechji – Toshkent nomi bilan atalgan, uni 24 nafar
raqqosa ijro qilgan, bu raqs davra olib o‘ynalgan. O‘yin milliy musiqa, maqom va xonanda ijrosi bilan jo‘rlikda
davom etgan. Raqqosalardan biri davra markazida o‘ynab, o‘yinni boshqarib borgan. Kuzatuvchi raqqosa «xuasin»
(«gulning markazi») deb atalgan. Raqqosalarning barchasi qimmatbaho nafis matolardan tikilgan, dur-javohirlar
hamda go‘zal kashtalar bilan bezalgan kiyim-boshlarda sahnaga chiqqanlar. O‘sha davrlardagi xitoylik shoirlar bu
Toshkent raqsining maftuni bo‘lib, unga o‘nlab she‘ru qasidalar bag‘ishlaganlar. Mashhur san‘atshunos, akademik
L.I. Rempel qadimgi dunyo Sharq san‘ati haqida fikr yuritib: «O‘rta Osiyoning Ahmoniylargacha bo‘lgan va
Ahmoniylar xukmronlik qilgan davrdagi qadimiy madaniyat va san‘at o‘chog‘i sifatidagi roli aniq. Biroq qadimgi
O‘rta Osiyo mahalliy madaniyatining eng yuksalgan payti antik davrga to‘g‘ri keladi.
Qadimgi Hindistondagi estetik g’oyalar
Taxminan milodgacha bo‘lgan II ming yillik o‘rtalarida Shimoliy-G‘arbiy Hindistonga, hozirgi Panjob
mintaqasiga g‘arbdan Hindukush dovonlari orqali o‘zlarini oriylar deb atagan jangovar qabilalar kirib kela
boshladilar. Ular na faqat harbiy iste‘dodga, balki shoirlik qobiliyatiga, dunyoning qandayligi, uning qanday bo‘lishi
kerakligi haqidagi o‘z qarashlariga ham ega edilar. Ularning alqovlari – Sharqiyalari eng qadimgi hind yodgorligi
«Rigveda»ga asos bo‘ldi. «Veda» – muqaddas bilim, «Rigveda» – alqovlar vedasi demakdir. «Rigveda» o‘sha davr
kishisining o‘zi va atrof muhit: ma‘budlar, iblislar, devlar, fazo, ijtimoiy turmush axloqiy va estetik qadriyatlar
haqidagi bilimlarni o‘z ichiga oladi.
Eng keng yoyilgan nuqtayi nazarga ko‘ra, Hindistonga bostirib kirgunlariga qadar oriylar O‘rta Osiyoning
Amudaryo va Sirdaryo bo‘yi, Orol hamda Kaspiy dengizigacha bo‘lgan mintaqalarida yashaganlar. Zero «Rigveda»
va «Avesto»ning tili bir-biriga nihoyatda yaqin. YAqinlik ba‘zan shu darajadaki, ikki matn bir qadimiy matnning
ikki xil variantiga o‘xshaydi: faqat tovushlar mosligining qonun-qoidalarigina har xil. Buning ustiga «Rigveda» tili
keyingi davrda sanskritda yozilgan she‘rlar va mumtoz eposlar tilidan ko‘ra, «Avesto» tiliga yaqin. «Rigveda»dagi
qator mifologik personajlarning «Avesto»da mavjudligini ham aytib o‘tish lozim; nomlar o‘xshashligidan tortib,
syujetlar o‘xshashligigacha uchratish mumkin. Bundan tashqari, har ikki diniy tizimda sig‘inish ob‘ekti umumiy:
«Rigveda»da ham, «Avesto»da ham olovga sig‘inish e‘tiqodiy asos sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday o‘xshashliklar
juda ko‘p.
