Əhməd-Cabir smayıl oğlu Əhmədov

Azerbaycan» Çay Paketləmə Fabriki həyata keçirdi. Bu fabrik 
Müstəqil  Dövlətlər  Birliyində  böyük  istehsal  gücü  ilə  işə 
başlayan Azərbaycandakı ilk çay paketləşdirici fabrikidir. 
«Sun Tea Azərbaycan» çay paketləmə fabrikində Azər-
baycan  Dövlət  Standartı,  Azərbaycan  Respublikası  Səhiyyə 
Nazirliyinin  gigiyenik  sertifikatı  və  Azərbaycan  Respubli-
kasında istehsal olunan məhsulların ştrixkod nömrələrinə uyğun 
50 q, 100 q, 250 q və 500 q kütlədə qutulara qara məxməri çay-
lar paketlənir. 
Fabrikdə,  əsasən  Seylon  və  Hindistan  xam  çaylarının 
qarışığı  olan  «Final»  və  «Maryam»  markalı  çaylar  istehsal 
edilir.  Bunlardan  başqa  Azərbaycanın  Lənkəran-Astara  bölgə-
sində  becərilib  ilkin  emal  edilən  xam  çayların  əsasında  Azər-
çay,  Blendo  Áåðãàìóò,  Blendo  Ekonomy,  Qız  qalası,  Pür-
rəngi (kəklikotu ilə), Pürrəngi və Tudor çayları da paketlənir. 
Eyni  zamanda,  Beta  şirkətinin  istehsal  etdiyi  «Beta» 
markalı,  «Bayce»  markalı,  «Çempion»  markalı  çayları,  Kas-
pian  şirkəti  tərəfindən  çəkilib-bükülən  «Lipton»,  «Pərviz» 

 
417
çaylarını,  Ingiltərənin  «Əhməd  çay»-ını  və  digərlərini 
göstərmək olar. 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu çaylar, əsasən qara məxməri 
çay qrupuna aiddir. Çünki respublika əhalisinin əksəriyyəti qara 
məxməri çay içdiyindən sarı və qırmızı məxməri çaylar, demək 
olar ki, satışda yoxdur. 
Az  miqdarda  satışa  yaşıl  məxməri  çay  və  preslənmiş 
çaylar  da  verilir.  Birdəfəlik  dəmləmə  üçün  nəzərdə  tutulan 
çaylar müvafiq çeşiddə olmaqla 2 q kütlədə çəkilib-bükülür.  
Çayın  kimyəvi  tərkibi.  Çayın  tərkibində  300-dən  çox 
müxtəlif  birləşmələr  və  maddələr  vardır.  Çayın  dadını,  ətrini, 
rəngini  və  insan  orqanizminə  fizioloji  təsirini  təmin  edən  mü-
hüm  tərkib  hissələri  bunlardır:  fenol  birləşmələri,  o  cümlədən 
tanin,  katexin 
və  onların  fermentativ  oksidləşməsindən  əmələ 
gələn maddələr; alkaloidlər – kofein, teofillin və teobromin; efir 
yağları;  karbohidratlar;  pektin  maddələri;  vitaminlər;  qlüko-
zidlər  və  piqmentlər;  üzvi  turşular;  zülallar  və  aminturşular; 
mineral maddələr və fermentlər.  
Suyun  miqdarının  yaşıl  çay  yarpağı  üçün  böyük  əhə-
miyyəti vardır,  çünki  yuxarıda adları çəkilən maddələrin əksər 
hissəsi suda həllolmuş şəkildədir. Yaşıl çay yarpağında 73-81% 
su, 19-27% quru maddə vardır. Qurudulmuş əmtəəlik çayda isə 
3-7% su, 93-97% quru  maddə olur. Yaşıl çay  yarpağında olan 
quru  maddələrin  41-58%-ni  ekstraktlı  maddələr  təşkil  edir. 
