BAĞAMBÜRC – Loranthaceae Juss. fəsiləsi
Bağambürc (həmiĢəcavan) – Viscum album L.
Bir çox xalqlar bağambürcü «quĢ yapıĢqanı» adlandırırlar. QuĢlar bu bitkinin mərcan kimi
parıldayan ağ rəngli Ģar formalı meyvələrini qıĢda rahathulqum» kimi yeyirlər. Meyvəni yedikdən
sonra dimdiklərini ağacın budaqlarına sürtüb təmizləyən zaman toxumları budaqlara yapıĢıb qalır
və Ģərait yaranan kimi cücərib kollar əmələ gətirirlər. Bəzi xalqlar bunu «cadugər süpürgə» də
adlandırırlar. Qədim xalqlar bağambürcə çox «hörmətlə» yanaĢmıĢlar. Ġnsanlar belə güman edirdilər
56
ki, bağambürc onları bir çox təbii fəlakətlərdən, cadugərlərdən, sehrbazlardan qoruyurmuĢ.
Bağambürcün latınca – Viscum album L. adının mənası «viscosus» - omela, bağambürc, «quĢ
yapıĢqanı» mənasını verir.
Bağambürcün meyvəsi yeməli deyil. Bitkinin yarpaq və budaqları güclü müalicəvi təsirə
malikdir. Son vaxtlar tibb mütəxəssisləri bağambürcün müalicəvi xüsusiyyətlərini tədqiq edərək
belə nəticəyə gəliblər ki, bitkidən hazırlanan preparatların köməyi ilə qankəsici, ağrıkəsici,
soyuqdəymədə, qıcolmada, hipertoniya, podaqra, epilepsiya və müxtəlif
xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilə bilər.
Dünya florasının tərkibində Viscum L. cinsinin 60-a qədər növünə
rast gəlmək olar. Qafqazda o cümlədən Azərbaycanda 1 növünə təsadüf
edilir. HəmiĢəcavan «omeliya» - Viscum album L. - kiçik Ģarabənzər
kolcuq olub hündürlüyri 50-70 sm-dir, sıx çəngəlvari budaqlara,
oduncaqvari və qıĢlayan yarpaqlara malik bitkidir. Bitkinin bütün hissələri
çılpaq sarımtıl-yaĢıl rəngdədir. Yarpaqları qalın uzunsov və yaxud uzumsov ovalvaridir.
Giləmeyvələri sarımtıl-ağ və yaxud sarımtıl olub 9-10 mm diametrindədir.
Azərbaycanda bağambürc Dəvəçi düzənliklərində, Qobustanda, Böyük Qafqazın Ģərq, qərb
ərazilərində, Kiçik Qafqazın isə mərkəz və cənub rayonlarında Lənkəranın dağlıq və düzən
sahələrində, meĢəliklərində yayılmıĢdır.
Əsasən yarpaqlı və meyvə ağaclarının budaqlannın üzərində parazitlik edir.
Bağambürc çox qədim zamanlardan müqəddəs bitki sayılmıĢdır. Qərbi Avropa xalqlarından
olan keltlər bu bitkiyə uzun müddət sitayiĢ etmiĢdir. Onların kahinləri, elm xadimləri həmiĢəcavana
«hörmətlə» yanaĢmıĢlar. Bitki bu din xadimlərinə uzun müddət sirr olaraq qalmıĢ, «sirləri» lakin
zaman keçdikcə açılmağa baĢlamıĢdır. Onlar elmi əsaslarla, kimyəvi analizlərlə bitkinin tərkibini
öyrənmiĢ və bitkinin bir sıra çətin sağalan xəstəliklərin Ģəfavericisi olduğunu böyük zəhmət
bahasına olsa da müəyyən etmiĢlər. Dindarlar həmiĢəcavanın budaqlarından dini mərasimlərdə
kəsib qapıya, həyətin divarlarına taxmaqla özlərini bədnəzərdən qoruyarmıĢlar. KeĢiĢlər bu bitkini
özlərindən baĢqa heç kimin istifadə etməsinə icazə verməzmiĢlər.