«Rigveda»da so‘zning ahamiyati alohida o‘rin tutadi. Ma‘budlarni e‘zozlashda so‘z ibodat va qurbonliqdan
kam hisoblangan emas. So‘z poklovchi, muqaddas omil hisoblangan, «Rigveda»da u ma‘buda Voch («voc»–«so‘z»,
«nutq» degani) timsolida jonlantirilgan.
Sharqiya-alqovlarni shoir – kohinlar-rishilar yaratganlar. Rishilar san‘ati bizning hozirgi baxshi-shoirlarimiz
san‘atiga o‘xshash vorisiylik tabiatiga ega bo‘lgan, otadan o‘g‘ilga o‘tgan. Oriylarning Hindiston ichkarisiga kirib
boraverishi bilan tabaqaviy to‘siqlar yo‘qola borgan; rishilar uchun zot emas, iste‘dod birinchi o‘ringa chiqqan.
«Rigveda»da oriylar jamiyatidagi shoir ilohiy karomatga dahldor, ma‘budlar alqagan donishmand tarzida
namoyon bo‘ladi. SHoir ma‘buddan ana shu karomatli onlarni baxshida etishni so‘raydi. Donishmandlik, bu – bir
zum namoyon bo‘luvchi manzara. Unga erishishning usuli-ko‘rishdir. SHoir ichki nigoh, savqi tabiiy bilan uning
ilohiy haqiqat manzarasini nogoh yoritib yuboradigan uning nuri orqali ko‘radi. Bir manzara o‘rnini ikkinchisi
egallaydi va bu manzara-karomatlar almashinuvi zaminida dhi deb nomlangan vedaga xos dunyoni bilish yotadi.
Dhi – «fikr, tasavvur, qarash, tushuncha; intuistiya (savqi tabiiy, fahm), bilish, aql, bilim, san‘at, ibodat»,
shuningdek, «ko‘z o‘ngiga keltirish, fikrlash» ma‘nolariga uyqash. SHoir dhira-dhi egasi, donishmand, iste‘dod
egasi deb atalgan. SHoirlar ma‘budlardan dhi ato etishlarini so‘raganlar. Dhi tufayli shoirlar ma‘budlar bilan
odamlar orasidagi vositachiga aylanganlar. Zero shoir – «doimo ma‘budlar olami bilan uchrashuv» timsolidir.
157
Ma‘budlar olami esa mutlaq go‘zallik maskani. Vedalardagi tasavvurga ko‘ra, shoirlar o‘zlari Yangi manzaralar
yaratmaydilar, balki oddiy bandalar ko‘rolmaydigan ma‘budlar dunyosiga tegishli manzaralarni so‘zga
aylantiradilar. Bunda ilhomning o‘rni muhim: ilhomgina shoirga Ilohiy So‘z ustidan hukmronlik qilish imkonini
beradi. SHu bois shoirning muvaffaqiyati Voch bilan bog‘liq. Voch deydi: «Kimni suysam o‘shani-qudratli, o‘shani-
brahman, o‘shani-rishi, o‘shani-donishmand qilaman. Zero shoir-baxshining «So‘z bilan ko‘rmoqchiman iloh Agni
siyratini», deyishi bejiz emas. «Rigveda» – she‘riy matn. Uning she‘riy o‘lchovi hijolarning muayyan soniga
asoslangan. Ayni paytda uzun va qisqa hijolar farqlanadi. «Rigveda»da 1028 Sharqiya-alqovlar mavjud. Uzoq
zamonlardan buyon Hindistonda bu Sharqiyalarni musiqa jo‘rligida ijro etish odat tusiga kirgan. Chunonchi,
«Samoveda»-butunasicha musiqaga solingan «Rigveda» Sharqiyalaridan iborat.
