O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi
JINSIY GORMONLAR, ULARNING UNUMLARI, SINTETIK O‘RIN BOSUVCHILAR VA
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mineralokortikoid preparatlari
- 3 chizma
- Enteral qo‘llaniladigan va implantatsiya qilinadigan xomilador bo‘lib qolishdan saqlaydigan (kontratseptiv) vositalar.
|
JINSIY GORMONLAR, ULARNING UNUMLARI, SINTETIK O‘RIN BOSUVCHILAR VA ANTOGONISTLARINING PREPARATLARI Ayollar jinsiy bezlari gormon preparatlari Tuxumdonda gormonlar follikulalarda (estrogenlar) va sariq tanada (gestagenlar) xosil bo‘ladi.Estradiol follikulalarning asosiy gormoni bo‘lib, tuxum xujayralarining rivojlanish jarayonida xosil bo‘ladi. Organizmda estradioldan (asosan jigarda) qon va peshobda estron va estriol xosil bo‘ladi. Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha bu brikmalar steroid qatoriga mansub. Estrogenlar jinsiy a'zolar va ikkimlamchi jinsiy belgilarni rivojlanishi uchun zarur. Ular ta'sirida xayz siklining birichi yarimida endometriy proliferatsiyasi ro‘y beradi. Tuxum xujayra yetilgach follikula yoriladi – ovulyasiya boshlanadi. Follikula o‘rniga sariq tana xosil bo‘ladi. Progesteron sariq tananing asosiy gormonidir. Jigarda u peshob tarkibida ajraladigan pregnandiolga aylanadi 1 . Gestagenlar (progestagenlar), estrogenlar kabi, steroid tuzulishli birikmalar qatoriga mansubdirlar. Gestagenlar xayz ko‘rish siklining ikkinchi yarimida (sekretor faza) bachadon shilliq qavatining keyingi transformatsiyasini amalga oshishiga, tuxum xujayrasi urchiganda – detsidual parda va yo‘ldoshni shakllanishiga imkon yaratadi. Shunday qilib, xomilani xomiladorlik davrida rivojlanishi uchun sharoit tayyorlanadi. Shu sababli sariq tana goromoni ko‘pincha xomiladorlik goromoni deb ataladi. Yo‘ldosh xam gestagen va estrogen gormonlar manbasi xisoblanadi. Yo‘ldosh ta'sir xususiyatlari bo‘yicha gipofiz oldingi bo‘lagi gormoniga xos bo‘lgan xorionigonik gonadotrop goromon (lyuteinizatsiyalovchi) ajratadi. Angar tuxum xujayrasi urchimasa, sariq tana teskari rivojlanishga uchraydi va xayz ko‘rish bachadon shilliq qavatining ko‘chishi kuzatiladi. Jinsiy bezlar gormonlarining ishlab chiqarilishi gipofizning oldingi bo‘lagining gonadotrop gormonlari boshqaradi. Estrogen va gestagen maxsus retseptorlar bilan boglanib xujayra ichida ta'sir ko‘rsatadilar.Asosiy ta'sir joyi bu xujayra yadrosi bo‘lib, u yerda estrogen yoki gestagen retseptor kompleksi (majmuasi) DNK bilan brikadi va shu yo‘l bilan oqsil sinteziga ta'sir ko‘rsatadi. Estrogen va gestagen (progestagen)lar ta'sir ko‘rsatuvchi retseptorlarning eng ko‘p miqdori bachadon, qin, sut bezlari, xamda gipotalamus va gipofizning oldingi bo‘lagida joylashgan. Ayollar jinsiy gormon preparatlarining spetsifik faolligi ba'zan biologik standartizatsiya usuli bilan aniqlanadi. Estrogenlarni axta qilingan sichqon yoki kalamushlarda kuyikish chaqirish (estrus) xossasi asosida sinaladi. Estrogenlar ta'sirini jonivorlar qinidagi