Ekstraktlı  maddələrin  tərkibinə  faizlə  üzvi  turşular  –  1, 
aminturşuları  1  –  2  ,  minerallı  maddələr  3  –  4,  hidroaskorbin 
turşusu 2- 3, pektin maddələri 2 – 3, kofein 2 – 4, şəkərlər 4 – 
5, vitamin, zülal və sair suda həll olan maddələr 10 – 12, tanin-
katexin birləşmələri 14 – 26 daxildir. 
Ballast  maddələrin  tərkibinə  faizlə:  xlorofil  0,7  –  0,9, 
qatranlar 2 – 3 , liqnin 6 – 7, protopektin 8 – 9, sellüloza və he-
misellüloza 6 – 18, zülallar 20 – 22 daxildir. 
Ə
mtəəlik çayın tərkibində quru maddəyə görə 31 – 46% 
ekstraktlı  maddə  vardır.  Ekstraktlı  maddələrin  tərkibinə  faizlə: 
 
418
hidroaskorbin turşusu 0,2 – 0,3, üzvi turşular 1, aminturşular 2, 
pektin 2 – 3, kofein 2 – 4, minerallı maddələr 3 – 4, şəkərlər 3 – 
5,  vitamin,  zülal  və  s.  suda  həllolan  maddələr  8  –  13,  tanin-
katexin  birləşmələri  8  – 15  ,  o  cümlədən  teaflavinlər  1  –  2  və 
tearubiqinlər 8 – 12 daxildir. 
Çayın  faydalı  hissəsi  onu  dəmlədikdə  alınan  ekstrakt 
sayılır. Çayda ekstraktlı maddələrin miqdarı nə qədər çox olar-
sa, onun keyfiyyəti də bir o qədər yüksək sayılır. Fleş çayında 
ekstraktlı  maddələrin  miqdarı  35,5%-dən  37,8%-ə  qədər  olur. 
Yarpaqlar iriləşdikcə ekstraktlı maddələrin miqdarı azalır. Əgər 
zoğun  birinci  yarpağında  37,8%  ekstraktlı  maddə  varsa, 
dördüncü  yarpaqda  bu  32,4%,  səkkizinci  yarpaqda  19,2%-dir. 
Çayda ekstraktlı maddələrin miqdarı iyul-avqust aylarında daha 
çox olur. Məhz bu dövrdə çayın yüksəkkeyfiyyətli sortları üçün 
(«Buket» və «Ekstra») fleş toplanıb emal edilir. 
Çayın əsas tərkib hissələrinə aşı maddələri aiddir. Bu bir-
ləşmələrin  əsasını  çay  tanini  təşkil  edir.  Tanin  çayın  orqano-
leptik xassələrini və çay içkisinin bioloji dəyərliliyini müəyyən 
edir. Aşı maddələrinin oksidləşməsi qara məxməri çay istehsalı 
texnologiyasının  əsasını  təşkil  edir.  Üçyarpaqlı  çay  fleşində 
quru maddəyə görə 11,5 - 30% aşı maddəsi vardır. Quru çayda 
isə  5  –  20%  tanin  olur.  Çay  tanini  (C
22
H
18
O
10
)  doymuş  məh-
lulda rəngsiz, iynəvarı kristallar əmələ gətirir. Kristallar soyuq 
suda  pis,  isti  suda  isə  yaxşı  həll  olur.  Çayın  aşı  maddələrində 
12%-ə yaxın sərbəst qall turşusu, 78% katexin qallat və bir qə-
dər  sərbəst  katexin  vardır.  Bunlar  oksidləşdirici  fermentlərin 
təsiri  ilə  oksidləşib  yüksəkmolekullu  aşı  maddələri  əmələ 
gətirir.  M.N.Zapro-metov  Gürcüstan  çayında  xromotoqrafiya 
üsulu  ilə  8  birləşmə  müəyyən  etmişdir:  qallokatexin,  epiqallo-
katexin,  epika-texinqallat,  katexin,  epikatexin,  epiqallokatexin-
qallat, qallo-katexinqallat
 və flavonoidli qlükozid (kversetin). 
