O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3-jadval
- | | Sis – Asp(NH 2
- / \ / \ S Glyu(NH 2
- ) S Glyu(NH 2 )
- S Iley S Iley
- Preparatlar
- Epifiz gormonlari preparatlari
- KALSITONIN (TIROKALSITONIN)
|
3-rasm. Laktotrop gormonni ishlab chiqarilishiga ta'sir ko‘rosatuvchi vositalarning ta'sir etish joylari: + (plyus)- kuchaytiruvchi ta'sir, - (minus)- susaytiruvchi ta'sir, D-dofamin retseptorlari.
polipeptidlar hisoblanadi. Sintetik yul bilan xam olingan. Miometriyga rag‘batlantiruvchi ta'sir etish oksitotsinning asosiy ta'siridir. Oksitotsin ta'siriga xomiladorlikning oxirgi davridagi miometriy ayniqsa sezgir bulib, u tug‘ishdan keyingi bir necha kun ichida xam shundayligicha saqlanadi. Organizmda oksitotsin aminopeptitazalarga mansub bo‘lgan oksitotsinaza ta'sirida faolsizlantiriladi. Oksitotsin dori preparati sifatida tug‘ish jarayonini rag‘batlantirish va tug‘ishdan keyingi davrda bachadondan qon ketishini to‘xtatish uchun, xamda laktatsiyani kuchaytirish uchun qo‘llaniladi. Oksitotsin toza holda chiqailadi (TB-ta'sir dozalanadi, mushak va qon tomirga kiritiladi). Bundan tashqari pituitrin (gipofiz bezining orqa bo‘lagi suvli ekstrakti ) preparat tarkibida ham bor. ______________________________ 1 Grekcha hemera-kun, alaos-ko‘r, qorong‘i, ops-nigoh, ko‘z, shapko‘rlik, qorong‘ida ko‘rishni buzulishi. 12
D ye z a m i n o o k s i t o s i n (sandopart, demoksitotsin) oksitotsinni sintetik hosilasidir. Oksitotsindan farq qilib, fermentlar ta'siriga chidamli va ta'siri davomlidir. Transbukal (lunjda tutish) yo‘l bilan qo‘llaniladi. Vazopressin (antidiuretik gormon )o‘ziga xos V-retseptorlar bilan bog‘lanadi.U asosan ikkita podtipga bo‘linadi: V 1 va V 2 (3-jadval). V 2 -retseptorlar adenilatsiklaza, V 1 -retseptorlar – fosfatidilinozitol sikli (inozitoltrifosfat va diatsilglitserol ikkilamchi vositachilardir) bilan alaqadorlar. Vazopressin ikkita asosiy xossaga egadir: 1)nefronning distal qismida suvni qayti so‘rilishini (reabsorbsiyasini) boshqaradi; 2) silliq mushaklarga rag‘batlantiruvchi ta'sir ko‘rsatadi.
Vazopressin Retseptorlarnin g podtiplari
Ta'sir doirasi Ta'sir mexanizmi
Efekt
V 2 Buyraklar (nefronni distal qismi) Suvni reabsorbsiyasini kuchayishi
Antidiuretik ta'sir V 2 Qon ivish sistemasi Qonda VIII omilini miqdorini ortishi Gemostatik ta'sir V 1 Trombotsitlar Trombotsitlar agregatsiyasi va degranulyasiyasini kuchayishi Tromb xosil bo‘lishini kuchayishi V 1a Arteriya tomirlari Tomirlar silliq mushaklari tonusini ortishi
Vazopressor ta'sir V 1b Gipofizning oldingi bo‘lagi
Kortikotropin ajralishini kuchayishi Gidrokortizon ajralishini ortishi
Vazopressinning asosiy ta'siri – bu suv almashinuviga ta'siridir. Distal naychalar va yig‘uvchi kanalchalar o‘tkazuvchanligini oshirib (V 2- retseptorlar bilan o‘zaro ta'siri tufayli) vazopressin suvni reabsorbsiyasiga imkoniyat yaratadi va shuning natijasida peshob xajmini kamaytiradi (yoki meyyorlashtiradi). Gipofiz orqa bo‘lagi gormonlarining kimyoviy tuzilishi.
