Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət hüquqları
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət hüquqları
Bütün dünyada cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsində ziddiyyətlərin kəskinləşməsinin səbəblərindən biri də təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin qeyri- müəyyənliyidir. Yalnız mülkiyyət hüququnun çox dəqiq müəyyənləşməsi vurulmuş ziyana görə kompensasiyanı əsaslandua bilər və bununla da iqtisadi mexanizmi ekoloji sferaya da şamil etmək olar. Ona görə də, ekoloji-iqtisadi problemlər üzrə tədqiqatçıları təbiət üzərində mülkiyyət hüququ problemlərini diqqət mərkəzində saxlayır və onlara xüsusi yer ayırırlar. İlk növbədə, mülkiyyət hüququ problemi təbii ehtiyatları olan mülkiyyət münasibətləri ilə əlaqədardır. Eyni zamanda təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət hamıya məxsusdur. Lakin onlardan istifadəyə sistemli nəzarət edilmir, yaxud nə 28 zarətin bir çox çətinlikləri yaranır. Belə obyektlərə «kollektiv istifadə edilən açıq növlü ehtiyatlar» deyilir. Onlar şəxsi mülkiyyətçilər tərəfindən mənimsəmə ilə və alqı-satqı prosesinə cəlb oluna da bilməzlər (hava hövzəsi, iri ekoloji sistemlər, landşaftlar, səs və elektromaqnit spektrləri və s.). Belə bir şəraitdə təbiət istifadəçiləri ehtiyatlardan istifadə üçün həddindən artıq kapital qoyurlar və bu da ekoloji- iqtisadi rentanın tənəzzülünə gətirib çıxarır, yəni təbii sistemlərin ekoloji-iqtisadi potensialının azalmasına səbəb olur. Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət münasibətləri sahəsində ən əsas məsələ «subyekt (subyektlər) kim olmalıdır» məsələsidir. Azərbaycan Respublikasının əsas qanununa əsaslanaraq təbii ehtiyatlarla bağlı sahibkarlıq haqqında xüsusi dövlət qanunlarını təkmilləşdirmək və yeni qanunlar qəbul etmək lazım gəlir. Təbiət obyektlərinin xalqın həyat və fəaliyyətinin əsası elan edilməsi o deməkdir ki, hər cəmiyyət üzvü ehtiyatlara sahibdir. Ona görə də təbii ehtiyatlar haimlıqla qorunmalıdır. Belə halda təbii ehtiyatların istifadəsinə nəzarət fövqəladə vəziyyətlə mürəkkəbləşir. Odur ki, ilkin halda müəyyən etmək lazımdır ki, hansı təbiət obyekti, hansı sərhədlərdə və hansı mülkiyyət formasında, hansı subyektlər tərəfindən istifadə ediləcəkdir. Təbiət ehtiyatlarına və ətraf mühitin elementlərinə mülkiyyət obyektinin sərhədlərinin konkret gerçəklikdə təyin edilməsində, habelə onun strukturunun təyin edilməsində ekoloji sistemlərin bütövlük prinsipi əsas götürülməlidir. Elə bütövlük nəzərdə tutulur ki, burada tarazlıq və inkişaf imkanı təmin edilsin. Bir sıra təbiət obyektləri, xüsusən, hava mühiti tam mənada ayrı-ayn ərazilər çərçivəsində bu prinsipə cavab vermir (ölkələr, federasiya subyektləri və s.). Təbii sistem hər hansı bir mülkiyyətçinin olmasını tələb edir, belə ki, onun bərpa edilməsi və qorunub saxlanması birmənalı və çəkilən xərclər də səmərəli olmalıdır. Son illərdə bütövlük (tamlıq, toxunulmazlıq) prinsipi hüquqi sənədlərdə öz əksini tapmaqdadır. 