ajratmadan tayyorlangan surtma xarakteriga ko‘ra xukum chiqariladi. Osoyishtalik davrida (anestrus) surtmada shilliq, leykotsitlar va juda kam miqdorda yadroli epitelial xujayralar aniqlanadi. Kuyikish davrida surtmada ko‘p miqdorda yadrosiz dag‘allashgan epitelial xujayralar aniqlanadi. Bir ta'sir birligi (1 TB) 0,1 mkg estron faolligi mos keladi. Gestagenlarni biologik standartizatsiyalashni balog‘atga yetmagan urg‘ochi quyonchalarda o‘tkaziladi. Ma'lum sxema bo‘yicha jonivorlarga avval estron, so‘ngra progesteron kiritiladi. Bunda soxta xomiladorlik rivojlanadi. Bachadon shilliq qavatining o‘zgarishlari taxminan xomiladorlikning 8- kuniga mos kelishi kerak (gistologik tekshirishlar o‘tkaziladi). Bir ta'sir birlik ( 1TB) 1 mg kristallik prgesteron faolligiga teng. _________________________________________ 1 Estrogen va progesteronlar almashinuvi maxsulotlari glyukuron va sulfat kislota bilan kon'yugatlar ko‘rinishida buyrak orqali ajraladi. Mineralokortikoid preparatlari Dezoksikortikosteron atsetat-
0,5% moyli eritma 1ml ampulalarda: 0,005g dan tabletkalar (til ostiga qo‘yish uchun) Dezoksikortikosteron trimetilatsetat-
2,5% suspenziyaning 1ml ampulalarda 34
Estrogen va antiestrogen preparatlar. Kimyoviy tuzilishi jixatidan estrogen 1 preparatlar steroid (tabiiy gormonlar va ularning xosilalari) va nosteroid (sintetik preparatlar) birikmalarga bo‘linadilar. (8 jadvalga va kimyoviy tuzilishiga qarang). Steroid tuzilishli estrogenlardan tibbiyot amaliyotida xomilador ayol yoki xomilador jonivorlar peshobidan olinadigan estron (follikulin), xamda estradiol qo‘llaniladi. Estradiolni benzoat, dipropionat, valeriat bilan efir ko‘rinishida ishlatiladi. Estradiol dipropionat estrondan faolliroq va anchagina davomliroq ta'sir etadi. Agar estronni xar kuni kiritilsa, estradion dipropionatni 2-4 kunda bir marta kiritiladi.. Estron va estradiolning efirlarinig moyli eritmalarini mushak ichiga kiritiladi. Ichilganda ular samarasiz, chunki jigarda tez parchalanadi. Nomi yuqorida qayd etilgan vositalardan yarim sun'iy preparat etinilestradiol (mikrofollikulin) tubdan farq qiladi. U eng faol estrogen. Agar estron ning faolliligini 1 deb xisoblansa etinil estradiol faolligi 50 ga mos keladi. Bundan tashqari, etinilestradiol ichilganda xam samarador, chunki etinil guruxi uni jigarda parchalanishdan saqlaydi. Preparatning ta'siri davomli emas (kuniga 1-2 marta qabul qilinadi). Yarim sintetik estrogen bo‘lgan mestranol organizmda etinilestradiolga aylanadi. U ichiladi. U ko‘pincha kontratseptivlar tarkibiga kiradi. Enteral yo‘l bilan kiritilganda nosteroid tuzilishli, estrogenlik faollikga ega bo‘lgan sintetik vositalar ham samradordirlar. Ulardan biri geksan xosilasi bo‘lgan s i n i s t r o l (geksestrol)dir. Faolligi bo‘yicha u estrondek. Uni ichiladi va mushakga kiritishga (tavsiya etiladi) buyuriladi. 8-jadval. Jinsiy gormonlar, ularning preparatlari, sintetik analoglari va ularni o‘rin bosuvchilari, antogonistlari.