«Avesto»dagi kabi «Rigveda»da ham Nur estetikasi alohida o‘rin tutadi. Juda ko‘p Sharqiya-alqovlar
muqaddas olov ma‘budi Agniga bag‘ishlangan. Qadimiy yodgorlikning birinchi alqovi-Sharqiyasidayoq Agni
«shoirona zakiy, haqiqiy charaqlagan sharaf sohibi» deb ta‘riflanadi. Agniga nisbatan «go‘zal yoqilgan», «go‘zal
qiyofali» «charaqlagan» singari sifatlashlar qo‘llaniladi; go‘zallik haqidagi tasavvur nur bilan bog‘liq tarzda
namoyon bo‘ladi.
158
Go‘zallik «suvga to‘la bodiyadek ezgulik to‘la» ma‘bud Indrning ham asosiy sifati tarzida
talqin etiladi; uni Sharqiyalardan birida «qudratning go‘zal harakat qiluvchi o‘g‘li», deyilsa, boshqa birida u:
Seni, ey go‘zal qiyofa sohibi
Madh etmoq istaymiz, ey sahiy, –
deb ulug‘lanadi
159
. Boshqa Sharq adabiiy yodgorliklaridek, «Rigveda»da ham asosan go‘zallik ezgulik va
yaxshilik tarzida talqin etiladi. Ayni paytda shunday o‘rinlar borki, unda go‘zallik bilan ezgulik ajratib ko‘rsatiladi.
Ma‘bud Indrga bag‘ishlangan alqovlardan birida ezgulik, qahramonlik va go‘zallik ham sifat, ham tushuncha
sifatida bir-birini to‘ldirib keladi:
Botirliging, ey qahramon, kuylangay go‘zal,
Ruh kuchi-la ezgulikni sen topgan mahal
160
.
Qadimgi Hindiston falsafiy-estetik, diniy-axloqiy tafakkurida upanishadlarning ahamiyati beqiyos.
«Upanishad» so‘zi to‘g‘ridanto‘g‘ri «davra», «davra olmoq» (ustoz atrofida) demakdir. Lekin uning ikkinchi botiniy
ma‘nosi – «sirli bilim», «yashirin bilim». Upanishadlar vedalarga borib taqaladigan, ularning sirlarini
tushuntiradigan diniy-falsafiy tabiatga ega ta‘limotdir. Aynan milodgacha bo‘lgan VII-IV asrlarda vujudga kela
boshlagan ana shu upanishadlarda qadimgi hindlarning shakllangan estetik tasavvur va qarashlarni ko‘rish mumkin.
Upanishadlardagi nafosatli tasavvurlar ham axloqiy qarashlar bilan mustahkam bog‘liq.
Upanishadlar yaratilgan davrga kelib, qadimiy Hindistonda musiqa san‘ati, qo‘shiq, raqs, me‘morlik va
tasviriy san‘at taraqqiy topgan edi. Biroq, upanishadlarda ko‘p hollarda bezaklar moddiy yoki ma‘naviy bo‘lishidan
qat‘i nazar, ular qoralanmasa-da, umuman olganda, san‘at o‘tkinchi hissiy lazzat, moddiy hodisa tarzida talqin
etiladi. Asl donishmand abadiy haqiqatga intilishi, har qanday san‘atdan yuz o‘girishi lozim. Zero san‘at, xususan,
tasviriy va musiqiy san‘at «aldamchi lazzat» beradi; kimki unga o‘rganib qolsa, «oliy holatni yodidan chiqaradi».
Qadimgi Hind estetikasida, xususan, upanishadlarda nur nafosati bilan birga so‘zlarda in‘ikos etgan rang
nafosatiga ham duch kelish mumkin. Ranglar muqoyasa-zidlashtirish usulida estetik xususiyat kasb etadi.
Upanishadlar mohiyatan «Brahman haqidagi ta‘limot» degan ma‘noni ham anglatadi. «Brahman» so‘zining o‘zi ko‘p
ma‘noli. Upanishadlar Brahmanni universum, mavjudlikning yagona ibtidosi, o‘z-o‘ziga asoslangan, olamdagi bor narsaga
va olamning o‘ziga tayanch bo‘luvchi qandaydir ulug‘lik tarzida tushuntiradi. Donishmand uchun esa Brahman «intilish
ob‘ekti», ya‘ni muayyan ma‘noda ma‘naviy ideal har qanday go‘zallikdan go‘zalroq go‘zallikdir.
