Həyat formaları
Növlərin sayı
Ümumi saya görə %-lə
Ağac
102
6,0
Kol
160
10,7
Yarımkol
59
3,4
Çoxilliklər
1146
66,0
Ġkilliklər
193
6,2
Birilliklər
140
8,7
Cəmi:
1800
100
Dərman bitkilərindən 420 növü kserofit, 370-i kseromezofit, 340-ı mezokserofit, 264-ü
mezofit, 140-ı mezohidrofit, 24-ü hidrofit və s. ekoloji qrup bitkilər təĢkil edir (cədvəl 2).
Cədvəl 2
Azərbaycan florasında yayılan dərman bitkilərinin ekoloji qruplar üzrə paylanması
Ekoloji qruplar
Növlərin sayı
Ümumi saya görə %-lə
Kserofitlər
420
24,4
Halofitlər
62
3,6
Kseromezofitlər
370
21,5
Mezokserofitlər
340
19,8
Mezofitlər
241
14,6
Mezohiqrofitlər
140
8,1
Hiqromezofitlər
76
4,4
Hiqrofitlər
47
2,7
Hidrofitlər
24
1,4
Cəmi:
1720
100
Dərman bitkilərinin 343 növü Asteraceae, 89 növü Rosaceae, 68 növü Fabaceae, 67 növü
Lamiaceae, 58 növü Chenopodiaceae, 57 növü Brassicaceae, 53 növü Caprifoliaceae, 51 növü
Ranunculaceae, 36 növü Liliaceae fəsilələrində rast gəlinir (cədvəl 3). Tədqiq etdiyimiz 1800 növ
dərman bitkisinin əksəriyyəti 20 fəsilə daxilində yerləĢərək ümumi müalicə bitkilərinin 62,9%-ni
təĢkil edirlər.
Cədvəl 3
Azərbaycan florasında yayılan dərman bitkilərinin ekoloji qruplar üzrə paylanması
Fəsilələr
Miqdarı
Ümumi saya görə %-lə
Cins
Növ
Asteraceae Dumort.
87
343
19,9
Rosaceae Juss.
24
89
5,2
Fabaceae Lindl.
21
68
3,9
Lamiaceae Lindl.
32
67
3,9
Chenopodiaceae Juss.
20
58
3,4
Brassicaceae Burnett.
34
57
3,3
Caprifoliaceae Juss.
21
53
3,1
Ranunculaceae Juss.
19
51
3,0
Poaceae Branhart.
22
36
2,1
Liliaceae Juss.
6
36
2,1
Apiaceae Lindl.
23
35
2,0
Polygonaceae Juss.
6
33
19
Salicaceae Mirb.
2
25
1,5
Malvaceae Juss.
8
24
1,4
Orchidaceae Juss.
5
22
1,3
9
Liliaceae Juss.
7
22
1,3
Euphorbiaceae Juss.
3
18
1,0
Iiridaceae Juss.
3
16
0,9
Papaveraceae Juss.
4
15
0,9
Geraniaceae Juss.
4
14
0,8
Cəmi:
393
1082
62,9
Floramızın tərkibində ehtiyatı bol olan dərman bitkilərindən yemiĢanı – Crataegus L.,
itburnunu – Rosa L., tüksüz biyanı – Glychyrrhiza glabra L., dazıotunu – Hypericum perforatum
L., andızı – Inula helenium L., qatı quruçiçəyi – Helichrysum L., qaraqınığı – Origanum vulgare L.,
gicitkəni – Utrica dioica L., dəmirovotunu – Chelidonum majus L., baldırğanı – Heracleum L.,
bədrənci – Melissa L., boyaqotunu – Rubia L., üçbölümlü yatıqqanqalı – Bidens tripatia L.,
dəvədabanını – Tussilago officinalis L., cökəni - Tilia L., çobanyastığını (romaĢka) – Matricaria
chamomilla L., atĢabalıdını – Aesculus hippocastanum L., ivançayı – Chamenerum angustifolium
(L.) Holub., zirinci – Berberis vulgaris L., sarağanı – Cotinus coggygria Scop., kasnını (yolotu) –
Cichorum intybus L., iyli kərəvizi – Apium graveolens L. və s.-i qeyd etmək olar. Floramızda
yayılan dərman bitkilərinin bir çoxunun ehtiyatı böyük olduğuna görə Azərbaycanın ehtiyacını tam
ödəməklə bərabər, onları baĢqa dövlətlərə də ixrac etmək olar.