Gurux
Estrogenlar va ularning antogonistlari Gestagenlar va ularning antogonistlari Androgenlar va ularning antogonistlari Tabiiy goromonlar va ular almashinuvi maxsulotlari(steroidlar) Estradiol Estron
Estriol Progesteron Pregnandiol Testosteron Androsteron Jinsiy gormonlar prepa ratlari va ularni analog lari (steroidlar) Estron Estradiol dipropionat Etinil estradiol Progesteron Pregnin
Oksiprogesteron kapronat Testosteron Propionat Testosteron enantat Metil testosteron Gormonal faollikga ega bo‘lgan sintetik vositalar (nosteroidlar) Sinestrol
Jinsiy gormonlar antogonistlari Klomifen sitrat Tamksifen sitrat * Mifepriston (RU 486) Siproteron atsetat Flutamid Finasterid **
*Tamksifen xar-xil to‘qimalarda yo antiestrogen ta'sir (sut bezida), yo estrogen (suyaklar va boshqalar) ta'sir ko‘rsatadi. Bunday preparatlarni estrogen retseptorlarining modulyatorlari deb ataldadi. Klomifen barcha to‘qimalarda faqat antiestrogen ta'sir ko‘rsatadi ** digidrotesteron sintezining ingibitori
_________________________________________ 1 Estrus- oqma (grekchadan oistros –xoxish istak, genos – tug‘ilish)
35
Ba'zi estrogen va gestagen preparatlar va ularning antogonistlarining kimyoviy tuzilishi. E s t r o g ye n p r ye p a r a t l a r i. O CH 3 C O H 5 C 2 O C
O C 2 H 5
C O H CH 3 O Estradiol dipropionat Estron
O H
3 OH C CH
CH CH
2 H 5 C 2 H 5 OH O H
Etinilestradiol Sinestrol
O CH 3 C CH 3 CH 3 O
O CH
CH 3 C CH 3 O O C (CH 2 ) 4 O CH 3 Progesteron Oksiprogesteron kapronat
Klomifen sitrat
A n t i g ye s t a g ye n p r ye p a r a t. 36
O CH 3 C CH OH N CH 3 C H 3
Mifepriston
Estrogenlarni tuxumdonlar funksiyasini yeishmovchiligida (xayz ko‘rish siklini buzilishlarida – aminoreya 1 , dismenorya 2 axta qilingandan keyingi buzilishlarda) tug‘ruqdan keyingi davrda lak tatsiya (sut ajralishini) to‘xtatish uchun qo‘llaniladi. Estrogenlarni (masalan, sinestrol) prostata bezi raki xamda sut bezi rakini (60 yoshdan katta ayollarda) kompleks davolashda qo‘llaniladi. Estrogenlar murakkab (kombinatsiyalangan) kontratseptiv vositalar tarkibiga kiradi. O‘rniga-o‘rin ishlatishga asoslangan gormon terapiya klimakterik buzilishlar yoki tuxumdonni jarroxlik usuli bilan olib tashlangan hollarda qo‘llaniladi. Bu maqsadda yo sof estrogen preparat- proginova-21 (tarkibida estradiol valerat), klimara (tarkibida estradiol bo‘lgan v kerakli ta'sirni 7 kun ta'minlovchi plastir) yo estrogenlar bilan gestagenlar tutgan (gestogenlarni endometritning giperplaziyasini oldini olish uchun qo‘shiladi) preparatlar qo‘llaniladi. Shu kabi kombinatsiyalangan preparatlardan biri klimanorm (9 ta tabletkasi estradiol valerat, 12 ta tabletkasi estradiol valerat+levonorgestrel tutadi) hisoblanadi. Bu preparatlarda estrogen va gestagenlar shunday dozada tanlab olinganki, u estrogenlarning lipidlar almashinuviga, yurak-tomir va MNS ga ijobiy ta'sirini saqlab qolish, ularning suyaklarga antirezorbtiv ta'sirini kuchaytirish va bir vaqtning o‘zida endometriyni giperplastik jarayonlar rivojlanishidan himoya qilish imkoniyatlarini beradi. Premenopauzada yoki yoshlik davrida tuxumdonlarni jarroxlik yo‘li bilan olib tashlagan hollarda odatda 2 fazali preparatlarni uzuq-uzuq rejimda beriladi. Postmenapauzada uzluksiz rejimda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu maqsad uchun tarkibida bir xil miqdorda estradiol valerat va yangi gestagen bo‘lmish –modda almashinuviga ijobiy ta'siri va yaxshi o‘zlashtirilishi bilan ajralib turuvchi dienogest tutgan k l i m o d i ye n preparati mavjud. Klimakterik davrdagi estrogen yetishmovchiligida d i v i t r ye n , d i v i n a, i n d i v i n (estradiol valerat va medroksiprogesteron atsetatni har xil dozalarda tutadi) va d i v i g ye l (transdermal gel shaklida estradiol gemigidratlar tutadi) qo‘llaniladi. O‘rniga ishlatishga asoslangan gormonoterapiya nafaqat klimakterapiya belgilarini kamaytirish yoki bartaraf etishga imkoniyat yaratadi, balki estrogenlar yetishmovchiligi tufayli yuzaga keluvchi osteoporozni oldini oladi va unga davolovchi ta'sir ko‘rsatadi. Estrogenlarni davomli qo‘llaganda bachadondan qon ketishi yuzaga kelishi mumkin. Shu bilan bir qatorda estrogenlar qon ivishini kuchaytiradi va u tromboemboliya rivojlanishining sababi bo‘lishi mumkin. Ba'zan shishlar kuzatiladi. Estrogenlar ichilganda ko‘ngil aynish, qayt qilish, ich ketish bo‘lishi mumkin. Erkaklarda estrogenlar feminizatsiya 3 , libidoni 4 susayishi, jinsiy bexollikni rivojlantiradi.60 yoshgacha bo‘lgan ayollarda jinsiy a'zolar, sut bezi o‘simtalari bo‘lgan hollarda estrogenlarni qo‘llash man etiladi. Endometriyada, bachadondan qon ketishiga moillik bo‘lgan hollarda ham ularni qo‘llashga ko‘rsatmalar berilmaydi. Estrogenlarni buyrak, jigar xastaliklarida extiyot bo‘lib qo‘llash lozim. Keyingi yillarda amaliyot shifokorlari xazinasida yangi gurux preparatlari – antiestrogen vositalar paydo bo‘ldi. Ular nosteroid tuzilishli sintetik moddalardir. _______________________________________ 1 Jinsiy voyaga yetgan (balog‘atga yetgan) qizlarda xayz ko‘rishni bo‘lmasligi. Grekchadan a- bo‘lmas- li gi, men-oy, rhco- oqadi. 2 Xayz ko‘rishni buzilishi. Dis- (grekchadan)- funksiya buzilishini qayd etuvchi pristavka. 3 Erkaklarda ayollarning ikkilamchi jinsiy belgilarini rivojlanishi 4 Libido - lotinchadan jinsiy mayl 37
Ularning ta'sir prinsipi spetsifik retseptorlar bilan bog‘lanishlari tufayli estrogenlarga xos bo‘lgan ta'sirotlarni yuzaga keltirishdan iboratdir (3-chizma). Jumladan, ular gipotalamus (lyuteinizatsiyalovchi va follikulo rag‘batlantiruvchi rilizing omillarni ajralishi) va gipofiz (gonadotrop gormonlarni ajralishi) funksiyasini boshqarishda qatnashuvchi estrogen retseptorlarini qamal qiladilar. Bunda manfiy teskari bog‘lanish buzilada va bu sistema faollashadi. Natijada genadotrop gormonlar ajralishi ortadi, bu o‘z navbatida tuxumdon o‘lchamlarini kattalashishiga va ular funksiyasini kuchayishiga olib keladi. Shundan kelib chiqib bu kabi preparatlar masalan klomifen sitrat (klostilbegit)ni ayollar bepushtligida qo‘llaniladi. Bundan tashqari tamoksifen va toremifen (fareston) kabi antiestrogen vositalar sut bezi xavfli o‘simtasini davolashda qo‘llaniladi. 3 chizma. Jinsiy gormonlar antogonistlarining reproduktiv sistemaga ta'sirining asosiy yo‘nalishlari.
- - susaytiruvchi (qamallovchi) ta'sir + - rag‘batlantiruvchi ta'sir ER – estrogen retseptorlar GR – gestagen retseptorlar AR – androgen retseptorlar FSG – follikulorag‘batlantiruvchi gormon LG - lyutinizatsiyalovchi gormon Izox: tamaksifen sut bezlari estrogen retseptorlarining antogonistidir
Barcha gestagen 1 lar steroid tuzilishiga. Dori preparatlari sifatida progesteron 2 yoki uning sintetik unumlari – oksiprogesteron kapronat, medroksiprogesteron atsetat va pregnin qo‘llaniladi. Bundan tashqari, gestagenlik faolligiga ega bo‘lgan, testosteron xosilasi bo‘lmish norgestrel,noretindron, noretisteron, dimetisteron va boshqalar sintezlangan. ____________________________________ 1 Lotinchadan gesto – ko‘tarib yurish (ya'ni xomiladorlikni saqlash nazarda tutilgan) 2 Davolash maqsadi uchun sintetik yo‘l bilan olinadi. 38