Çay  istehsalının  texnoloji  proseslərində  aşı  maddələri 
mürəkkəb  biokimyəvi  çevrilməyə  uğrayır  və  nəticədə  qara 
məxməri çay ekstraktının dadı, ətri və rəngi əmələ gəlir. Çayın 

 
419
keyfiyyəti  təyin  edildikdə  suda  həllolan  çay  tanininin  miqdarı 
həlledici rol oynayır. 
Qara  məxməri  çay  istehsalında  katexinlərin  miqdarı 
nisbətən  azalır.  Yaşıl  məxməri  çayda  bu  birləşmələr  daha  çox 
olur.  Akademik  L.A.Kursanov  və  başqa  tədqiqatçıların  təc-
rübələri  göstərmişdir  ki,  çay  katexini  qan  kapillyarlarının 
divarlarını  möhkəmlədir  və  orqanizmdə  askorbin  turşusunun 
toplanmasına  kömək  edir.  Çay  katexini  P  vitamininə  məxsus 
bütün  xassələrə  malikdir.  Katexin  qallatlar  şüaların  təsirinə 
qarşı vasitə olaraq, orqanizmin radiasiya ilə zədələnmə dərəcə-
sinin aşağı salınmasına köməklik edir. 
Polifenolların  təqribən  150  birləşməsi  P  vitamini  ak-
tivliyinə malikdir. Məhz, buna görə çay P vitamini aktivliyində 
olan  maddələrin  mənbəyidir.  Gürcüstan,  Azərbaycan  və  Çin 
çaylarında  taninin  miqdarı  Hindistan  və  Seylon  çaylarına 
nisbətən azdır. 
Tərkibində  kofein  maddəsinin  olmasına  görə  çay  əv-
vəllərdən  dərman  bitkiləri  sırasına  daxil  edilirdi.  Lakin  çayın 
tərkibində kofein ilə yanaşı teobromin, teofilin, adenin, ksantin, 
hipoksantin,  quanin
  və  digər  alkaloidlər  vardır.  Kofein 
(C
8
H
10
N
4
O
2
), teobromin və teofilin (C
7
H
3
N
4
O
2
) purinin metal-
ləşmiş  törəmələridir.  Kofein  kimyəvi  quruluşca  1,3,7 
trimetilksantindən ibarətdir. Suda həll olan acı maddədir. Hind 
çayında 2,72%, Çin çayında 2,56%,  Yapon  çayında isə 2,48% 
kofein  vardır.  A.Bağırovun  məlumatına  əsasən  çayda  kofeinin 
miqdarı  mayda  2,47%,  iyunda  2,60%,  iyulda  3,39%,  avqustda 
3,33%  və  sentyabrda  isə  2,86%  olur.  Azot  gübrələrini  ço-
xaltdıqda çayda kofeinin miqdarı da artır. Çay istehsalı zamanı 
kofeinin  bir  hissəsi  başqa  maddələrlə  birləşdiyindən  sərbəst 
kofeinin miqdarı 2,87%-dən 2,35%-ə qədər azalır. 
Teobromin – 3,7 dimetilksantindən, teofilin isə 1,3 dime-
tilksantindən ibarətdir. Bunların miqdarı çay yarpağında 0,33 – 
0,5 mq %-dir. 
 
420
Çayın ətrini təşkil edən maddələr mürəkkəb tərkibli uçu-
cu  maddələr  olub  çayın  efir  yağları  adlanır.  Efir  yağları  çaya 
spesifik  ətir  verməklə  mədə  şirəsinin  ifrazını  artırır  və  buna 
görə  də  qidanın  mənimsənilməsini  asanlaşdırır.  Çayın  tərki-
bində orta hesabla 0,014% efir yağı olur.  stehsal zamanı yaşıl 
çay yarpaqlarında olan efir yağları, əsasən uçur, lakin texnoloji 
proses  zamanı  aşı  maddələrin  oksidləşməsi,  zülalların  par-
çalanması  nəticəsində  yeni  ətir  verən  maddələr  əmələ  gəlir. 