ġAMKĠMĠLƏR – Pinaceae Lindl. fəsiləsi
Eldar Ģamı – Pinus eldarica Medw.
Dünya florasının tərkibində Ģam fəsiləsi 11 cinsi, 250-yə qədər növü əhatə edir. Bunlar ağac,
kol, kiçik kolcuqlar olub, əsasən Yer kürəsinin Ģimal ərazilərində yayılmıĢlar. ġamkimilər
( Pinaceae Lindl.) çılpaqtoxumlular arasında ən geniĢ yayılmıĢ və böyük xalq təsərrüfatı
əhəmiyyətli növlərin spektrini özündə birləĢdirir.
Yer kürəsində ġam ( Pinus L.) cinsinin 100-dən artıq növü yayılmıĢdır. Azərbaycanda Ģamın
2 növü: Eldar Ģamı - Pinus eldarica Medw., Kox
Ģamı - P.kochiana Klotzsch. ex C.Koch
yayılmıĢdır. Eldar Ģamı hündürlüyü 8-12 m olan,
əlveriĢli Ģəraitdə isə 20 m-ə çatan, düz və əyri
gövdəli ağacdır. Onun aĢağı əyilmiĢ uzun
budaqları geniĢ çətir yaradır. Köhnə gövdələrin
qabığı qonur-boz olur, üzəri çat-çatdır, cavan
gövdələrinin qabıqları açıq-boz rəngdədir. Eldar
Ģamı Azərbaycanda mədəni halda yaĢıllaĢdırma
məqsədi üçün geniĢ surətdə əkilib-becərilir. ġam
bitkisi çılpaqtoxumlular tipinin elə bir növüdür ki,
bunlar çiçəkli bitkilərin yer üzərində ilk inkiĢafı
zamanı öz çiçəklənmə dövrünü baĢa vurmaqda idi.
Lakin Ģamkimilərin içərisində elə cinslər də vardır
ki, onlar nəinki yox oldular, hətta çoxaldılıb, yer
üzünün Ģimal hissələrinə qədər gəlib çatdılar. ġam
da belə bitkilərdən biri hesab edilə bilər.
ġam ağacı ən çox yayılan meĢə mənĢəli
bitkilərdəndir. Əzəmətli, gözəl görünüĢə malik
olub, xoĢ ətrini ətrafa yayaraq havanı təmizləyir,
insanın nəfəs almasını asanlaĢdırır. Ağ ciyəri xəstə
olanlara Ģam meĢələrində dincəlməyi məsləhət
görürlər. Qədim yunan əfsanələrində qeyd edilir
ki, Ģam ağacı antik dövrdə Allahlar içərisində ən Ģux və Ģən görünən Papa Allahının ağacı hesab
olunurdu.
10
ġam ağacı dünyanın bir çox xalqları arasında sevilə-sevilə əkilib-becərilir. Belə ki,
Yaponiya və Çin xalqları arasında Ģam ağacı əbədilik və uzunömürlülük, Finlandiyada isə həyat,
Koreyada doğruluq və dözümlük rəmzi kimi təsvir edilir. Kiçik Asiya ölkələrində isə Ģam ağacı
ölməzlik və bərəkət simvolu hesab edilir. Slavyan xalqları isə toyları, Ģən mərasimləri, bayramları
Ģam ağaclarının ətrafında qeyd edirlər. ġam ağaclarının yayıldığı sahələr ağ, enliyarpaq və çayır
göbələklərinin xəzinəsi hesab edilir. Nahaq yerə demirlər ki, «ġam kəsiləndə göbələklər bir-biri ilə
pıçıldaĢır».