P r o g ye s t ye r o n endometriyga ta'sir etib uni tuxum xujayrasini implantatsiya qilishga tayyorlaydi (proliferativ davr sekretor davrga o‘tadi). U miometriy qo‘zg‘oluvchanligini susaytiradi. Ovulyasiyani oldini oladi, sut bezi to‘qimasini o‘sib rivojlanishiga imkoniyat tug‘diradi. Xar kuni mushak ichiga kiritiladi. Ichilganda u samarasiz. Davomli ta'sir etuvchi gestagenlarga oksiprogesteron kapronat (gidroksiprogesteron kapronat, gormofort ) kiradi. Uning ta'siri sekinroq boshlanadi va 7-14 kun davom etadi. Yog‘li eritmalari mushak ichiga kiritiladi. Medroksiprogesteron atsetat ham davomli ta'sir ko‘rsatuvchi preparat xisoblanadi. 14 kunda bir marta mushak ichiga kiritiladi. Enteral qo‘llash ham mumkin. Pregnin (etisteron) faolligi bo‘yicha progesterondan 5-15 marta kuchsiz. Ichilganda ham samarador. Odatda til ostiga qo‘yish tavsiya etiladi. Tabletkasini butunlay so‘rilib bo‘lguncha til ostida saqlanadi. Gestagenlik faollikga ega bo‘lgan testosteron xosilalari (noretinodrel va boshqalar) enteral kiritishga mo‘ljallangan. Ularning ta'sir davomliligi 1-3 kun. Gestagenlarni sariq tana funksiyasining yetishmovchiligida xomilani tushishini oldingi olish uchun (xomiladorlikning 1-yarimida), xayz ko‘rish siklini buzilishlarida qo‘llaniladi. Kontra septiv vosita sifatida qo‘llaniladi. Gestagen gormonlarning antogonistlari–antigestagen vositalar yaratilgan. Ulardan ba'zilari tibbiyot amaliyotiga tadbiq qilingan. Shunday preparatlardan biri bo‘lib steroid xosilasi m i f ye p r i s t o n ( RU 486) xisoblanadi. U gestagen retseptorlari bilan bog‘lanib (masalan bachadonning) gestagenlar (progesteron va boshqalar) ta'siriga to‘sqinlik qiladi. Mifepriston gestagenlik (agonistlik) faolligiga ega emas. Jonivorlarda o‘tkazilgan eksperimentlarda mefistonda glyuko kortikoidlar bilan antogonizm aniqlangan. Tibbiyot amaliyotida asosan mifepristonning xomi lani tushirish (abort) xossasidan foydalaniladi. Bunday xolatlarda mifepristonni xomiladorlik boshlangandan so‘ng qancha erta berilsa samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. Xomiladorlikni tibbiyot ko‘rsatmalari bo‘yicha to‘x-tatish uchun ko‘pincha mifepristonni prostaglandilar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Buning sababi shundaki, mifepriston ta'sirida miometriyning prosto glandinlarga sezgirligi ortib ketadi. Shu sababli ikkala preparatni katta bo‘lmagan miqdorda qo‘llaniladi va bu ularning noxush ta'sirotlarini sezilarli darajada kamaytirish imkonini beradi. Antigestagen vositalar xayz ko‘rish siklini meyyorga keltirish uchun xam qo‘llash mumkin.
Bu grux preparatlar tug‘ilishni boshqarish uchun qo‘llaniladi. Ularni nafaqat nomaqbul xomiladorlikni oldini olish uchun, balki ota-onaning salomatligi, tug‘ish oralig‘ini, oiladagi bolalar soni va boshqalarni inobatga olgan xolda xomilador bo‘lishni rejalashtirish uchun qo‘llaniladi. Xomilador bo‘lishdan saqlaydigan vositalarning turli xili va ularni enteral qo‘llash sxemalari mavjud. Yuqori samaradorlikga ega bo‘lgan va noxush ta'sirotlari nisbatan kam bo‘lgan eng maqbul preparatlar quyidagilardir:
Estrogen preparatlardan odatda etinilestradiolni qo‘llashadi. Gestagenlar to‘plami yetarli darajada turli-tuman. Ularning ko‘pchiligi testosteron unumlariga mansubdir (noretindron, norgestrel, levonorgestrel va boshqalar). Estrogen va gestagen miqdori doimiy bo‘lgan monofazli preparatlar (mikroginon, miniziston, femoden, diane-35, janin, logest, regulon, novinet va boshqalar) xamda ikki va uch fazali preparatlar qayd qilingan. Oxirgi ikki holda ayollar xayz sikli davrida turli xil miqdorda estrogen va gestagenlar tutgan tabletkalarni qabul qiladilar. Bu gormonlarlarning qonda ular konsentratsiyasini odatdagi xayz ko‘rish siklida kuzatiladigan o‘zgarishlarini ta'minlovchi eng muvofiq dozasini tanlab olish imkoniyatini beradi. Bunday uslub noxush asoratlarni kamaytirishga olib keladi. Ikki fazali preparatlarga antiovin, uch fazali preparatlarga –trikvillar, triziston, triregol va boshqalar mansubdir.