2 ) Pro – Arg – Gli(NH 2 ) | | Sis – Asp(NH 2 ) Sis – Asp(NH 2 ) / \ / \ S Glyu(NH 2 ) S Glyu(NH 2 ) | | | | S Iley S Iley \ / \ / Sis – Tir Sis – Tir Oksitotsin Vazopressin
Silliq mushaklarga jumladan, tomirlarga ta'siri V 1a- retseptorlari orqali amalga oshadi. Bu vazopressinning juda kata dozalarida (antidiuretik ta'sirni yuzaga chiqaruvchi dozalardan yuz marta
13
kattaroq) gina namoyon bo‘ladi. Qon bosimini ko‘tarilishi arteriola va kapillyarlar mushaklaridagi retseptorlarga bevosita ta'siri bilan bog‘liq. Katta dozalarda vazopressin ichakning silliq mushaklariga rag‘batlantiruvchi ta'sir etadi va miometriyning qisqarish faolligini oshiradi. Xomilasiz va xomiladorlikning erta muddatlarida bachadon oksitotsinga nisbatan vazopressinga ko‘proq sezgirdir. Xomiladorlik muddatini ortishi bilan buning aksi kuzatiladi, ya'ni oksitotsin samaradorligi ortadi, vazopressinniki pasayadi. Shu narsa ko‘rsatilganki, MNSda vazopressin neyromediator va neyromodulyator vazifasini o‘taydi. Gipofizning oldingi bo‘lagidan kortikotropin ajralishiga (V 1b
– retseptorlarini rag‘batlantirish xisobiga) imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari vazopressin trombotsitlar agregatsiyasini (V 1 –retseptorlarga ta'siri) kuchaytiradi va qon ivishida qatnashuvchi XIII omil miqdorini oshiradi. Dori preparati bo‘lmish v a z o p r ye s s i n qisqa ta'sir etadi (30 min- 2 soat), chunki organizmda aminopeptidazalar ta'sirida parchalanadi. O‘zgarish maxsulotlari buyrak orqali ajraladi. Vazopressinning antidiuretik faolligi kuchliroq va tomirlarni toraytirish (vazokonstriksiya) xossasi juda sust bo‘lgan xosilalari yaratilgan (desmopressin). Asosan vazopressor ta'sir ko‘rsatuvchi preparat xam olingan (felipressin va boshqalar). Qo‘llashga asosiy ko‘rsatma – qandsiz diabet. Bu maqsadda v a z o p r ye s s i n (teri ostiga, mushak ichiga kiritiladi, TB- ta'sir birligida dozalanadi) p i t u i t r i n va a d i u r ye k r i n (quruq pituitrin burun ichiga kiritiladi), shu bilan birga d ye s m o p r ye s s i n kabi yangi preparatlar qullaniladi. Preparatlar Nomi
Chiqarish shakllari Somatotropin- Somatotropinum Tarkibida 2 va 4 TB preparat bo‘lgan flakonlar
Oktreotid- Octreotide Tarkibida 0,00005; 0,0001 va 0,0005 g preparat bo‘lgan ampulalar; 0,001 g prepart bo‘lgan flakonlar Kortikotropin- Corticotropinum 10,20,30, va 40 TB tutgan flakonlar (kiritilishdan oldin eritiladi) Menopauza gonadotropini- Gonadotropinum menopaustieum 75 TB preparat tutgan flakonlar (kiritishdan avval eritiladi) Xorionik gonadotropin- Gonadotropinum chorionicum 500; 1000; 1500 i 2000 TB preparat tutgan flakonlar (kiritishdan avval eritiladi) Laktin -Lactinum 100-200 TB preparat tutgan flakonlar (kiritishdan avval eritiladi) Oksitotsin- Oxytocinum 1 ml (5TB) preparat tutgan ampula Pituitrin- Pituitrinum 1 ml (5TB) preparat tutgan ampula Adiurekrin- Adiurecrinum 1,5 ml preparat bo‘lgan tomchilash tyubiklari. 5ml (20 TB/ml) preparat tutgan flakon.