Dini mərasimlərdə ingilislər həmiĢəcavanın budaqlarından, eləcə də yarpaqlarından öpər,
ondan özlərinə xöĢbəxtlik diləyərmiĢlər. Cənubi Fransada təzə ilin birinci günlərində uĢaqlar
əllərində onun çubuqlarını tutub ev-ev gəzərək dost-tanıĢlarını təbrik edirlər.
Bağambürc onların inancına görə yerlə göy arasında əlaqə yaratdığı üçün bu bitki
Avropa xalqlarına sanki Allah tərəfindən hədiyyə göndərilmiĢdir. Avropa xalqları
bitkini müxtəlif adlarla çağırırlar. Məsələn, «cadugər süpürgə», «yuva cadugəri»,
«ot cadugəri», «xoĢbəxtlik budağı», «ilahi ağacı», «qıĢ göyərtisi», «mənasız kol»,
«keçi otu» və s. Rusiya xalqları bitkini «quĢ yapıĢqanı», «palıd giləmeyvəsi»,
«kəkilli yuva», «qasırğa yaradan» bitki və s. adlarla çağırırlar. Bitkinin latınca
adının mənası - «xoĢbəxtlik gətirən», «kömək edən», «gözlərini zilləyib tamaĢa
edən» mənasını bildirir.
Qədim romalılar viscum sozünün mənasını meyvələrindən yapıĢqan almaq mənasında
iĢlədirlər. «Album»-un latınca mənası isə bitkinin çicəklərinin «ağ rəngdə» olduğunu bildirir.
Bağambürc Skandinaviya və Ġngiltərədən baĢqa, Cənubi və Orta Avropa ölkələrindən baĢlamıĢ
Qərbi Ġran və ġimali Asiyaya qədər gəlib çıxmıĢdır. Ġsveçrənin dağlıq zonalarının 1200 metr
yüksəkliklərində bitkiyə təsadüf etmək olar. Bağambürc, əsasən ağacların yumĢaq oduncağında
özlərinə məskən salıb yaĢayıĢlarını davam etdirirlər. Bunlar ən çox yarpaqlı bitkilərdən - alma,
armud, albalı, çökə, qayınağacı, qovaq, tozağacı, iynəyarpaqlı bitkilərdən - Ģam, xüsusən də ən çox
ağ Ģamın budaqlarında daha geniĢ yayılmıĢdır.
Bundan baĢqa bitkiyə palıd, küknar, göyrüĢ, fıstıq və s. ağaclarda da təsadüf edilir. Fındıq
ağacında isə nadir hallarda rast gəlmək olar. Bağambürc ən çox su yaxınlığında bitən ağacların
budaqlarında yaĢamağı sevir. Mart-aprcl aylarında ağacların budaqlarının üzərində bitkinin xırda
(kiçik) ağımtıl-sarı çiçəkləri görünür. Noyabr-dekabr aylarında bitkinin ağ parlaq meyvələri əmələ
gəlməyə baĢlayır. Bu giləmeyvə çox vaxt tək, nadir hallarda isə 2 ədəd olur. Giləmeyvə xaricdən
yumĢaq «seliklə», «yapıĢqanla» əhatə olunur. Baqambürc «müdrik yaĢa» - 70 ilə qədər yaĢayır.
57
HəmiĢəcavanın hər bir budağı bir ili göstərir. YaĢılı bağambürc ən çox ağacların ən yuxarı
budaqlarında yaĢamağa can atır. Onun kökləri yaĢadığı ağacların budaqlarının çox dərinliklərinə, ən
çox isə budaqların Ģirə axan kanallarına gedib çıxır.
Siz bağambürcü öz həyətyanı bağ və bağçalarınızda da əkib-becərə bilərsiniz. YapıĢqanla
əhatə olunmuĢ giləmeyvəni alma, armud, xurma, tut, gavalı, ərik, alça və s. ağacların çatlamıĢ
qabıqlarının içərisinə qoyub buna nail ola bilərsiniz.
ƏlveriĢi iqlim Ģəraitində bağambürc kök ataraq inkiĢaf etməyə baĢlayacaq. Bununla da siz
öz bağınızda, sağlamlığınız naminə «müalicə əczaxanası» açmıĢ olarsınız.