ġam meĢələrindəki cığırlardan keçərkən sanki iynəyarpaqlardan toxunmuĢ qalın yumĢaq
xalça üzərində yeridiyini hiss edirsən.
Çox qədim zamanlardan insanlar Ģamın bal kimi Ģirin tozcuqlarını müalicə məqsədləri üçün
qidalarına qatıb yeyərmiĢlər. Aclıq illərində Ģamın iynə yarpaqlarını qurudub, sonra toz halına
salaraq çovdar ununa qatıb, sıyığını hazırlayıb yeyərdilər. Leninqrad mühasirəyə alındığı günlərdə
əlavə qida məhsulu kimi Ģamın iynə yarpaqlarından vitaminli «surroqat» içkisinin istehsalı təĢkil
edilmiĢdir.
ġam qədim dərman bitkilərindən hesab edilir. Belə ki, bizim eradan 3 min il əvvəl
Ģumerlərin gildən düzəltdiyi cədvəldə verilmiĢ 15 dərman bitkisinin siyahısında Ģamın da adı
çəkilir.
Qədim Ģumerlər Ģamdan hazırladıqları sarğıları bədənin ağrıyan nahiyəsinə qoymaqla ağrını
kəsərmiĢlər. Tarixi mənbəyi araĢdırarkən məlum olur ki, XVIII əsrdə Ģam tumurcuqlarını qurudub,
un Ģəklinə salıb bal ilə biĢirərək böyrək xəstəliklərini müalicə edərmiĢlər. XIX əsrdə təĢkil olunan
bir çox ekspedisiyalarda, əsasən, Ģam tumurcuqları toplamaqla məĢgul olmuĢlar.
ġamın bütün hissələrindən: qabıqlarından, tumurcuqlarından, qozalarından, cavan
budaqlarından, yarpağından, Ģirəsindən, qatran, kanifol və s. hazırlanan dəmləmə, cövhər, məlhəm
və digər preparatlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilmiĢdir.
ġamın bütün hissələrinin tərkibindən 3,5%-ə qədər qatran turĢusu, tumurcuğundan isə 0,35%
efir yağı, 5,0% aĢı maddəsi (aĢı maddə pinicikrin – C
22
H
36
O
11
), iynə yarpaqlarından 0,1-0,3%
askobrin turĢusu, 5% aĢı maddəsi, 0,13-1,30% efir yağı, toxumundan 26-32%-ə qədər piy yağı,
yarpaq və qabıq hissəsindən isə antosian tapılmıĢdır. Oduncağından qatı terpentin maddəsi alınır ki,
bunun da tərkibi çoxlu efir yağından və terpenoidlərdən ibarətdir. Su ilə destilə etməklə qatı qatran
alınır. Qatranın tərkibi isə yağ, fenol, ksilol və toluoldan ibarətdir. Qatı maddəni adi destilə etdikdə
skipidar alınır.
Müasir tibbdə Ģam tumurcuqlarından hazırlanan dəmləmələrdən bəlğəmgətirici,
dezinfeksiyaedici, sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir.
Leninqrad
(Sankt-Peterburq)
Ģəhərində
yerləĢən
MeĢə-texniki
Akademiyasının
laboratoriyalarında Ģamın iynəyarpaqlarından yağda həll olunan xlorofil-karotin pastası əldə
edilmiĢdir. Həmin pastadan cərrahiyədə, stomatologiyada və tibbin müxtəlif sahələrində
müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Bundan baĢqa iynəyarpaqdan daha qiymətli karotin-xlorofil maddəsi
alınmıĢdır ki, bu da xoĢagəlməz iylərin aradan qaldırılmasında istifadə olunur; laboratoriyada
hazırlanmıĢ «Lesnaya» diĢ pastasının köməyi ilə ağız boĢluğunu dezinfeksiya etməklə yanaĢı, diĢ
qanaxmalarının aradan qaldırılmasında da istifadə edilir. Iynəyarpağından hazırlanan «meĢə» adlı
sabun kiçik kəsikli yaraları tez sağaldır, yanıqları müalicə edir.