Epifiz (g‘urrasimon yoki pineal bez) har-xil biologik faol birikmalar shu jumladan, ko‘pincha peptidlar tutadi. Epifizning asosiy gormoni bo‘lib melatonin 1 hisoblanadi. U epifizning hujayralari (pinealotsitlar)da serotonindan hosil bo‘ladi., shu sababli uni (triptofan) aminokislotalar hosilasiga mansub deb hisblanadi. ___________________________________________________ 1 Melatonin bu N-5- metoksitriptamindir 14
Serotonin SeROTONIN N-metiltransferaza ] ----------> ↓ N- atsetilserotonin Gidroksiindol O- metiltransferaza ] ----------> ↓ MELATONIN
Melatoninnig asosiy funksiyasi, chamasi tashqi muhitni yoritilganligi haqidagi ma'lumotlarni bir kunlik biologik (sirkat) ritmlarni keyingi navbatda boshqarish uchun qayta ishlashdan iboratdir. Epifizga tashqi yorug‘lik informatsiyasi quyidagi yo‘l bilan tushadi: ko‘zning to‘r pardasi → gipotalamusning supraxiazmatik yadrolari → bo‘yindagi yuqorigi simpatik gangli → simpatik nervlar → epifiz. Insonlarda melotaninni eng ko‘p miqdori tunda ishlab chiqaradi. Demak, ko‘z to‘r pardasini yorug‘lik bilan rag‘batlantirish susayganda melotaninni sintezi ortadi. Fiziologik va ta'sirotlarga javob beruvchi kunlik boshqaruvi melotaninni reproduktiv sistema faolligiga mavsumiy ta'sir bilan to‘ldiriladi. Melatonin o‘rtacha uxlatuvchi, tana xaroratini tushirish, lyuteinlashtiruvchi gormon ajralishini susaytirish ta'siriga ega. Vaqt poyaslarini keskin o‘zgarishlarida (masalan, katta masofalarni tayyoralarda bosib o‘tilganda), kunlik ritmlarga (ayniqsa uyqu) meyorlashtiruvchi ta'sir melatoninda kuchli ifodalangan. Bundan tashqari unda antioksidantlik va immun tizimiga rag‘batlantiruvchi faolliklar aniqlangan. Melatoninni ta'sirlari uni faqat o‘ziga hos bo‘lgan melatonin retseptorlari (Me1 IA, IB, IC) bilan o‘zaro ta'siroti tufayli yuzaga keladi. Ular ko‘p miqdorda supraxiazmatik yadrolar, ko‘zning to‘r pardasida aniqlangan. Shu bilan bir qatorda ular talamusning paraventrikulyar yadrolari, oldingi gipotalamus, bosh miyaning ko‘pgina qisimlarida, xamda ba'zi periferik to‘qimalarda (masalan teri bezlarida), limfotsitlarda joylashganlar. Melatoninning preparati (m ye l a k s ye n) uzoq masofalarni tayyora vositasida bosib o‘tishda bioritmni boshqarish uchun qo‘llaniladi. Bu uyqu – tetiklik sikllarini meyyorlashuvida namoyon bo‘ladi. Asosiy natija epifiz gormonal faolligining soatpoyaslarini tez almashinuviga adaptatsiyasi (moslashuvi) bilan bog‘liq. Preparatni kechqurun (ichish yoki til ostiga) qo‘yish tavsiya etiladi. U ovqat xazm qilish traktidan yaxshi va tez so‘riladi. Gematoensefalik to‘siqdan oson o‘tadi. Tez parchalanadi (metabolizmi tez kechadi). Noxush asoratlari: uyg‘ongandan keyin uyqusirash (mudroq bosish), kuchsizroq darajada, katta bo‘lmagan shishlar.
