EKOSFER (EKOLOJİ SFER) – bir-birilə əlaqəsi olan bioloji sis-
tem (canlı orqanizmlər də daxil olmaqla) və onu əhatə edən ətraf mühit.
Termin bu mənada B.Kommenor (1973) tərəfindən istifadə edilmişdir.
Bəzən E. biosfer termininin sinonimi kimi də qəbul edilir. Termin L.
Kol (1958) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
EKOSİD – canlı orqanizmlərin, ilk növbədə insanın yaşadığı mühiti
dağıtmaq üçün insan tərəfindən qərəzli istifadə edilən kimyəvi və digər
vasitələr (əsasən hərbi) Məs. ABŞ-ın Vyetnam, Laos , Kampuçidə
apardığı müharibədə arorosid və herbisidlərdən istifadə edərək ozon
qatında deşik açmaq məqsədi. E. terminini A.Qalston (1970) Hind-
Çindəki hadisələri şəxsən öyrənərək elmə daxil etmişdir.
EKOSİSTEM – E. terminini elmə L.Tensli (1935) daxil etmişdir.
Termin müəyyən sahədə (biotopda) bütün orqanizmlər (yəni biosenoz)
daxil olmaqla istənilən vahidi (olduqca müxtəlif həcmdə və ranqda) və
onun sistem daxilində fiziki mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini göstərərək enerji
axımının müəyyən dəqiq trofik strukturunu, növ müxtəlifliyini və
maddələr dövranını (yaxud biotik və abiotik mühit arasında mübadiləni)
ifadə edir. Sadə desək, biosferdə maddələr mübadiləsi gedən üzvi və
qeyri-üzvi komponentlərin istənilən məcmusu E. adlanır. Biotop və bio-
senozun vahid tamı ekosistemi (Tensli, 1935) və ya biogeosenozu (Su-
kaçeva görə) yaradır. Bəzi xarici müəlliflərə görə E. istənilən uzunluqda
və ölçüdə (böyüklükdə) – bir damla dəniz suyundan, akvariumdan
okeana, hətta bütün Yer səthi qədər; meşə ekosistemindən meşədəki tək
kötüyə qədər ola bilər. E. biosferin elementar funksional vahididir. E.-in
strukturuna adətən 3 planda baxılır: 1) komponent (populyasiya və ya
növ) tərkibi və müxtəlif növ populyasiyaların, həyati formaların (bio-
morf) və başqa struktur elementlərin miqdar nisbəti; 2) ayrı-ayrı
elementlərin ərazidə yayılması; 3) Bütün əlaqələrin, ilk növbədə qida
zənciri və sikllərin, trofik, forik və digər əlaqələrin məcmusu. Bəzi
136
tədqiqatçılar (Y.Odum, 1975) E. və biogeosenoza eyni kateqoriya kimi
baxır. Digərlərinə (məs. V.N.Sukaçev, 1940) görə onlar arasında
oxşarlıq vardır, lakin identik (eyni) deyildir. Biogeosenozun bağlılıq
faktorları – substraktın təbiəti, relyef tipi və torpaq sayılır, yəni biogeo-
senoz Sukaçeva görə xoroloji (fiziki-coğrafi) xarakter daşıyır. E.-ə
əsasən, ərazicə deyil, trofik mövqeyindən baxılır. Beləliklə, biogeosenoz
və E.-in nisbətini belə təsəvvür etmək olar: biogeosenoz fitosenozun
sərhədi daxilində E.-dir. Daha dürüstü E. və biogeosenoz kateqoriyaları
bitki qruplaşması səviyyəsində bir-birinə uyğun gəlir, ondan yuxarı və
aşağı səviyyələrdə isə onlar prinsipcə ayrılırlar.
Dostları ilə paylaş: |