Oliy va pok brahmanga etishish buyuk quvonch, baxt bag‘ishlaydi, u – insonning charaqlab turgan haqiqatni
ko‘ra bilishidir. Brahmanni bilish –«insondagi nurni» bevosita mushohada etish. Bu eng go‘zal va eng ilohiy
mushohadadir. SHunday qilib, upanishadlarda haqiqat, nur – ezgulik va oliy go‘zallik ramzi tarzida talqin etiladi.
Qadimgi hind estetikasi so‘nggi davrlari milodning dastlabki asrlarida nazariy risolalarning yuzaga kelishi bilan
alohida ahamiyatga ega. Ana shunday qimmatli asarlardan biri «Nat‘yashastra» – «Teatr san‘atiga doir o‘gitlar» (I-II asrlar)
risolasi hisoblanadi. Odatda afsonaviy donishmand Bharatga nisbat beriladigan bu asarda asosan aktyorning ijro texnikasi va
tarbiyasiga doir turli maslahatlar hamda o‘gitlar keng o‘rin olgan. Unda ishtirok etuvchilarning dramatik syujet asosida
tug‘ilgan ehtirosli holatlari aktyorning qadam tashlashi, imo-ishorasi, o‘zini tutishi va barcha harakatini belgilaydigan shu
kabi omil, degan fikr ilgari suriladi. Ifodalanayotgan hissiyotning tabiati, shuningdek, musiqiy jo‘rlikni, grim va qisman libos
tanlashni ham taqozo etadi. SHunday qilib, ehtiros na faqat aktyor harakatini, balki, umuman spektakl shaklini uyushtiruvchi
ibtidodir. Sahnada badiiy qiyofa yaratish vazifasidan kelib chiqib, qadimgi hindlarning teatr haqidagi ilmi inson ruhiy
holatlarini alohida tahlil etuvchi «bhava» deb atalgan tizimni yaratdi. Unda bir tomondan, ruhiy holatlarning tug‘ilishiga olib
keladigan sabablar («uyg‘otuvchilar» – «vibhava»), ikkinchi tomondan esa, ularning tashqarida imo-ishora, so‘z ohangi va
hokazo ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi («onubhava») –hisobga olingan.
Bundan tashqari, «bxava»larni sakkiz guruhga bo‘luvchi murakkab tasniflash yaratilgan. O‘zida bir asosiy
tasniflash turi va bir necha shunga yaqin ikkinchi darajali holatlarni mujassam etgan ana shunday har bir guruh
157
Qarang: Ригведа. Мандалы I-IV. М., Наука, 1989. С. 116.
158
O‘sha manba. S. 99.
159
Osha manba. S. 251.
160
Qarang: o‘sha manba. S. 360
muayyan ehtiros tushunchasi tarzida olib qaralgan. Barcha tushunchalar, ya‘ni sakkiz tushuncha yagona «rasa»
(«did») degan ibora bilan ifodalangan. Keyinchalik «rasa» badiiy ehtirosni, nafosatni anglatadigan estetik tushuncha
maqomini oldi va shu tarzda hind san‘atshunosligida keng tarqaldi. «Rasa» tushunchasi musiqa nazariyasida
pardalar, tovush qatorlari, bosqichlar va ohanglar turlarida, tasviriy san‘at nazariyasida esa rangtasvir va
haykaltaroshlik qo‘llanib kelindi.