QALKONSIMON BEZ GORMONLARI PREPARATLARI VA ANTITIREOID VOSITALAR. KALSITONIN. Qalqonsimon bez gormonlari preperatlari Qalqonsimon bez L-tiroksin (L-tetrayodtironin) va L-triyodtironin (4-jadval va kimyoviy tuzilishlariga qarang) ishlab chiqariladi. Ularni sintezida taom tarkibidagi yod ishtirok etadi. Qonda aylanib yurgan yodidlarni qalkonsimon bez yutadi va yodgacha oksidlaydi, u esa o‘z navbatida tirozin aminokislotasi bilan bog‘lanadi. Bunda qalqonsimon bez gormonlarining o‘tmishdoshi bo‘lgan monoyod tirozin va diyod tirozin xosil bo‘ladi. Ulardan sintezlangan tiroksin va triyodtironin qalkonsimon bez
follikulalarida tireoglobulin tarkibida depolanadilar. Bezdan gormonlar tireoglobulindan ularni ajratib oluvchi fermentlar vositasida qonga o‘tadi. Yodidlarni bezga yutilishi, gormonlar sintezi va ularni qonga o‘tishi gipofizning oldingi bo‘lagidan ajraluvchi tireotrop gormon vositasida boshqariladi. Qondagi L-tiroksinning deyarli xammasi, L-triyodtironini esa kamroq miqdori globulin bilan bog‘langan bo‘ladi. Tiroksinni progormon deb hisoblash mumkin, chunki u hujayralarda triyodtironinga aylanadi. U esa hujayra yadrolaridagi o‘ziga hos retseptorlar bilan o‘zaro ta'sirlanadi. Retseptorlar tiroksinga nisbatan triyodtironinga ancha yuqori affinitetga egadirlar. 15
Qalqonsimon bez gormonlariga xos ta'sir bu modda almashinuvini rag‘batlantirishdir. Asosiy moda almashinuvi ortadi, shunga mos ravishda ko‘pchilik to‘qimalarda kislorodni istemol qilish kuchayadi, tana xarorati ko‘tariladi. Osillar, uglevodlar, yog‘larni parchalanish tezligi ortadi, qonda xolesterin miqdori kamayadi. Tana vazni kamayishi mumkin. Qalqonsimon bez gormonlari adrenalin ta'sirini kuchaytiradilar. Ana shunday ta'sirlardan biri bu taxikardiyani namoyon bo‘lishidir. 4-jadval. Qalqonsimon, qalqonsimon bez oldi va me'da osti bezi gormonlari, ularning preparatlari, sintetik o‘rin bosuvchilari va gormonlar hosil bo‘lishini kamaytiruvchi vositalar. Endokrin bezlar Gormonlar Gormon preparatlari Gormonning sintetik o‘rin bosuvchilari Gormonlar hosil bo‘lishini kamaytiruvchi vositalar Qalqonsimon Tiroksin Triyodtironin Tiroksin Triyodtironin gidroxlorid Tireoidin (gormonlar aralashmasini tutadi)
Metiltiouratsil Merkazalil Propiltiouratsil Diyodtirozin, Kaliy yodid, Yod Kalsitonin (trikalsitonin) Kalsitonin Kalsitrin
Qalqonsimon oldi bezi
Parat gormon Parotireoidin
Insulin Odam va jonivorlar insulini preparatlari Glibenklamid Butamid
Xlorpropamid Medformin
Glyukogon Glyukogon
Qalqonsimon bez gormonlari preparatlarining va ba'zi antitireoid vositalarning kimyoviy tuzilishi.