L.Q.Xarebava  və  başqaları  qaz-maye  xromotoqrafiyası  təhlili 
nəticəsində  qara  məxməri  çayın  tərkibində  200-dən  çox  uçucu 
maddə  müəyyən  etmişdilər  ki,  bunların  da  88-i  identik  olaraq 
müəyyən  edilmişdir.  Çayın  tərkibində  müxtəlif  aldehidlər, 
ketonlar,  fenol  birləşmələri,  spirtlər,  terpenlər,  turşular,  efirlər 
və  s.  bu  kimi  ətirli  maddələr  vardır.  Yaşıl  məxməri  çayda  isə 
L.Q.Xarebava  efir  yağının  89  komponentindən  59-nu  identik 
olaraq müəyyən etmişdir. 
Çayın  soldurulması,  eşilməsi  və  fermentasiyası  prose-
sində efir  yağlarının əmələ gəlməsi və toplanması davam edir. 
Təzə fermentləşdirilmiş çayda 0,03 – 0,06% efir yağı olur. Qu-
rudulma  zamanı  efir  yağlarının  miqdarı  0,006%-dən  0,021%-ə 
qədər  azalır.  Qırmızı  çay  daha  ətirli  olur,  çünki  termiki  emal 
zamanı  həllolan  ətirli  aldehidlərin  miqdarı  artır.  Yaşıl  və  sarı 
məxməri  çayda  ətirli  aldehidlər  birləşmiş  vəziyyətdə  olduğun-
dan  çay  dəminə  çox  az  keçir.  Çayın  tərkibindəki  efir  yağını 
stabilləşdirmək  məqsədilə  onu  hermetik  taraya  qablaşdırmaq 
lazımdır.  
Çayın ətrinin və buketinin əmələ gəlməsində iştirak edən 
komponentlərdən  qatranvarı  maddələr  böyük  rol  oynayır.  Qat-
ranvarı maddələr çayda 2 – 6%-ə qədərdir. Bu maddələr çayın 
keyfiyyətinə  təsir  edən  birləşmələr  olub  yapışqanvarı  oldu-
ğ
undan  plitka  və  yaşıl  kərpic  çaylarının  yaxşı  preslənməsində 
ə
həmiyyətlidir. 
Çayın  tərkibində  olan  karbohidratlara  3  –  4,7%  miq-
darında həllolan şəkərlər, 7,9 – 16,8% miqdarında sellüloza və 

 
421
hemisellüloza aiddir. Çayda saxaroza və reduksiyaedici şəkərlər 
də  vardır.  Bunlar  aminturşlar  və  aşı  maddələri  ilə  birləşib 
müxtəlif aldehidlər əmələ gətirir. Bu da hazır çaya gül, meyvə, 
səməni, bal və başqa çalarlı ətirlər verir.  
Yaşıl çay  yarpağında quru maddəyə  görə 2 – 3% pektin 
maddəsi vardır. Pektinin miqdarı istehsal prosesi zamanı azalır. 
Ə
sas hissəsi suda həllolandır. Pektin çayın istehsalı zamanı ona 
yapışqanlıq,  hazır  çaya  şirintəhər  dad  və  hiqroskopik  xassəsi 
verir. 
Çayın  vitaminlilik  dəyəri,  ilk  növbədə,  çaydakı  polife-
nolların  P  vitamini  aktivliyində  olmasıdır.  P  vitamininin  miq-
darına  görə  çay  bütün  bitkilərdən  üstündür.  1  q  qara  məxməri 
çayda 100 mq, başqa sözlə 10%, yaşıl çayda isə 200 mq (20%) 
P vitamini aktivliyində maddələr vardır. 