39
Preparatlar ta'sir mexanizmini ovulyasiya jarayonini susaytirish bilan bog‘liq deb hisoblashadi. Bu gipofizdan follikulo rag‘batlantiruvchi va lyuteinizatsiyalovchi gormonlarni va ularni biosintezi xamda ajralishini rag‘batlantiruvchi gipotalamik gormon ishlab chiqishini kamayishi tufayli amalga oshadi. Bu muvofiq ravishda tuxumdonlar holatida o‘z aksini topadi, ya'ni ular menopauza davriga xos bo‘lgan o‘zgarishlarga uchraydilar. Endometriyda tuxum hujayrasini implantatsiyasiga to‘sqinlik qiluvchi o‘zgarishlar sodir bo‘ladi (proliferativ fazada vaqtidan avval regressiya va boshqalar). Bachadon bo‘yinidagi shilliq tarkibi ham o‘zgarib, spermatozoidlarning faolligini susayishiga olib keladi. Estrogen-gestogen preparatlar amalda 100% kontratseptiv ta'sirini ta'minlaydi. 28 kunlik xayz siklida ularni 5-kunidan boshlab 21 kun qabul qilinadi. Ushbu preparatlarni qabul qilishni to‘xtatgandan so‘ng reproduktiv funksiya tiklanadi. Tiklanish davri kontratseptivlarni qabul qilish davomligi va organizmning xususiyatlariga bog‘liq. Kontratseptivlarni davomli qo‘llaganda bu davr bir necha oy davom etishi mumkin. Xomiladorlikdan avval ushbu preparatlarni qo‘llash mavjud kuzatishlar natijasiga ko‘ra xomilaga salbiy ta'sir etmaydi. Noxush ta'sirotlar preparatlarni qabul qilishning boshlanishida (birinchi 2 oy) ko‘proq kuzatiladi. So‘ngra ular miqdori kamayadi va 5-10% ga yetadi. Eng xos bo‘lgan noxush ta'sirot kuyidagilardir: qon ivishini ortishi (ko‘k tomirlar trambozi va tromboemboliyalar xavfi), jigar funksiyasining buzilishi, glyukozaga turg‘unlikni kamayishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, ko‘krak bezlarining zichlashishi (“dag‘allashishi”), libidoni o‘zgarishi, ko‘ngil aynish, qayt qilish, xayz ko‘rish oralig‘ida qon aralash ajratmalar paydo bo‘lishi, tana vaznini ortishi va boshqalar. Estrogen-gestagenli kontratseptivlar tromboembolik xastaliklar, bosh miyada qon aylanishning buzilishi, reproduktiv sistema va sut bezi o‘simtalarida, jigarning kuchli disfunksiya-sida, qandli diabetda, psixozlarda qo‘llash man etiladi. Shuni nazarda tutmoq lozimki, estrogen-gestagen preparatlarni nafaqat xomilador bo‘lib qolishni oldini olish, balki davolash maqsadida ham qo‘llash mumkin. Jumladan, ularni xayz ko‘rish siklini buzilishlarida, polipozda, endometriozda va boshqa ginekologik xastaliklarda qo‘llaniladi. Xomilador bo‘lishni oldini oluvchi vositalarning ikkinchi guruxi faqat kichik dozadagi gestagenlarni tutadi. Ularga kontinuin , mikrolyut va boshqalar kiradi. Ularning ta'sir mexanizmi aniq emas. Gestagenli kontratseptivlar bachadon bo‘ynidagi shilliq tarkibi va miqdorini o‘zgartirib, ulardan spermatozoidlarni o‘tishini sekinlashtiradi. Tuxum hujayrasini fallopiev (bachadon) naychalaridagi o‘tkazish tezligini kamayishi ham aniqlangan. Bundan tashqari endometriyda tuxum hujayrasini implantatsiyalanishiga qarshilik qiluvchi o‘zgarishlar ham kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda gipotalamo- gipofizlar sistemani mo‘tadil susayishi ham ma'lum ahamiyatga ega bo‘lishi mumkinligini inkor etish mumkin emas. Bu gurux preparatlarining kontratseptivlik samaradorligi, kombinatsiyalangan estrogen- gestagen preparatlarinikiga nisbatan pastroq. Ular ta'sirida estrogen-gestagenli