ġamın iynəyarpaqlarından hazırlanan cövhər və dəmləmələrdən müxtəlif soyuqdəymələrdə,
bəlğəmgətirici və dezinfeksiya vasitəsi kimi istifadə edirlər. Hazırda skipidardan hazırlanan
terpinhidrat bronxial astmada bronxlarda olan bəlğəmin tezliklə kənar edilməsində istifadə edilir.
ġamın iynəyarpaqları qiymətli vitamin mənbəyi sayılır. Ondan hazırlanan cövhər və qarıĢıqlar hipo-
avitaminozlarda iĢlədilir.
Ev Ģəraitində Ģamın iynəyarpaqlarından tərkibində zəngin C vitamini olan konsentratı
aĢağıdakı kimi hazırlayırlar: 4 stəkan yaxĢı yuyulmuĢ iynəyarpağı və qabaqcadan hazırlanmıĢ 8%-li
sirkə turĢusunu 2 stəkan soyuq suyun üzərinə tökürlər. Sonra turĢulaĢdırılmıĢ suda olan
iynəyarpaqları 3 gün soyuq mühitdə dəmləyirlər. Bundan sonra ekstraktı təmiz parçadan və yaxud
pambıqdan süzürlər. Cövhər ağızda acı dadıverəcəkdir. Bu acılığı aradan götürmək üçün cövhərin
üzərinə ya Ģəkər, ya da meyvə Ģirəsi əlavə edib, gündə 1 stəkan daxilə qəbul etməyi məsləhət
11
görürlər. Bununla da orqanizmin C vitamininə olan tələbatını təmin edirlər.
Müasir kosmetika və dermatologiya sahəsində Ģamın tumurcuq və iynəyarpaqlarından
hazırlanan preparatlarla uzun sürən sağalmaz yaraların, tezliklə qaysaq bağlayıb yeni epitel
toxuması ilə bərpa edilməsində, yanıqlarda, donvurmalarda, ekzemaların müalicəsində,
soyuqdəymədə, tonusun artırılmasında və s. iĢlədilir.
Bundan əlavə Ģamdan hazırlanan krem və məlhəmlərdən (mazlardan) əl və üz dərisinin
qidalandırılmasında, ağız boĢluğu soyuqdəymələrində, diĢlərin dibində baĢ verən qanaxmaların
dayandırılmasında istifadə olunur.
Slavyan xalqları dəridə olan ekzema və dəmrovun müalicəsində Ģamın qatran maddəsindən
istifadə edirlər.
Bolqarıstan kosmetoloqları Ģamdan hazırlanan dəmləmə, cövhər və vannalardan bir sıra dəri
xəstəliklərinin müalicəsində, Çində isə dəri və ayaqlarda əmələ gələn göbələk xəstəliklərinin
müalicəsində istifadə etməyi məsləhət görürlər.
Xalq təbabətində Ģam tumurcuğundan hazırlanan dəmləmə və cövhərindən bədən
boĢluqlarında toplanan suların, bronxitin, yuxarı tənəffüs yollarının soyuqdəynəsində, öd kisəsi
xəstəliklərində, eləcə də qantəmizləyici vasitə kimi dəri xəstəliklərində, maddələr mübadiləsinin
pozulmasında, aybaĢı zamanı kəskin qanaxmaların qarĢısının alınmasında, raxit, böyrəkdə, sidik
kisəsində olan daĢ və qumların təmizlənməsində geniĢ tətbiq edilir.
Dostları ilə paylaş: |