Yaşıl  çay  yarpaqlarında  ən  çox  C  vitamini  vardır,  lakin 
bunun  çox  hissəsi  istehsal  prosesində  parçalanır.  100  q  quru 
çayın  tərkibində  10  –  134  mq  askorbin  turşusu  (C  vitamini), 
0,03 – 0,1 mq tiamin (B
1
), 0,6 – 1,0 mq riboflavin (B
2
), 1,4 – 
4,0  mq  pantoten  turşusu  (B
3
),  5,4  –  15,2  mq  nikotin  turşusu 
(PP), K, E vitaminləri və fol turşusu (B
9
) vardır. P vitamini C 
vitamini ilə birlikdə aterosklerozun profilaktikasında böyük rol 
oynayır.  Susuzluğu  daha  tez  yatırır.  Vitaminlik  dəyərinə  görə 
yaşıl məxməri çay daha qiymətlidir. 
Çayın  tərkibində  üç  qrup  qlükozidlər:  flavonollar,  anto-
sianlar
 və leykoantosianlar vardır. Çay flavonollarına kemferol, 
kversetin
 və miritsetin aiddir. Qara məxməri çay dəmində anto-
sianlardan  sianidin,  delfinidin  və  peonidin  tapılmışdır.  Çayda 
leykosianidin
 və leykodelfinidin də vardır. Çay katexini flavon-
lara  çevrildikdə  leykoantosianlar  aralıq  məhsul  kimi  əmələ 
gəlir. 
Çay  yarpağında  flavonlu  qlükozidlər  və  antosianlarla 
yanaşı  xlorofil  və  karotinoid  piqmentləri  vardır.  Xlorofil 
(C
20
H
39
OH) yaşıl çay yarpağında karotin və ksantofillə birlikdə 
 
422
olur.  Çayda,  həmçinin,  lyutein,  viloksantin  və  neoksantin 
karotinoidləri də vardır. 
Çayın tərkibində quru maddəyə görə 1% üzvi turşu olur. 
Çayda  turşəng,  limon,  alma,  kəhrəba,  fumar  və  fenol  təbiətli 
turşular  tapılmışdır.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  çay  yarpağının 
emalı  nəticəsində  üzvi  turşular  spirtlərlə  reaksiyaya  girib 
mürəkkəb efirlər əmələ gətirir. 
Çay  yarpağının  tərkibində  quru  maddəyə  görə  zülali 
maddələrin miqdarı 24,9 – 29,11%-ə qədərdir. Ən çox qlütelin, 
nisbətən  az  isə  albumin  zülalı  vardır.  Zərif  çay  yarpaqlarında 
zülalın  miqdarı  kobud  yarpaqlardakından  çoxdur.  Çayda  16 
aminturşu  və  3  amid  tapılmışdır.  Bu  birləşmələr  çay  ətrinin, 
rənginin və eləcə də ekstraktın əmələ gəlməsində böyük rol oy-
nayır. Çayda aminturşulardan leysin, fenilalanin, valin, alanin, 
serin,  tirozin,  arqinin,  histidin,  lizin,  prolin,  izoleysin,  treonin, 
triptofan,  γ  –  amin  yağ  turşusu,  asparagin 
və  qlütamin 
turşuları; amidlərdən asparagin, qlütamin və teanin vardır. 
Minerallı  maddələrin  miqdarı  yaşıl  çay  yarpaqlar-ında 
quru maddəyə görə 4 – 5%, əmtəəlik çayda isə 5 – 6%-dir. Çay 
yarpağı  kobudlaşdıqca  minerallı  maddələrlə  zəngin-ləşir. 
Çaydakı  minerallı  maddələrin  üçdə  biri  suda  həllolur.  Çayın 
minerallı  maddələrinin  yarıya  qədərini  kalium  oksidləri  təşkil 
edir.  Makroelementlərdən  fosfor,  kalsium  və  maqnezium 
çoxluq  təşkil  edir.  Ümumiyyətlə  çay  külündə  20-yə  qədər 
müxtəlif kimyəvi elementlər – K,Ca, Mg, Fe, J, Si, Na, Al, Mn, 
Sr,  Ni,  Cu,  Zn,  Ba,  Ti,  Cr,  Sn,  Ag  və  s.  vardır.  Suda  həllolan 
külün miqdarı artdıqca çayın da keyfiyyəti yaxşılaşır. 
