Davlat uzb p65

IV. SO‘Z TANLASH VA QO‘LLASH
ME’YORLARI
31- mashq. Gaplarni o‘qing, noo‘rin ishlatilgan so‘zlarni to‘g‘rilari
bilan almashtirib, gaplarni ko‘chiring.
1. Yigitcha raso charchagan ekanmi, ovqat yeb darrov
uxlab qoldi. 2. Ko‘lning zilol suvida tonggi quyosh nurlari
toblanmoqda edi. 3. Asl  shoyidan tikilgan ko‘ylak bu qomatdor
qizga yoqishini bildi. 4. Ishimiz shunday suratda davom etsa,
qurilishni bayramgacha tugatamiz. 5. Qara, o‘g‘lim, eshikka
bir inson keldi. 6. Cho‘pon ozg‘in qo‘ylarni yaylovga haydab,
o‘z makoniga qaytib keldi. 7. Nachalnikka uchrashsam, sudga
davo qilishingiz mumkin, dedi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

54
42- topshiriq. Matnni o‘qing. Yozuvchining fikrlariga munosabat
bildirib, so‘z qo‘llashning ahamiyatini asoslang.
Gap shundaki, hozirgi vaqtda, tilimizning boyligini,
uning qochiriqlarini o‘rganishga eringan, so‘z san’atiga hunar
deb emas, kasb deb qaraydigan, bisotidagi bir hovuch so‘zni
yillar davomida aylantirib kun ko‘rib yurgan bir turkum qalam
ahlining «faoliyati», chala mulla ba’zi olimlarning «ilmiy xulo-
sa»lari natijasida ajib bir til bunyodga kelgan. Bu tilda hech
kim gapirmaydi, zotan gapirish mumkin ham emas, faqat
yozib o‘qib berish mumkin. Bu tilda yozilgan narsani bir
qiyomda o‘qimasdan ham iloj yo‘q. Bu tilning hech qayerga
yozilmagan, lekin amalda joriy bo‘lgan temir qonuniga ko‘ra
«yaxshi ovqat yedim!» deb yozib bo‘lmaydi, albatta, «sifatli
ovqatlandim» deb yozish shart! «Papiros chekadigan kishi
gugurtini olib yurishi kerak» deb yozish to‘g‘ri emas. «Papiros
chekish odatiga ega bo‘lgan kishi o‘zini tegishli gugurt bilan
ta’minlab yurishi kerak» deb yozilsa to‘g‘ri bo‘ladi! Bu tilda
latifa aytib bo‘lmaydi, yozib bo‘lmaydi! Bu tilda hazilga,
maqolga, matalga, ajoyib xalq iboralariga o‘rin yo‘q. Bu til
har qanaqa jonli fikrga kafan kiygizadi, har qanaqa o‘ynoqi
mazmunni taxtaga tortadi, har qanaqa lektorni g‘urbatning
uyasiga, har qanaqa auditoriyani o‘lik chiqqan hovliga
aylantiradi!
A. Qahhor, «Quyushqon» hajviyasidan.
Adabiy tilda mavjud bo‘lib, shu tilda gaplashuvchilarga
tushunarli bo‘lgan so‘zni qo‘llash nutqning muhim
me’yorlaridan sanaladi. So‘zni to‘g‘ri qo‘llashda quyi-
dagilarni e’tiborga olish lozim:
– so‘zning nutqda ortiqcha takrorlanishiga yo‘l qo‘y-
maslik uchun uning ma’nodoshlaridan o‘rinli foy-
dalanish;
– shakldosh va paronim so‘zlarni ma’nolarini
farqlagan holda ishlatish;
– so‘zlashuvchilar uchun tushunarsiz bo‘lgan sheva
so‘zlari yoki ijtimoiy guruhlarga oid argolarni qo‘l-
lamaslik;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

55
– o‘zlashma so‘zlarni noo‘rin qo‘llashdan chek-
lanish, ularning milliy tildagi muqobillaridan foyda-
lanish;
– so‘z qo‘llashda ixchamlik, tejamkorlikka erishish.