Qadimgi Hindiston estetikasidagi uslub nazariyasi taraqqiyotiga nazar tashlasak, milodning II asriga kelib,
«bezaklar» deb nom olgan badiiy ifoda usullari haqidagi ta‘limot shakllanganini ko‘rish mumkin. IV-V asrlarga
kelib, u uslub nazariyasining katta va muhim qismini tashkil etadi. Masalan, «Nat‘yashastra»da 4 xil bezak haqida
gap ketsa, «Kav‘yalankara»da ularning soni 39 ta. Nihoyat, IV-V asrlarga kelib, qadimgi uslubiyatning uchinchi
qismini tashkil etuvchi fazilatlar yoki sifatlar haqidagi ta‘limot yuzaga keladi. Ana shu davrlarda nuqsonlar haqidagi
ta‘limot ham paydo bo‘ladi.
Shunday qilib, ko‘rib turibmizki, qadimgi hind estetikasida she‘riy nutq, uslubga doir boy materiallar
yig‘ilgan va ularni uch ruknga-bezaklar, fazilatlar va nuqsonlarga bo‘lib o‘rganish tamoyillari ishlab chiqilgan.
Qadimgi Xitoy estetikasi
Qadimgi Xitoy estetikasi deganda, biz odatda, miloddan avvalgi VII asrdan milodning V asrigacha bo‘lgan
davrni nazarda tutamiz. Mana shu davrda Xitoyda, garchand estetik tafakkur mustaqil fan maqomiga ega bo‘lmasa-
da, lekin asosiy falsafiy-estetik tushunchalar shakllangan edi. Biroq, dastlabki nafosatga doir tasavvurlar, g‘oyalar,
tushunchalar bundan ancha avval «Shuszin» («Tarixlar kitobi» – miloddan avvalgi XII asr), «Shiszin («Qo‘shiqlar
kitobi» – miloddan avvalgi XI-VI asrlar), «Iszi» («O‘zgarishlar kitobi» – miloddan avvalgi VIII-VII asrlar) deb
nomlangan yodgorliklarda uchraydi. Ularni eng avvalo, mazkur kitoblardan joy olgan asotirlar-miflarda va she‘riy
eposlarda ko‘rish mumkin.
Bular orasida «Shiszin» («Qo‘shiqlar kitobi») alohida o‘rin tutadi. Zero u qadimgi Xitoy xalqi tarixini ko‘pgina
tarixiy, etnografik va boshqa yodgorliklarga nisbatan to‘laroq, chuqurroq aks ettiradi, desak Yanglishmaymiz.
«Shiszin» 305 she‘riy asarni o‘z ichiga oladi. Ular to‘rt qismga bo‘lingan: «Gofun» («Saltanatlar odatlari»), «Syao ya»
(«Kichik qasidalar»), «Da ya» («Ulkan qasidalar») va «Sun» («Alqovlar»), «Shiszin»dagi she‘riy asarlar asosan xalq
og‘zaki ijodining yozib olingan variantlaridir, to‘g‘rirog‘i, musiqaga solingan she‘rlardir. Agar qadimda musiqa va raqs
bir-biridan ajralib chiqmaganini nazarda tustak, bu yodgorlikda ham so‘z san‘ati, ham musiqa san‘ati, ham raqs san‘ati
ruhini, unsurlarini ko‘rish mumkin. Chunonchi, «YUeszin» («Musiqa haqida kitob») deb atalgan qadimgi
yodgorliklardan bizgacha etib kelgan bir parchada shunday deb yoziladi: «She‘riyat, bu – so‘zga aylangan intilish.
Qo‘shiq uni tovush orqali ifodalaydi; raqs badiiy qiyofani harakat orqali etkazadi. Har uchala tur yurakda ildiz otadi,
keyin ularga musiqiy asboblar ergashadi»
161
. Bu parchadan o‘sha paytlarda so‘z san‘ati kuy va raqs talablariga
bo‘ysundirilgani ko‘rinib turibdi.