Çayda  əsas  fermentlərin  hamısı  rast  gəlinir.  Hidrolaza 
fermentlərindən  çayda  amilaza,  invertaza,  α  –  qlükozidaza, 
proteaza
  və  s.  vardır.  Oksid-reduktaza  fermentlərindən  çayda 
peroksidaza,
  polifenoloksidaza,  katalaza  və  s.  vardır.  Oksid-
ləşdirici  fermentlər  çay  istehsalı  zamanı  çayın  dadının,  ətrinin 
və  dəmin  rənginin  əmələ  gəlməsində  iştirak  edir.  Müəyyən 
edilmişdir  ki,  çay  yarpaqlarında  olan  invertaza,  amilaza, 

 
423
qlükozidaza,
  oksinitrilaza,  proteaza,  pektinaza  və  katalaza 
fermentləri daha yüksək aktivliyə malikdir. Bunların iştirakı ilə 
müxtəlif  maddələrdə  dəyişiklik  baş  verir  ki,  bu  da,  öz  növ-
bəsində, çayın dadının və rənginin formalaşmasına səbəb olur. 
Çayın  müalicəvi  xassələri.  Çayın  müalicəvi  xassələri, 
ə
sasən  tərkibindəki  kofeindən  asılıdır.  1  stəkan  tünd  çayda 
çayın  sortundan  və  dəmlənməsi  üsullarından  asılı  olaraq  0,02-
0,1 q kofein vardır. Kofein müalicəvi vasitə kimi mühüm əhə-
miyyət  kəsb  edir.  Tünd  çayın  tərkibindəki  kofeinin  əsəb  siste-
minə  qıcıqlandırıcı  və  orqanizmə  tonusqaldırıcı  təsir  etdiyin-
dən,  gərgin  əqli  fəallıqda,  gücdəndüşmə  və  yorğunluq  halla-
rında çox faydalıdır. 
Kofein  orqanizmə  kəskin  təsir  etdiyi  üçün  yuxusuzluq, 
ürək-damar  sistemi  xəstəlikləri,  ateroskleroz,  hipertoniya 
xəstəliklərində  və  yüksək  həyəcanlı  hallarda  tünd  çay  içmək 
məsləhət  görülmür.  Sağlam  insanlara  da  çox  tünd  çay  içmək 
olmaz.  Çünki  bu  zaman  ürəyin  döyüntüsü  artır,  əsəb  sistemi 
daha  da  həyəcanlı  olur  və  digər  xoşagəlməz  hallar  müşahidə 
olunur. 
Çayda teobromin alkaloidi də vardır. Xaricdə teobromini 
kakao  paxlasının  qabığından  alırlar.  Lakin  müasir  dövrdə 
teobromin sintetik yolla da alınır. Çayda olan teofillin alkaloidi 
də  sintez  yolu  ilə  alına  bilir.  Teofillin  ürək  çatışmazlığında, 
böyrək xəstəliklərində yaranan şişkinliklər zamanı sidikqovucu 
kimi istifadə olunur. Teofillin «eufillin» və «diprofillin» prepa-
ratlarının tərkibinə daxil olmaqla bronxial astma, ürək astması, 
beyin-qan dövranının pozulması və ürək xəstəliklərində istifadə 
olunur. Çayın hər üç alkaloidi bronxial astmada istifadə olunan 
teofedrinin 
tərkibinə daxildir. 
Kofein  preparatlarını  birincidərəcəli  yardım  kimi  zəhər-
lənmədə, əsəb sisteminin pozulmasında, ürəyin fəaliyyətinin və 
tənəffüsün zəifləməsində istifadə etmək məsləhət görülür. Çay 
C vitamininin – askorbin turşusunun mənimsənilməsinə müsbət 
təsir  edir.  Eksperimentlər  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki, 
 
424
çay katexinləri P vitamini fəallığına malikdir. Ona görə də çay 
qan  damarlarının  möhkəmliyini  və  keçiricilik  qabiliyyətini 
artırır. 