kontratseptivlarga xos bo‘lgan, masalan modda almashinuviga ta'sir etish, tromboflibitlar chaqirish xususiyatlari kabilar noxush ta'sirot-larning kam namoyon bo‘lishi yoki umuman rivojlanmasligi estrogenlarning yo‘qligi va gestagenlar kichik dozada ega ekanligi bilan tushuntiriladi. Nomuntazam hayz siklining va hayz ko‘rish oralig‘ida qon aralash ajratmalarni paydo bo‘lishi asosiy noxush ta'sirotlar hisoblanadi. Ba'zan ko‘ngil aynash, bosh og‘rig‘i, depressiya va boshqalar vujudga keladi. Umuman noxush asoratlar estrogen-gestagen kontratseptivlarni qo‘llagan-dagiga nisbatan anchagina kamroq rivojlanadi. Reproduktiv funksiya odatda gestagenli kontratseptivlarni qabul qilishni to‘xtatgandan 3 oy keyin tiklanadi. Sistemali noxush ta'sirotlarni kamaytirish uchun bachadon ichida gormon ajratuvchi majmua bo‘lgan m i r ye n a preparati taklif etilgan. Uning tarkibida o‘zidan 5 yil mobaynida uzluksiz levonorgestrel ajratib turuvchi konteyner mavjud bo‘lib, u bachadon bo‘yni sekretini zichligini oshirish va endometriyga tuxum hujayrasini implantatsiya bo‘lish jarayonini susaytirish xisobiga maxalliy kontratseptiv ta'sir ko‘rsatadi. Mirena kontratseptiv ta'sirning yuqori daraja ishonchliligi va ayniqsa xayz ko‘rish soni va ajralayotgan qon miqdorini kamayishi tufayli rivojlanadigan menorragiya va dismenoreya bilan jabrlangan ayollarga muvofiq kelishi bilan ajralib turadi. __________________________________
1 Shu sababli ularni aynan yo‘riqnomada ko‘rsatilgandek qo‘llash mumkin (odatda bir oyda 4 marta), aks xolda jiddiy gormonal disbalans yuzaga kelishi mumkin 40
Tarkibida estrogen yoki gestagenlarning 1 katta dozasi bo‘lgan preparatlar ham mavjud. Jumladan, p o s t i n o r (tarkibida levonorgestrel bor). Ularni jinsiy aloqadan keyingi 24-48 soat ichida qabul qilish kerak (postkoital kontratseptivlar deb ataladi). Xomiladorlikdan asrash vositalarini takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar davom etmoqda. Asosiy vazifa bu 100% kontratsepsiyani ta'minlagan holda prepa-ratlarning noxush ta'sirotlarini kamaytirish va ta'sir davomligi turli xil bo‘lgan preparat-larni yaratishdir. Davomli ta'sir etuvchi kontratseptiv depo-preparatlar kata qiziqish uyg‘otadi. (m-n, gestagen medroksiprogesteron atsetat; uch oyda bir marta kiritiladi). Teri ostiga implantatsiya qilish uchun (1 ta kapsula 5 yillik kontratsepsiyani ta'minlaydi). Tarkibida gestagenlar tutgan silastik kapsulalar ham yaratilgan (levonorgestrel tutgan norplant). Erkaklar uchun ham kontratseptiv vositalar ham izlanmoqda. Bunday moddalar spermato-genezni va maniy yetilishini keskin susaytirishlari lozim. Jumladan, paxta yog‘idan gossipol preparati olingan. Ammo uni qo‘llaganda noxush asoratlar sodir bo‘lishi darajasi juda ham yuqori bo‘lib, 20% erkaklarda qaytmas nasilsizlik rivojlanadi. Erkaklar jinsiy bezlari funk-siyasini gipotalamo-gipofizar boshqaruviga ta'sir etuvchi preparat ham yaratilgan. Gipofizdan follikulo rag‘batlantiruvchi moyaklarga, spermatogenezga kuchaytiruvchi ta'sir ko‘rsatuvchi va testosteronni ishlab chiqarishni o‘zgartirmaydigan gormon ajralishini tanlab susaytirish diqqatni eng ko‘p jalb etadi (1-chizmaga qarang). Shunday tipda ta'sir ko‘rsatish erkaklar urug‘lik suvi (maniy)dan ajtatilgan ingibinga xosdir.