«Shiszin»dagi folklor qo‘shiqlarida muhabbat va do‘stlik tuyg‘ulari o‘ziga xos, rang-barang ifoda topgan. Bu
tuyg‘ular bejamadorlikdan, balandparvozlikdan, soxtalikdan yiroq, o‘zida shakliy go‘zallikning ajoyib namunasini
aks ettiradi. Ana shu xalq qo‘shiqlari xitoy yozma adabiyotiga asos bo‘ldi: uch yarim ming yil avval xitoy yozuvi –
ierogliflari yaratildi. SHuni aytish kerakki, ieroglif yozuv rang-barang, bazo‘r ilg‘anadigan nozik ishoralarni
tasvirlashda mavhum va ko‘pyoqlamali tushunchalarni, turli ma‘no urg‘ularini va qirralarini ifodalash uchun cheksiz
imkoniyatlarga ega. Masalan, mey ieroglifi (go‘zal, badiiy, estetik) degan ma‘nolarni anglatadi. U ikki
piktogramadan – rasmlashgan yozuvdan iborat; yan (qo‘chqor, qo‘y) va da (katta, ulkan). Dastlab bularning
qo‘shiluvi «katta qo‘chqor» degan jo‘n tushunchani, ya‘ni, tengi kam, go‘shti lazzatli, juni kamyob, go‘zal tashqi
ko‘rinishga ega bo‘lgan hayvonlarning g‘ayri odatiy nusxasini anglatgan. Go‘zallik haqidagi tushunchaning
keyinchalik rivojlanib borishi bilan «mey» ieroglifining nisbatan murakkab va mavhum ifodasi bo‘lmish go‘zal,
badiiy, estetik degan ma‘nolar yuzaga kelgan. SHu tarzda muayyan timsol shakllana borish jarayonida
umumlashgan, tipiklashgan va mavhumlashgan tushunchaning paydo bo‘lishiga xizmat qilgan.
Ieroglif-belgilar odamlarning reallikka estetik munosabati taraqqiyotini, badiiy ijod umumiy qonunlari
shakllanishining manzarali belgisi sifatida namoyon bo‘ladi. SHu bois so‘zning she‘riy ma‘nosi ko‘p hollarda aniq
va cheklangan doiralarda emas, balki asosiy ma‘noga o‘xshashligi, yaqinligi, ba‘zan esa zidligi bilan ochiladi.
Satrlarda tugallangan majoz o‘rnida, o‘sha majozning ko‘lankasi, ishora, badiiy asosgina aks etadi; atayin qilingan
nim ifoda, notugallik, ko‘pma‘nolilik, bir chizgi, belgida homaki matn tarzida in‘ikos topgan ishora ba‘zan asl
ma‘nodan muhimroq ahamiyat kasb etadi. Natijada ijodiy hamkorlik tug‘iladi, o‘quvchi san‘atkorning asosiy fikriga
bo‘ysunuvchi, uni inkor etmaydigan rang-barang bo‘yoqlarni tasavvur qiladi. Bunda muallif qancha kam so‘z
ishlatgan bo‘lsa, shuncha ko‘p ifoda vositalari iqtisod qilinadi, fikrlashga, tasavvurga, manzara yaratishni
tugallashga shuncha katta imkon tug‘iladi. SHu bois kamso‘zlik, qisqalik, nozik ishora qimmatli hisoblanadi.
Qadimgi Xitoy shoirlarining o‘zlarini cheklashga, iloji boricha kam so‘z ishlatishga, ifodaviy vositalarga «xasislik»
qilishlariga intilishlari shundan.
Qadimgi Xitoy estetikasida ikki yo‘nalish alohida ajralib turadi. Bular – daochilik va konfustiychilik.
Daochilik yo‘nalishining muhim belgisi , bu –fazo (kosmos) hamda tabiatning azaliy va abadiy go‘zalligi; jamiyat va
inson go‘zalligi darajasi esa ana shu borliq go‘zalligiga qanchalik o‘xshash, yaqin ekanligi bilan belgilanadi.