Çayda  tanin  çox  olduğundan,  o  qidanın  həzmini  yaxşı-
laşdırır və büzüşdürücü təsir göstərir. Ona görə də kəskin ishal 
və  bağırsağın  digər  pozuntularında  xəstələrə  tünd  çay  verilir. 
Bu zaman çay dəminin müalicəvi təsiri taninin bakterisid xassə-
lərindən də asılıdır. Çayın aşı maddələri ilə zülalların qarşılıqlı 
təsirindən  alınan  tealbindən  büzüşdürücü  vasitə  kimi  istifadə 
olunur.  Tealbin  mədə-bağırsaq  xəstəliklərində  dezinfeksiya-
edici  vasitə  kimi  tətbiq  olunan  «tesalben»  həbinin  tərkibinə 
daxildir. 
Tünd çay dəmindən xaricə sürtmək üçün də istifadə olu-
nur.  sti günəşli günlərdə havaya çıxmazdan qabaq çay dəmi ilə 
yuyunmaq  məsləhət  görülür.  Gün  yandırmalarında  hərarəti  və 
ağrını  azaltmaq  məqsədilə  tünd  çayla  kompres  etmək  yaxşı 
nəticə verir. 
Müasir  elmi-tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  orqanizmin 
bütün  fizioloji  proseslərinə  müsbət  təsirinə  görə  çay  əvəzsiz 
içkidir. Çay nəinki susuzluğun qarşısını alır, həm də orqanizmi 
gümrah vəziyyətdə saxlayır və onun iş qabiliyyətini artırır. Çay 
insanın  sinir  sisteminə  bərpaedici  təsir  edir,  onun  fəaliyyətini 
gücləndirir, yuxunu dağıdır. Spirtli içkilərin əksinə olaraq çayın 
sinir sisteminə bərpaedici təsiri nəticəsində insanda halsızlıq və 
zəifləmə halları müşahidə edilmir. Çay, eyni zamanda ən yaxşı 
tərlədici  vasitədir,  baş-  ağrısını  dayandırır,  qantəzyiqini  nor-
maya  salır.  Çayın  tərkibindəki  vitaminlər  orqanizmin  sinqa  və 
başqa  yoluxucu  xəstəliklərə  qarşı  müqavimətini  artırır.  Çayın 
vitaminləri  dərinin  qurumasının  qarşısını  alır,  onu  yumşaldır, 
rəngini açır. Gərgin fiziki və zehni əməkdən sonra  yaxşı dəm-
lənmiş  iki  stəkan  çayın  içilməsi  yorğunluğu  çıxarır,  iş  qa-
biliyyətini  bərpa  edir.  Son  illər  müəyyən  edilmişdir  ki,  çayın 
tərkibindəki  tanin  katexin  kompleksi  (çayın  aşı  maddələri) 
insan orqanizmində radioaktiv stronisini zərərsizləşdirir. Yapon 

 
425
alimləri  müəyyən  etmişlər  ki,  orqanizmin  radioaktiv  çökün-
tülərdən  olan  stronsi-90  ilə  zəhərlənməsində  çay  ən  yaxşı  əks 
təsir götərir. 
Belə  ki,  Xirosima  şəhərində  atom  bombası  nəticəsində 
yaranan  fəlakətlər  zamanı  yüksək  şüalanmaya  düçar  olan 
xəstələrdən çaya meylini salanlar arasında ölüm hadisəsi çox az 
müşahidə  edilmişdir.  Çayın  orqanizmə  bu  cür  təsiri  ekspe-
riment yolla da təsdiq edilmişdir. 
Çay  qidanın  həzminə,  qan  damarları  və  sinir  sisteminə 
müsbət  təsir  edir,  qantəzyiqini  nizamlayır.  Çay  dişlərin  xarab 
olmasının  qarşısını  alır.  Çayın  çox  miqdarda,  lakin  şəkərsiz 
içilməsi məsləhətdir, çünki şəkər dişlərin xarab olmasına səbəb 
olur. Hazırda çay katexinlərindən hazırlanan preparatlardan bir 
çox xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. 
