Adi moruq – Rubus idaeus L.
Moruq cinsinin taksonomikası haqqında alimlər arasında bir sıra həll olunmayan
mübahisələr mövcuddur. Üç amerikalı botanik bir-birilərindən xəbərsiz eyni ildə moruq cinsinə aid
olan növlər haqqında məlumat vermiĢlər. Onlardan biri moruq cinsinə 381 növ, digəri 205 növ,
üçüncüsü isə 24 növün daxil olduğunu qeyd edirdilər.
Lakin son məlumatlara görə moruq cinsinin dünya florasının tərkibində 600-ə qədər növü
olduğu qeyd edilir. Mədəni halda əkilib-becərilən müxtəlif sort və
formaların öz baĢlanğıclarını yabanı moruqdan - R.idaeus L.-dən
götürdüklərini qeyd edirlər.
Hal-hazırda moruqdan çoxsaylı iri, dadlı, ətirli, tünd qırmızı,
105
qırmızı, narıncı, ağımtıl, həmçinin bənövĢəyi rəngli meyvə sortları əldə edilmiĢdir.
Bunların əksəriyyəti kol, yarımkol və çoxillik ot bitkiləridir. Azərbaycanda yabanı halda 15
növü (biri otdur) yayılmıĢdır, onlardan bir növü becərilir.
Bu növlərə ən çox Avropa, Asiya, Afrika, Amerika və Avstraliyanın mülayim iqlim
zonalarında rast gəlmək olar. Moruq cinsinin ən çox yayıldığı növü isə adi moruq - R.idaeus L.
hesab edilir. Bir çox moruq sortunun baĢlanğıcını adi moruq təĢkil edir. Moruq haqqında ilk yazılı
mənbələrdə bizim eradan 3 əsr qabaq yaĢamıĢ qədim yunan alimi Katon xəbər verir. Bizim eranın I
əsrində yaĢamıĢ Böyük Plini yabanı moruğu Krit adasının mərkəzi dağlıq hissələrində müĢahidə
etmiĢdir. K.Linney isə moruğun latınca botaniki adını müəyyənləĢdirmiĢdir. IV əsrdə yaĢamıĢ
Roma tədqiqatçısı Palladius moruğu bağ bitkisi adlandırmıĢdır. Qədim Roma əhalisinin ən mötəbər
adamları sayılan zadəganlar moruğu öz yaĢayĢ evlərinin ətrafında və yaxud xüsusi bağlarında
əkirmiĢlər.
Meyvəsinin rəngi tünd-qırmızı, açıq-qırmızı, ağımtıl-sarı olur, yetiĢəndə tez tökülür. Odur
ki, yetiĢən meyvələr dərhal dərilib istifadə olunmalıdır. Moruq çox məhsuldar və gəlirli bitkidir.
Plantasiyanın yaĢından və moruğun sortundan asılı olaraq bir hektardan 50-60 sentner məhsul
tədarük etmək olar. Yüksək keyfiyyətli meyvəsi, kollarının tez bar verməsi və asan çoxalması
moruğun geniĢ yayılmasında mühüm rol oynayır. Yabanı halda Azərbaycanın dağlıq yerlərində,
meĢə talalarında çox geniĢ yayılmıĢdır.
Yarımkol bitki olan moruğun yeraltı hissəsi kökümsov gövdələrdən, habelə yaxĢı inkiĢaf
etmiĢ yan köklərdən ibarətdir. Kökümsov gövdələr hər tərəfə yayılır, çoxlu miqdarda yatmıĢ
tumurcuq əmələ gətirir, əlveriĢli Ģəraitdə bu tumurcuqlardan yeni zoğlar əmələ gəlir. Yerüstü
hissəsini birillik və ikiillik zoğlar təĢkil edir. Vegetasiya dövründə kökümsov gövdələrdəki yatmıĢ
tumurcuqlardan sıx zoğlar əmələ gəlir, ikinci il isə həmin zoğlarda yarpaq, meyvə zoğu, çiçək və
meyvə inkiĢaf edir. Bar vermiĢ zoğlar quruyur, onları yeni zoğlar əvəz edir. Sortun xüsusiyyətindən
asılı olaraq bitkinin çiçəkləməsi 11-40 gün davam edir. Ona görə də meyvəsinin yetiĢməsi 20-30
gün uzanır.
Havalar isti keçdikdə çiçəkləmə 11-12 günə baĢa çatır. Moruq kolu hər il bar verir. Yeni
salınmıĢ plantasiya 2-3 ildən sonra məhsula düĢür, yüksək məhsuldarlıq 4-5-ci ildən baĢlayaraq
təxminən 10 il davam edir. Plantasiyanın ömrü 12-15 ildən çox olmur. Moruq sortlarının
xüsusiyyətlərindən biri də gövdələrinin rənginin müxtəlif olmasıdır. Marlboro və Proqres sortlarının
gövdəsi qırmızı, Turner və Kinq sortlarınınkı isə tünd-qırmızıdır, nisbətən gec çiçəkləyir.