Konfustiychilik xulqiy go‘zallik muammosini o‘rtaga tashlaydi; axloqiy-estetik ideal uning eng muhim belgisi
sanaladi.
161
Федоренко Н.Т. Избранные произведения в 2 х т. Т.1. М., ИХЛ, 1987. С. 56.
Daochilikning («dao» – yo‘l degani) asoschisi Laostzi (miloddan avvalgi VI-V asrlar) fikriga ko‘ra, uyg‘unlik
(xe) «tinchlik», «kelishuv», «yumshoqlik», «kelishtirish» ma‘nolarini anglatadi. «Me‘yor» so‘zini esa u etarlilik
ma‘nosida qo‘llaydi. CHjuansi (IV-III asrlar) uyg‘unlikning ta‘sir doirasini Laosziga nisbatan kengaytiradi; u
nafaqat ibtidoni vujudga keltiruvchi hodisa, balki butun kosmosning asosidir; u olamning bir butun yaxlitligini
tashkil etgan unsurlar va qismlarning jo‘r bo‘lib chiqargan ohangdor tovushi tarzida tushuniladi. Bu anglash
CHjuanszida badiiy shaklda ifodalanadi: koinotni u har bir parchasi alohida ohang chiqaruvchi va birgalikda hamroz
kuyni tashkil etuvchi nayga o‘xshatadi. CHjuanstzining go‘zallik haqidagi tasavvuri tabiatga uyg‘un va mukammal
yaxlitlik tarzidagi munosabat bilan bog‘liq, Osmon va Er ulug‘ go‘zallikka ega, deydi u. Donishmand asl go‘zallik
va go‘zallik bo‘lib tuyuluvchi hodisalarni farqlaydi.
Laoszi izidan borib, Chjuanstzi san‘atni bir odamdan ikkinchi odamga o‘tkazib bo‘lmaydigan, ya‘ni o‘rganib
bo‘lmaydigan oliy hodisa sifatida talqin etadi. San‘at o‘z ichki niyatiga tabiatdagi o‘xshashlikni (aynanlikni) ilg‘ab
olish; «tutib qolish» qobiliyatidir. Niyatning o‘zi san‘atkor qalbida biror-bir ma‘suliyastiz, hech qanday shaklu
shamoyilsiz tug‘iladi, shaklni esa u o‘ziga yaqin (qardosh) bo‘lgan tabiat bilan uyqashib (xe) ketgan lahzada oladi.
Ijodiy jarayon barcha botiniy kuchlar oliy darajada jamlangan lahzada vujudga keladigan nogahoniy «bashorat»
(«karomat») tarzida tushuniladi.
Go‘zallik haqida «Dao va De» kitobida («Dao de stzin») ham diqqatga sazovor fikrlar bayon etilgan.
Jumladan, unda shunday deyiladi; «Butun Osmonosti go‘zallikning go‘zal ekanini bilib olganida o‘sha payt
xunuklik ham paydo bo‘ladi. Qachonki hamma ezgulik, ezgulik ekanini bilib olganida, o‘sha payt yovuzlik ham
tug‘iladi»
162
.
«Xuaynanstzi» («Xuaynanlik faylasuflar») deb atalgan qadimgi Xitoy matni ham estetik g‘oyalar
taraqqiyotini ko‘rsatuvchi manba sifatida muhimdir. Unda mualliflar go‘zallikning me‘yor bilan belgilanishini
ta‘kidlaydilar. Me‘yor bilan belgilangan go‘zallik va nuqs bo‘lgani uchun ham bu dunyoda yaxlitlik mavjud;
«Go‘zallik me‘yor bilan belgilanadi, nuqs o‘zini foydalanish jarayonida namoyon etadi. Shu tufayli to‘rt bahri muhit
oralig‘idagi makon birlashishi mumkin»
163
.