Çində,  Orta  Asiyada  əhali  daha  çox  yaşıl  məxməri  çay 
içir.  Bu  çay  qara  məxməri  çaydan  fərqli  olaraq  fermentləş-
dirilməmiş çay yarpaqlarından hazırlanır. Yaşıl çayın ətri azdır, 
lakin fizioloji cəhətdən daha fəaldır.  
lin  isti  vaxtlarında  yaşıl  çayın  içilməsi  susuzluğu  daha 
tez  yatırdığı üçün qəbul  edilən mayenin miqdarı  kəskin azalır. 
Yaşıl  çay  dəmləmək  üçün  1  litr  qaynanmış  suya  1,5  q  quru 
yaşıl  çay  götürülür.  Yaşıl  çaya  A,  C  və  B  qrupu  vitaminləri 
ə
lavə  etdikdə  orqanizmin  istiliyini  nizamlayır  və  iş  qabiliyyə-
tini artırır. 
Eksperimentlər zamanı müəyyən edilmişdir ki, digər dər-
manlarla  kompleks  şəkildə  istifadə  olunan  yaşıl  çay  qanın  və 
qaraciyərdə  protrombinin  əmələ  gəlməsini  sürətləndirir,  oksid-
ləşmə-bərpaedici  prosesləri  yaxşılaşdırır,  orqanizmdə  su-duz 
mübadiləsini nizamlayır, ürək əzələlərini tonuslandırır, qan da-
marlarının  divarlarının  keçiriciliyini  və  elastikliyini  artırır. 
Bununla  belə,  yaşıl  çay  ilk  mərhələdə  qantəzyiqini  aşağı  salır, 
qanda xolesterinin miqdarını azaldır və aterosklerozda xəstənin 
ə
hvalını yaxşılaşdırır.  
 
426
Yaşıl çay revmatizm və xroniki hepatit xəstəliklərində də 
faydalıdır.  Digər  dərmanlarla  kompleks  şəkildə  yaşıl  çaydan 
istifadə  etdikdə,  o  öz  sərbəst  əhəmiyyətini  saxlayır.  Məsləhət 
görülür ki, gündə üç dəfə 60-80 ml tünd yaşıl çay dəmi içilsin. 
Belə çayı hazırlamaq üçün 1 çay qaşığı quru yaşıl çay ½ stəkan 
qaynanmış suda 10 dəq dəmlənir və süzülüb içilir. 
Yaşıl çayın güclü antimikrob xassəsi də vardır. Ona görə 
də  yaşıl  çay  həlimindən  dizenteriyada  istifadə  etmək  məs-
ləhətdir.  Bu  məqsədlə  100  q  quru  yaşıl  çay  2  litr  suda  30  dəq 
saxlanılır, 1 saat fasiləsiz qarışdırmaqla qaynadılır, 2-3 qat cu-
nadan süzülür. Alınmış cecəyə yenidən 1 litr su əlavə edilib, 90 
dəq  qaynadılır  və  süzülür.  Hər  iki  filtrat  (süzülmüş  çay  məh-
lulu)  qarışdırılır  və  şüşə  butulkalarda  sterilləşdirilir.  Alınmış 
yaşıl çay həlimini otaq temperaturunda 3 ay, soyuducuda 6 ay 
saxlamaq olar. Həmin çay həlimini gündə 4 dəfə yeməkdən 20-
30 dəq qabaq 1-2 xörək qaşığı (körpələrə çay qaşığı, 1 yaşdan 
yuxarı  uşaqlara  desert  qaşığı)  içirlər.  Kəskin  dizenteriyada 
müalicə 5-10 gün, xroniki halda isə 15-20 gün davam etməlidir. 
Çayın  istifadə  olunmayan  yarpaqları,  zoğları  və  digər  tullantı-
larından  çay  boyaları  alınır  və  yeyinti  sənayesində  istifadə 
olunur.