Azərbaycanın meyvəçilik zonalarında təxminən mayın axırında və ya iyunun əvvəlində çiçək açır.
Meyvəsinin kimyəvi tərkibi sortundan və yerli Ģəraitdən asılı olaraq müxtəlifdir. Adi moruq
meyvələrində efır yağlarının izi, 6-15% Ģəkər, 8,1% fruktoza, 4,3% qlükoza, 6,5% saxaroza, 1,38-
2,2% alma, limon, qarıĢqa, çaxır, kapiron, salisil üzvi turĢuları, 0,3% aĢı maddələri, 4-6% sellüloza,
C, B
1
, B
2
, karotin vitaminləri, 1,4% kversetin, 3-qalaktozid, kversetin və kempferol 3-B-D-
qlükuronid kversetin 3- qlükozid, antosian maddələrindən sianin-xlorid (C
17
H
21
O
16
Cl), 0,9% pektin,
azotlu maddələr, 0,1-0,2% zülallar, 0,45-2,8% selikli maddələr, fol turĢusu, dəmir, mis və kalium
duzu, sitosterin və s. maddələr tapılmıĢdır.
Toxumlarının tərkibində 14,6% piyli yağ vardır. Yarpaqlarının tərkibində 5,57% kül,
mq/q%-lə 19,30 - K, 10,00 - Ca, 3,40 - Mg, 0,20 - F makroelementləri, 77,20 - B və s.
mikroelementləri tapılmıĢdır. Elmi təbabətdə qurudulmuĢ və dondurulmuĢ meyvələrindən sulu
dəmləmə hazırlanır və bundan da soyuqdəymə xəstəliklərində, xüsusən uĢaqlarda temperatur olan
zaman tərlədici vasitə kimi qəbul edilir. Moruq maddələr mübadiləsi pozğunluğunda iĢtahartran
profilaktik və müalicəvi vasitə kimi istifadə edilir. QurudulmuĢ meyvələrindən hazırlanmıĢ
dəmləmə (çayı) və mürəbbə soyuqdəymələrdə tərlədici kimi, eləcə də boğaz ağrılarında (anginada)
iltihaba qarĢı qarqara kimi istifadə edilir.
Moruq meyvəsi mədə-bağrsaq xəstəliklərində, aterosklerozda, iĢtahı artırmaq və
həzmolmanı yaxĢılaĢdırmaq, qan artırmaq, isti vasitə kimi də iĢlədilir. Xalq təbabətində
yarpaqlarının çayından qastritlərdə, enteritlərdə və eləcə də tənəffüs yolları xəstəliklərində
büzüĢdürücü və iltihabgötürücü kimi istifadə edilir. Moruq meyvələrinin çox vaxt cirə meyvəsi,
dəvədabanı yarpaqları, cökə çiçəyi ilə bir yerdə bərabər hissədə götürüb çay kimi dəmləyərək
106
soyuqdəymələrdə, mədə-bağırsaq xəstəliklərində iĢlədirlər. Bundan əlavə qurudulmuĢ moruq
meyvələrini qaraqınıq otu ilə bir yerdə dəmləyib iltihabı aradan qaldıran və mədənin həzm prosesini
yaxĢlaĢdıran dərman kimi istifadə edirlər. Tibet təbabətində dəmləmə və cövhərindən əsəb
sistemində,yoluxucu xəstəliklərdə iĢlədilir.
Moruqdan ən çox uĢaq pəhriz xörəklərinin hazırlanmasında istifadə edilir. Meyvələrindən
mürəbbə, cem, Ģəkər, spirtsiz içkilər, Ģirə, çaxır, kvas, dondurma və s. Hazırlayır, qənnadı
məmulatlarını çəhrayı və qırmızı rəngə boyayırlar. Meyvəsindən hazırlanan Ģirədən dərman
preparatlarına xoĢ iy vermək və keyfiyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün istifadə edilir. Moruq yaxĢı
nektar bitkidir. ġəffaflığına, ətirliliyinə, Ģirinliyinə və keyfiyyətinə görə balı cökə balından heç də
fərqlənmir. Tərkibində 33%-dən artıq qlükoza, 41% sellüloza və s. tapılmıĢdır. 1 hektar moruğun
çiçəklərindən 70, bağ moruğundan isə 50 kq bal əldə edilir.
Dostları ilə paylaş: |