O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti b. M. Ochilova axloq falsafasi
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Komil inson va uning sifatlar. Komil inson tushunchasi
serqirra, qamrovi keng va shu bilan birga nihoyatda murak- kabdir. Mavjud falsafiy adabiyotlarda ushbu tushuncha xusu- sida turli tuman, ba’zida bir-biriga zid fikrlar uchraydi. Ayrim adabiyotlarda komil inson tushunchasi o‘rta asrlarda ishlab chiqilgan, musulmon sharqida esa asosan islomiy nuqtayi nazardan ta’riflab kelingan degan fikrlar ilgari suriladi. Tasav- vuf adabiyotida mazkur tushuncha ko‘p marta qo‘lga olinib munozaralarga sabab bo‘lgan bir qancha qarashlar ilgari su- rilgan. Shulardan biri Ibn al Arabiyning fikriga ko‘ra tangri taolo ilohiy nurdan aqlni avvalni yaratgan va uning suvratu shaklini “komil inson ” qiyofasida zuhu etgan. Allomaning naz- dida komil insonning yerdagi timsoli hazrati payg‘ambarimiz Muhammad Alayhissalomdir va ul zot vujudida aqliy, ruhiy kamolot, dunyoviy ilohiy bilimlar jamuljamdir. Ushbu fikrni e’tirof etuvchilar payg‘ambarlardan boshqa zotlarga komil in- son istilohi shartli ravishda, hurmat-ehtirom belgisi sifatida qo‘llaniladi, degan qarashni asoslashga harakat qilishadi. Shu fikrga zid o‘laroq, “komil inson insonlar jamiyatidan yetishib chiqadigan mo‘tabar zotdir, u azaldan martabasi aniq bo‘lgan ruh emas, balki axloqiy ma’naviy poklanish jarayonida kamolotga erishadi” qabilidagi talqinlarni ilgari surgan. Ushbu qarashlar, garchi bir-biriga zid bo‘lib ko‘rinsada, aslida o‘zaro yaqindir, ya’ni, inson kamoloti e’tirof etilishini ko‘ramiz. Inson tabiatning, barcha tirik mavjudotning gultoji deyil- ganda uning ko‘plab hislatlari, avvalo aql sohibi ekanligi, yuk- 61 sak ma’navit egasi bo‘la olish imkoni nazarda tutiladi. Qur’oni Karimda: “Laqod xallakna-e-insona fii taqvim”. (Darhaqiqat, insonni eng go‘zal shak-lu shamoyilda yaratdik ) deb aytiladi. Alloh taolo insonni yaratar ekan, unga nihoyatda ulug‘ riso- lat taqdir etdi, ammo jannatdan yerga tushgan inson kamolot yo‘lini eng tuban holatdan asta-sekin yuksaklikka intilish bi- lan boshladi. Ilk insoniyat davridan bugungi kamolot qiyofasi shakl- lanishuvigacha bo‘lgan takomil jarayonida inson o‘zligini ang lash va vakillikni tushunishda asotir tafakkur bosqichidan ilmiy tafakkur bosqichiga ko‘tarildi, bunda undagi aql, e’tiqod va ilm, iroda qudrati va mehr, fidoyilik va donishmand lik yagona mohiyat kasb etdi, shuningdek, insondagi tabiiy ehti- yojlar va ma’naviy dunyo zamon va makonda o‘zgarib, goh kamolot sari yuksalib, goh qashshoqlashib turdi. Binobarin, komil inson tasnifining har bir davrda o‘ziga xos bo‘lgan shakl-u shamoyili, belgisi va xususiyati bo‘lishi tabiiy hol- dir. Komil inson sifatlari tasavvufda, dinda, ilm ahillarining har birida o‘ziga xos talqin etiladi. Din shariat ahli nazarida komil inson – farz-sunnatning amallarini ado etuvchi mo‘min – musulmon hisoblansa, dunyoviy ilm namoyondalari unga aqlli zot, deb ta’rif beradi, tasavvufda esa komil inson bo‘lish uchun bularning o‘zi yetarli emas. U, fozillik, aqllilik, odillik, mo‘min-musulmonlikni bekam-u ko‘st bajarishdan tashqari, yana avliyo ham bo‘lmog‘i kerak. Ya’ni u o‘zgalarga g‘oyibdan xabar berib turuvchi karomatli kishi maqomiga ko‘tarilgan bo‘lmog‘i kerak. Albatta, bu fazilatlar barchaga birday nasib etmaydi. Ammo, ilm-ma’rifat, mehnat-u mashaqqat orqa- li inson irodasi toblanib, unda komillik sifatlari shakllanib borishi, shubhasiz. Komil inson tushunchasi ilk marotaba Shayxi Kabir nomi bilan mashhur bo‘lgan Muhyiddin Ibnal Arabiy tomonidan muomalaga kiritilgan. Ibnal Arabiy fikriga ko‘ra komil inson aqliy, ruhiy, dunyoviy va ilohiy bilimlar kamoloti egalaridir. Aziziddin Nasafiy esa o‘z davrida “Komil inson” nomli asarida komil insonga quyidagi chizgilarni beradi: “Komil 62 insonda to‘rt narsa kamolotga yetgan bo‘ladi, ya’ni yaxshi so‘z, yaxshi ish, yaxshi axloq va maorif”. Alloma kamolotning belgisi sifatida ikki narsani asos qilib ko‘rsatadi. Buning biri hamida (maqtalgan) axloq bo‘lsa, ikkinchisi o‘z-o‘zini tanish- dir. Shu ikki asosning bor yoki yo‘qligiga qarab Nasafiy odam- larni uch qismga ajratgan. Birinchisi – hamida axloqiy xis- latlar bilan bezangan va o‘zini tanimagan odamlar. Ikkinchisi – hamida axloqiy xislatlar bilan bezangan, ammo o‘z-o‘zini tanimagan odamlar. Uchinchisi hamida axloqiy sifatlar bilan bezangan va o‘z-o‘zini tanigan odamlar. Nasafiyning ta’kidiga ko‘ra, keyingi uchinchi toifa odamlar komili insonlardir. “Nasafiy sanagan sifatlarning dastlabki uchtasi, ya’ni yax- shi so‘z, yaxshi fe’l, yaxshi xulq Zardusht kitobi “Avesto”dan olingandir (“Guftori nek, kirdikori nek, raftori nek”). Bu sifat- lar bilan ziynatlangan odam yolg‘on, riyo va badkirdorlikdan chekinadi, hamma vaqt ezgu niyat bilan ezgu ishlarga tay- yor turadi. Aziziddin Nasafiy yaxshi axloq haqidagi Zar dusht oyati yoniga “maorif”, ya’ni tasavvufiy poklanish talabini qo‘shib qo‘ygan. Uning fikricha, tariqat yo‘liga kirgan solihlar- ning vazifasi-maqsadi ushbu to‘rt fazilatni egallashdir. Kimki o‘zida shu sifatlarni kamol toptirsa, u kamolga erishadi” 1 . Ahmad Yassaviy “Devoni hikmat” larida komil uchun majburiy bo‘lgan barcha farz va sunnatlarni ixcham tarzda ifodalaydi: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|