Q a l q o n s i m o n b ye z g o r m o n l a r i p r ye p a r a t l a r i O CH 2 O H I I I CH NH 2 C O OH HCl Triyodtironin gidroxloridi
O CH 2 O H I I I I CH NH 2 C O OH
tiroksin
16
A n t i t i r ye o i d v o s i t a l a r N N C H 3 SH Merkazolil
Tireoid gormonlar organizmning o‘sishi va rivojlanishini boshqarishda ishtirok etadilar. Ular miya, suyak to‘qimasi va boshqa a'zo sistemalarini shakllanishiga ta'sir ko‘rsatadilar. Ularni bolalik davrida yetishmovchiligida kretinizm rivojlanadi. Kattalarda qolqonsimon bez yetishmovchiligi modda almashinuvini susayishi, jismoniy va aqliy mexnat qilish qobiliyatini kamayshi, befarqlik, to‘qimalarni shishishi (mukoid infiltratsiya), yurak faoliyatini buzilishi bilan nomoyon bo‘ladi. Bu patologiya «meksedema» 1 nomini olgan. Tabobat amaliyotida qalqonsimon bez gormonlarining quyidagi preparatlari qo‘llaniladi: tiroksin, triyodtironin gidroxlorid , tireoidin. L-tiroksinning natriyli tuzini odatda ichishga, kamroq tomirga kiritish uchun tavsiya etiladi. Tiroksinning ta'siri asta sekin rivojlanadi va 8-10 kundan keyin eng yuqori darajaga ko‘tariladi. Ta'sir davomligi bir necha haftani tashkil etadi. Jumladan, asosiy modda almashinuvining ortishi tiroksinni bir marta kiritilgandan keyin 2-4 xafta davom etadi. Triyodtironin gidroxlorid (liotironin) tiroksin kabi qalqonsimon bez gormonining sintetik analogi hisoblanadi. Uning ta'siri tiroksinnikiga nisbatan tezroq boshlanadi.(24-48 soat oralig‘ida) va bir necha kun davom etadi. Moda almashinuviga tiroksinga nisbatan 3-5 marta kuchliroq ta'sir ko‘rsatadi, triyodtironin gidroxlorid ichish uchun beriladi. Tireoidin so‘yilgan qora molning quritilgan qalqonsimon bezidan iborat preparat. Tireoid gormonlar aralashmasidir. Preparatning faolligi turg‘un emas, chunki uni standartlash takomil emas (tarkibidagi yodning miqdorini kimyoviy yo‘l bilan aniqlashga asoslangan). Tireoid gormon preparatlarini qo‘llashga asosiy ko‘rsatmalar bu gipotireoidizm. Bunday xolatlarda ko‘roq tiroksin va tireoidin qo‘llaniladi. Ta'siri tez nomoyon bo‘ladigan preparat sifatida triyodtironin faqat o‘tkir kechuvchi patologik xolatlarda, masalan miksedema komasidagi bemorlarda qullaniladi. Tireoid gormonlari preparatlarining dozasi oshirib yuborilganda qo‘zg‘oluvchanlikni oshishi, terlash, taxikardiya, tremor (mushaklarning titrashi), tana vaznini kamayishi va boshqa belgilar kuzatiladi. Ovqat maxsulotlari tarkibida yodning yetishmasligi tufayli rivojlanuvchi gipotireoidizmda (oddiy yoki endemik bo‘qoq) davolash asosan ovqatga yoki istemol qilinuvchi tuzga yodidlarni qo‘shishdan iborat bo‘ladi. ANTITIREOID VOSITALAR Qalqonsimon bez giperfunksiyasida (gipertireoidizm, bazedov xastaligi) ta'sir yo‘nalishi quyidagicha bo‘lgan prepartlar qo‘llaniladi.