«Xuaynanstzi»da san‘atning uch xil darajasini ko‘rsa bo‘ladi. Birinchisi, daoga asoslangan san‘at, bu –
donishmandlik. U eng yuksak darajadagi narsalar bilan bog‘liq; bular yaxlitlik, yo‘qlik, dao, olam (kosmos). Bunday
san‘atning maqsadi «oliy uyg‘unlikka» (toy xe) erishish va oxir-oqibatda tabiat bilan barobar darajada narsalar ijod qilish.
Ikkinchi darajadagi san‘at hisob-kitobga, ya‘ni me‘yorga asoslanadi. Bu – «boshqarish» (odamlarnimi, narsalarnimi –
baribir) san‘ati. Uchinchi xil san‘at esa bizning tushunchamizdagi hunarga to‘g‘ri keladi; u yuzaki mohirlik oqibati
bo‘lmish tashqi bezak sifatida talqin etiladi.
Xuaynanlik faylasuflar yuqoridagi san‘at xillarining, ayniqsa, ikkinchisiga alohida e‘tibor qiladilar va shu
munosabat bilan estetik muammolarni Yangicha talqin etadilar. Bu xil san‘at darajasi haqida fikr yuritar ekan, ular
o‘rinlilikka, yohud joizlilikka (i, byan, shi) diqqatni qaratadilar. Bu tushuncha mualliflarning go‘zallik haqidagi
tasavvurlari bilan mustahkam bog‘liq. «YUzdagi kulgichlar go‘zal, – deyiladi risolada, – agar ular manglayda bo‘lsa
– xunuk; kiyimdagi kashta – go‘zal, qalpoqdagisi esa – xunuk». O‘rinlilik ayni vaqtida degan ma‘noda ham talqin
etiladi. San‘at «lahzaga munosabatdan», «vaqtga ergashishdan» (in shi) tashkil topadi.
Mualliflar san‘at texnika bilan, mahorat qurolini egallash bilan bog‘liqligini alohida ta‘kidlaydilar, san‘at va
uning vositasini qat‘iy farqlaydilar. Mahorat, umuman olganda, daochilar fikriga ko‘ra, botiniy ma‘naviy ma‘noni
moddiy shakl orqali ifodalash qobiliyatidan iborat. Ayni paytda faqat «shakl deb atalgan hojani bo‘ysindirmay
turib», birgina tashqi shaklga shunchaki taqlid qilish odamlarda istehzo uyg‘otadi. Har bir san‘at asari ruh bilan
sug‘orilgani va u orqali san‘atkor qalbi tilga kirgani uchun go‘zaldir. Ana shu ruh mazmundan holi bo‘lgan shakl
o‘likdir, o‘likning esa go‘zal bo‘lishi mumkin emas.
Daochilar uchun ibtido nuqtasi olam (kosmos) bo‘lsa, Konfustiy (miloddan avvalgi 551 – 479 yillar) va uning
izdoshlari o‘z estetik qarashlarini ijtimoiy-siyosiy nuqtayi nazardan kelib chiqib shakllantiradilar. Konfustiy
«jo‘mard o‘g‘lon» tushunchasini kiritadi. Jo‘mard o‘g‘lon eng avvalo axloqiy va fuqarolik burchlarini chin dildan,
namunali bajaruvchi jamiyatning ideal a‘zosi. Jo‘mard o‘g‘lon tarbiyasining asosini Konfustiy uch narsada –
«qo‘shiq», «udum» va «musiqa»da ko‘radi. Demak, donishmand nuqtayi nazaridan tarbiya estetik asosda olib
borilishi lozim.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Qadimgi Xitoy estetikasi nafaqat O‘rta asrlarga kelib yuksak pog‘onaga
ko‘tarildi, balki Yaponiya, Quriya, Vetnam xalqlari estetikasiga ham asos bo‘ldi.
Dostları ilə paylaş: |