Erkaklar jinsiy bezlaridagi Leydig (moyak glandulotsitlari) interstitsial xujayralari testosteron gormonini ( steroid tuzilishli) ishlab chiqaradi. Testosteronning talaygina qismi ko‘pgina a'zolarda (masalan prostata bezi) degidrotestosteronga aylanadi. U xujayra ichida joylashgan androgen retseptorlariga eng ko‘p affinitetga egadir. Androgenlarni retseptor ta'sir prinsipi boshqa steroidlarnikidek (bir xil). Testosteron ta'sirida jinsiy a'zolar va ikkilamchi belgilar rivojlanadi, spermato-genez nazorati amalga oshiriladi. Testosteron oqsil sinteziga yordam berib (anabolik 2 ta'sir) oqsil olmashinuviga kuchli ta'sir ko‘rsatadi, buyrak naychalarida suvni, kalsiy, natriy, xlor ionlari va boshqalarni reabsorbsiyasini kuchaytiradi. Testosteron ishlab chiqarish gipofiz-ning oldingi bo‘lagining gonadotrop (lyuteinizatsiyalovchi) gormoni bilan boshqariladi. Jigarda testosterondan (peshobda aniqlanadigan) androsteron (10 marta kam faol) xosil bo‘ladi. Qon zardobida aylanib yuruvchi testosteronni ng taxminan 65% jigarda sintezlanuvchi spetsifik globulin bilan bog‘langan bo‘ladi. Androgenlarning faolligi ba'zan biologik yo‘l bilan aniqlanadi. Sinalayotgan preparat axta qilingan xo‘rozga kiritiladi va atrofiyaga uchragan toji soqolchasining tiklanishi kuza-tiladi. Bitta ta'sir birligi (1 TB) faolligi bo‘yicha 0,1 mg kristallik androsteronga mos keladi. Tabobat amaliyotida sintetik (kimyoviy tuzilishiga qarang) yo‘l bilan olinadigan testoste-ronning efirlari: testosteron p r ye p i o n a t va t ye s t e n a t (testosteron enantat) keng qo‘llaniladi. Ikala preparat kuchli androgenlik va anabolik faollikga egadir. Testenat testo-steron propionatdan ta'sirining asta-sekin rivojlanishi, ammo anchagina davomliligi bilan farq qiladi. Testosteron propionatni ikki kunda 1 marotaba, testenatni esa 3-4 xaftada 1 marta kiritiladi. Ikkala preparatni ham yog‘li eritma shaklida mushakka kiritish uchun chiqariladi. Ichilganda ular kam samarador, chunki jigarda tez parchalanadi. Sintetik androgen bo‘lgan m ye t i l t ye s t ye r o n kimyoviy tuzilishi va biologik ta'siri bo‘yicha xuddi testosteronga o‘xshash, ammo faolligi bo‘yicha undan bir necha marta sustroq. Metiltestosteronning ustunligi uni ichilganda ham samarador ekanligidadir. Uni tablet-kasini til ostiga (sublingval) tamomila so‘rilib bo‘lguncha saqlash eng ratsional (maqul) dir. ___________________________________________
1
2 Grekchadan anabole - ko‘tarilish
41
Androgen faollikga ega bo‘lgan preparatlarni erkaklar jinsiy bezlari funksiyasining yetish- movchiligida (jinsiy yetilmaganlik, impotensiya va boshqa buzilishlarda) xamda ayollarning sut bezlari va tuxumdonlar rakida, dismenoreya, klimakterik (60 yoshgacha) buzilishlarda qo‘llaniladi. Androgenlar noxush ta'sirotlar chaqirishlari mumkin. Ayollarda muskulinizatsiyalovchi 1 ta'sir (virilizm 2 )- tovushni dag‘allashishi, tuklarni erkakcha tipda o‘sishi va boshqalar. Orga-nizmda ortiqcha suv va natriy ionlarini ushlanib qolishi mumkin. Metiltestosteron ta'sirida sariqlik rivojlanishi mumkin.
Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|