Bağambürcün yarpaqları dərini xatırlatdığından suyu az buxarlandırır. Bu vəziyyətdə o
bütün qıĢ dövründə bir ədəd də yarpaq itirmədən «yaza» çıxır. Bağambürc - xüsusi «ağıla» malik
bitkidir. Onun toxumları gələcək bağambürcün baĢlanğıcınıı qoyur. Belə ki, o külək vasitəsilə
«gəzintiyə» çıxır, yapıĢqanla əhatə olunmuĢ giləmeyvələrini ağacların çatlarına yapıĢdırıb gələcək
bağambürc bitkisinin baĢlanğıcını qoyur. Giləmeyvə onu əhatə edən yapıĢqanla mühafizə olunur.
Giləmeyvələr bitki çılpaqlaĢan dövrdə partlayırlar. Yerin üzəri qalın qarla örtüldüyündən ac quĢlar
kənardan bu «Ģam» kimi iĢıq saçan «kürələrı», yapıĢqanlı meyvələri görüb, onları acgözlüklə
yeyirlər. Bağambürcün yapıĢqanlı yalançı giləmeyvələri qaratoyuqların sevimli qidasıdır. Digər
quĢlar, məsələn, sığırçın, sərçə, qarğa, çobanaldadan və s. bitkinin giləmeyvələrini o qədər də
həvəslə yemir. Yalançı giləmeyvələri yeyən quĢlar öz daxili orqanlarını bununla təmizləyirlər.
Toxumlar quĢların həzm orqanlarında həll olunmadığına görə zığ vasitəsilə ağacların çatlamıĢ
budaq, oduncaq və qabıq hissələrinə asanlıqla yapıĢaraq, Ģərait yaranan kimi cücərməyə baĢlayırlar.
Yeni cücərən həmiĢəcavanın incə kök saçaqları ağac qabıqlarının altına daxil olur. Sonra onlarda
sorucu tellər əmələ gəlir ki, bunlar da öz növbəsində oduncağın yumĢaq toxumaları ilə daxilə, o
cümlədən Ģirə kanalcıqlarına qədər gedib çıxaraq qidalanmağa baĢlayır və get-gedə inkiĢaf edərək
iri yaĢıl rəngli yarımkola çevrilirlər. Bir ağac bitkisinin üzərində çoxlu miqdarda həmiĢəcavan
bitkisi yaĢayır. HəmiĢəcavan vegetativ, kök zoğları, toxumları vasitəsilə artırılıb çoxaldılır.
Toxumunun cücərməsi üçün hökmən iĢıq lazım gəlir. Buna görə də həmiĢəcavan «çalıĢır» ki,
yaĢadığı ağacın ən hündür və daimi iĢıq düĢən yerində özünə Ģərait yaradıb yaĢamını davam etdirsin
və bütün yaĢadığı illər boyu həmiĢə iĢıqla tam təmasda olsun. HəmiĢəcavan bir ağac üzərində 70 ilə
qədər ömür sürə bilir.
Orta əsrdə yaĢamıĢ «otların atası» adı ilə məĢhur olan Ġlronim Bok yazırdı ki, həmiĢəcavanın
cavan budaq və yarpaqlarından hazırlanan preparatların köməyi ilə bir sıra çətinsağalan xəstəliklər
məharətlə müalicə olunur. Bundan baĢqa həmiĢəcavandan hazırlanan Ģirələrlə bir çox xəstəliklərin
müalicəsi haqqında məlumatlara tarixi mənbələrdə rast gəlmək olar. Belə bir fıkir irəli sürülür ki.