Yod Diyodtirozin _______________________________ 1 Grekcha myxa - shilliq, oideva – shish 17
Merkazolil Propiltiouratsil
Kaliy perxlorat g)qalqonsimon bez xujayra follikulalarini yemiruvchilar Radioaktiv yod Yod molekulyar yoki yodidlar ko‘rinishida qo‘llaniladi. Me'da –ichak traktidan u yaxshi so‘riladi. Tiroliberin va keyinchalik gipofizning tireotrop gormonini ishlab chiqarishini susaytiradi. Shunga mos ravishda tireoid gormonlarini ishlab chiqarilishi kamayadi. Qalqonsimon bez hajmini kamaytiradi. 2-3 xafta mobaynida samarador. D i y i o d t i r o z i n (ditirin) ni kiritganda xuddi shunday ta'sir mexanizmi asosida tireotrop gormon ajralishi susayadi. M ye r k o z o l i l (metimazol, metotirin) qalqonsimon bezda bevosita tiroksin va triyodtironinni sintezini buzadi. Merkozalil ichiladi. Unga xos eng kuchli nojo‘ya ta'sir bu - leykopeniya va agranulotsitoz. Shu sababli merkozalilni qon tarkibini nazorati ostida qo‘llash kerak. Ba'zan dispepsik holatlar kuzatiladi. “Bo‘qoq” yuzaga kelishi mumkin. U gipofizning oldingi bo‘lagidan tireotrop gormonini ishlab chiqarilishini ortishi bilan bog‘liq (qondagi tireoid gormonlar miqdorini kamayishiga bo‘lgan reaksiya). “Bo‘qoq” yuzaga kelishini oldini olish uchun yod va diyodtirozindan foydalanish mumkin. Antitireoid vositalar sifatida, merkazolindan tashqari tiomochevinaning qator boshqa unumlarini qo‘llash mumkin: karbimazol, propiltiourotsil. Ta'siriga ko‘ra ular merkazolilga o‘xshashdir. Karbimazol organizmda merkazolilga aylanadi. Kaliy perxlorad (xlorigen; KS1O 4 ), qalqonsimon bezning yodni shimib olishini kamaytiradi. Kamdan-kam hollarda qo‘llaniladi, asosan yengil va o‘rtacha darajadagi tireotoksikozni davolashda ishlatiladi. U leykopeniya va agranulotsitoz rivojlvnishining sababchisi bo‘lishi mumkin. Giperteriozning ba'zi shakllarida radiaktiv yod _ 131
I (yarim parchalanish davri 8 kun) yoki - 132
I (yarim parchalanish davri 2-3 soat) qo‘llaniladi. Qalqonsimon bez hujayralarning destruksiyasi asosan β nurlar (90% nur ajratadi) va oz darajada γ-nurlar ta'sirida rivojlanadi. Natija asta-sekin yuzaga chiqadi (1-3 oy va undan ko‘proq vaqtda). Bir qator bemorlarda preparatning dozasi chiqib ketganidan miksedema belgilari paydo bo‘ladi. Preparatning natriyli tuz sifatida ichishga tavsiya etiladi. Dozasi millikyuri (mKi) da belgilanadi. Antitiroid preparatlar tireotoksikozni (bazedov xastaligi) davolashda hamda qalqonsimon bezni jarroxlik yo‘li bilan olib tashlashga bemorlarni tayyorlash uchun (bemorlar holatini yaxshilash maqsadida) qo‘llaniladi.
Kalsitonin asosan qalqonsimon bezning maxsus hujayralarida ishlab chiqariladi. U 32 ta aminokislotalardan iborat bo‘lgan polipeptid. Kalsitoninning sekretsiyasi qondagi kalsiy ionlari miqdoriga bog‘liq. Kalsitonin kalsiy almashinuvini boshqarishda qatnashadi (4-rasm). Uning asosiy ta'siri – suyaklarda dekalsifikatsiya jarayonini susaytirishdir. Ichakdan kalsiy ionlarini so‘rilishiga va ularni buyrak orqali ajralishiga kalsitonin ta'sir ko‘rsatmaydi. Sintetik, odam kalsitonini olingan (sibakalsin). Lasosning kalsitonini sintezlangan bo‘lib, m i a k a l s i k nomi bilan chiqarilmoqda. Faolligi bo‘yicha insonning kalsitoninidan 30-40 marta ustun keladi va davomliroq ta'sir etadi. Kalsitonin cho‘chqalarning qalqonsimon bezidan olinadigan k a l s i t r i n preparati tarkibida ham bor. Kalsitoninni ostioporozlarda (m-n: davomli immobilizatsiya tufayli, qariyalardagi, glyukokortiko-idlarni davomli qo‘llaganda) hamda nefrokalsinozda qo‘llaniladi.
Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|