həmiĢəcavandan hazırlanan preparatlar ecazkar bir qüvvəyə malikdirlər. Belə ki, qədim yunan
filosofu və həkimi Hippokrat eramızdan əvvəl (460-370) bitkidən alınan ekstrakt və Ģirələrlə
epilepsiya və baĢgicəllənmələrin müalicə olunması haqqında xəbər verirdi. Maraqlı burasındadır ki,
orta əsrin təbibləri həmiĢəcavandan alınan preparatların köməyilə epilepsiya və qıcolmanı məharətlə
müalicə edirmislər. Bitkinin tərkibi «ağlasığmaz» dərəcədə bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Belə
ki, bir sıra xarici alimlərin apardıqları kimyəvi analizlər zamanı elmə məlum olmuĢdur ki,
həmiĢəcavanın tərkibində viskotoksin, diginin, xolin, asetilxolin, visçin, inozit, piridin, histamin,
urzon, əsas rol oynayan amillədən biri bitkinin yüksək toksiki xüsusiyyətə malik olmasıdır. Bu
xüsusiyyətlər xərçəng çöplərinə qarĢı orqanizmin səfərbər edilməsinə səbəb olur.. HəmiĢəcavandan
hazırlanan preparatlar orqanizmin hər hansı bir üzvünü zədələyən və onu ölümə sürükləyən xərçəng
hüceyrələrinin inkiĢafının qarĢısını alır və tədricən, get-gedə xərçəng hüceyrələrini məhv edib,
insanı bu qorxunc xəstəlikdən xilas edir. Prof. Vesterin bu təcrübəsinin nəticələrini bir çox tibb
mütəxəssisləri də təsdiq etmiĢlər. Lakin tibb alimlərini belə bir sual dərindən düĢündürür:
doğrudanmı həmiĢəcavandan hazırlanmıĢ preparatlar dəhĢətli xərçəng çöplərini məhv edib sıradan
çıxardır və insan övladını bu «ölüm saçan» silahdan tamamilə azad edir? Hazırkı dövrdə tibb
mütəxəssisləri hələ bu suala cavab tapa bilməyiblər.
MəĢhur xalq təbabətçisi avstriyalı Mariya Treben Allah tərəfindən bəxĢ edilən «Sağlamlıq
apteki» kitabında yazır, həmiĢəcavandan alınan preparatların vəzi sistemində baĢ verən xəstəlikləri,
nasazlıqları müvəffəqiyyətlə müalicə edilir və maddələr mübadiləsini sistemləĢdirir. Aparılan
58
tədqiqatlar nəticəsində tibb elminə məlum olmuĢdur ki, həmiĢəcavandan hazırlanan preparatların
köməyilə uzun müddət Ģəkər xəstəliyinə tutulmuĢ insanları müalicə etmək mümkündür. Bitkinin
preparatları ilə hormonal sistemlərdə baĢ verən nasazlıqlar aradan qalxır, skleroz sağalır, itlic aradan
götürülür. Müalicə məqsədi üçün ancaq bitkinin cavan budaq və yarpaqlarından istifadə edilir.
Bitkinin yetiĢməmiĢ meyvəsindən isə müalicə məqsədləri üçün istifadə cdilmir.
Müalicə məqsədləri üçün ancaq bitkinin mart-aprel, payızda isə sentyabr-oktyabrda, nadir
halda isə dekabr ayında toplanan cavan budaq və yarpaqlarından istifadə edilir. Sonrakı aylarda
həmiĢəcavan bitkisi öz müalicəvi təsirini itirir. ToplanmıĢ xammalı tez bir zamanda xırda hissələrə
salıb havası daimi dəyiĢilən, mehvuran, kölgəli yerlərdə sərib qurutmaq məsləhət görülür. Quru
xammal nəmliyi sevmədiyinə görə tünd ĢüĢə bankalarda, çini qablarda və eləcə də taxtadan
düzəldilmiĢ qablarda, ağızları möhkəm kip bağlanmıĢ karton qutularda, taxta yeĢiklərdə
saxlamalıdır. məsləhətdir. Xammalın saxlama müddəti bir ildir.
Bağambürc bakterisid, soyuqdəymədə, ağrıkəsici, qankəsici, yarasağaldıcı, sakitləĢdirici,
büzüĢdürücü, iĢlədici, sidikqovucu, südqovucu, skleroz əleyhinə, orqanizmi möhkəmləndirici və
bakterisid təsirə malikdir; təzyiqin aĢağı salınmasında, maddələr mübadiləsinin nizamlanmasında,
damarların geniĢləndirilməsində, ürək fəaliyyətinin tənzimlənməsində, xərçəng ĢiĢlərinin sorulub
aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır.
Dərman bitkilərinin bilicisi olan məĢhur xalq təbabətçisi - Mariya Trebenin həmiĢəcavandan
hazırlanmıĢ bir neçə müalicə resepti ilə oxucuları tanıĢ etmək istərdik.
Dostları ilə paylaş: |