29 Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Su məcəlləsi su obyektlərinə dövlət, bələdiyyə, xüsusi mülkiyyəti nəzərdə tutur (maddə 11,12,13,14). Mülkiyyət obyektini təyin edərkən ekosistemin bütövlüyündən (tamlığından) başqa digər prinsiplər də nəzərdən keçirilməlidir. Məsələn, məhdudluq dərəcəsi. Əgər ətraf mühitin ehtiyatları boldursa (limit, hədd qoyulmayıbsa), bu halda mülkiyyət hüququ adətən ortaya çıxmır. Lakin, qlobal xarakterli təbii mühit ekoloji potensialın nisbətən azalması, antropogen təsirin artması insan fəaliyyətinin neqativ xüsusiyyətləri sayəsində tədricən dövlətin mülkiyyət obyektinə çevrilir. Buna vaxtilə dünya okeanımn 200 millik zonasım balıqçılıq zonasının elan edilməsini misal göstərmək olar. Təbiət obyektlərinə mülkiyyət münasibətlərinin şamil edilməsi həm də əməliyyat (qeyri -məhsuldar) xərclər ilə əlaqədardır. Əgər təbii obyektlər heç kimə mənsub deyildirsə, onu müxtəlif məqsədlər üçün istifadə etmək olar. Adətən, təbii obyektlər üzərində mülkiyyət hüququnun qoyulması (təyin edilməsi) istehsal prosesləri və istehlak əşyalarına olan mülkiyyət hüququ xərclərinə nisbətən çox xərc tələb edir. Lakin, təbii ehtiyatlar və ətraf mühitin elementləri üzərində mülkiyyət hüququnun transaksion xərcləri daimi olmur. Belə ki, Amerika prerilərində mal-qaranın otarılma hüququ iribuynuzlu mal-qaraya qiymətlərin və otlaqların hasarlanmaq xərclərinin dəyişməsi ilə təkamülləşib. Lakin bir çox hallarda ətraf mühitə mülkiyyət hüququnun müəyyən edilməsi və bu əsasda bazar münasibətlərindən istifadə xeyli miqdarda transaksion xərclərlə müşayiət olunur. Ədəbiyyatda yüksək qeyri istehsal xərclərin üç mənbəi göstərilir: 1) şəraitin elmi-texniki cəhətdən qeyri-müəyyənliyi; 2) hüququ qeyri- müəyyənliklər; 3) danışıqların daxili çətinlikləri. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra hallarda əməliyyat (transaksiya) xərcləri ya olmaya bilər, ya da cüzi miqdarda ola bilər. Belə hallarda mübahisələr Kouz teoreminə əsasən, şəxsi razılaşmalar yolu ilə mülkiyyət hüququnun ilk dəfə kimə aid 30 liyindən asılı olmayaraq həll oluna bilər. Burada bütün tərəflərin mülkiyyət hüququ hərtərəfli müəyyən edilmiş olur. Lakin belə vəziyyət praktikada (həyatda) çox nadir hallarda olur. Təbii obyektlərə mülkiyyət subyektlərini təyin edərkən ekoloji-iqtisadi ictimailəşməni (ümumiləşmənin) dinamikası ilə əlaqədar prosesləri də nəzərə almaq lazımdır. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmə özünün əsasında istehsalın ictimailəşməsini əks etdirdiyindən cəmiyyət və təbiət arasında maddi-energetik və informasiya mübadiləsi ilə təyin edilir. Bu özünü təbii istehsalat kompleksləri, sahələrarası sənaye şəbəkələri və ərazi istehsalat birlikləri formasında aztullantılı istehsalat əsasında antropogen yükünü ekoloji tutum səviyyəsinə uyğun saxlamaq şərtilə biruzə verir. Bu halda bütövlük (tamlıq) ölçüsü özünü təzahür etdirir, lakin geniş planda yox, bununla yanaşı istehsalat və təbiət arasında qarşılıqlı təsir də özünü göstərir. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmə ekoloji-iqtisadi sistemlərin tamlığı (toxunulmazhğı) prinsipinə əsasən təyin edilir. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmə təbiətdən istifadə prosesinin əsasən ərazi cəhətdən təşkilini nəzərdə tutur. Bu onunla əlaqədardır ki, ətraf mühitin təmizliyi nisbi cəhətdən bölünməz və kollektiv istehlak edilən rifahdır. Burada təbii ümumiləşdirmə meydana çıxır. Lakin ekoloji-iqtisadi sistemlərin konkret formaları ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmənin yalmz regional səviyyəsi səciyyələnir. Belə ümumiləşdirmə təsərrüfat fəaliyyətinin həm qrup, həm də fərdi səviyyələrində həyata keçirilə bilər, çünki istehsalatın ümumiləşdirmə və ayrılma prosesi dialektik olaraq qarşılıqlı əlaqəlidir. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmənin özünəməxsus forması bank mə- lumatlannı (havaya atılmalar, bərk tullantılar, maye tullantılar, çirkləndirmə hüququ ilə ticarət və s. haqqında) formalaşdırır. Bunlar ekoloji sferada bazar münasibətləri ilə əlaqədar həyata keçirilir. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, maddələri qapalı ekoloji istehsalat dövriyyəsində müxtəlif, bir-birindən ayrı düşmüş proseslərin qovuşmasını 31 təmin etsin və bununla da ətraf mühitin çirklənməsinə və ekoloji sistemlərə bu gün qarşısının alınmasına çəkilən xərclərin ümumi məbləğini azaltsın. Ekoloji-iqtisadi ümumiləşdirmə istehsalın elə bir texnoloji üsulunu açır və tətbiq edir ki, bu ətraf mühitin imkanlarına (ekoloji tutuma) söykənsin. Yuxarıda nəzərdən keçirilən subyektin təyin edilməsi prinsiplərindən başqa, eyni zamanda təbii zənginliklərin ictimai əhəmiyyətini (qiymətini) də nəzərə almaq lazımdır. Təbii ehtiyatlarla bağlı mülkiyyət formalarına eyni zamanda kapital tutumu, vəsaitlərin dövretmə sürəti və s. təsir göstərə bilər. Mülkiyyət münasibətlərinin təbiətdən istifadədə formalaşmasında xalqın, milli ənənələrin (rejimlərin) uçotunun böyük əhəmiyyəti vardır. Təbiətə dair bir çox qadağalar hələ də qalmaqdadır. Onlar yazılmamış təbiəti mühafizə qanunları qüvvəsində qalmaqdadır, çünki keçmiş nəslin təcrübə sınağından çıxmışlar. Mülkiyyət konkret olaraq sahiblik (yiyəlik) vasitəsilə üzə çıxır və müxtəlif mülkiyyət subyektləri ilə bilavasitə əlaqədardır. Onlar mülkiyyətin üç əsas funksiyasına əsaslanmalıdır: 1) sərvətlərin müstəsna mənsubiyyətini təyin etmək və qeydə almaq; 2) «şəxsi» istehsal vasitələrinin istifadəsinə daimi marağın mənbəyi olmaq, 3) tale üçün, onun səmərəli funksiya göstərməsi üçün məsuliyyət kəsb etmək (yaratmaq). İlk funksiyanı, çıxış nöqtəsi və əsas olaraq mülkiyyəti əmlak (mülk) kimi, xalqa mənsubluq kimi qəbul etmək lazım gəlir. Qalan iki mülkiyyət funksiyası fəal, həvəsləndirici xarakter daşıdığından, mülkiyyət subyektlərinin, onlara məxsus olan ekoloji-iqtisadi maraqlara müvafiq olaraq xususi şəxslərin müəyyən edilməsini (personifikasiyasım) tələb edir. Təbii obyektlərə mülkiyyət funksiyalarını nəzərdən keçirərkən başqa bir tərəf «sosial (birinci funksiya)-təsor- rüfatçılıq (ikinci və üçüncü funksiya)» subyektlər sistemi ola bilər. Sosial subyekt dedikdə-xalq, icma, sahə kollektivi, istehsalat kollektivi, şəxs, təsərrüfatçı dedikdə isə-dövlət, respublika, vilayət, bələdiyyələr, idarələr, müəssisələr və işçilər 32 nəzərdə tutulur. Hyni zamanda sosial subyektlər də təsərrüfatçı funksiyasını yerinə yetirə bilər. Lakin bir-birinə adekvat olan sosial və təsərrüfatçı subyektlərin maraqları kəskin surətdə fərqlənəcəkdir. Təbii sərvətlərə monopolist-mülkiyyətçini ya.\m buraxmaq olmaz, ona görə ki, resurslar üzərində mülkiyyətin iqtisadi məzmunu (mahiyyəti) xalqların həyat və fəaliyyətinin əsası kimi özünü göstərir. Bu, o deməkdir ki, təbiətdən istifadədə mülkiyyət çoxsubyektli olmalıdır. Bu sferada mənimsəmək yalnız o şəraitdə effektiv (səmərəli) ola bilər ki, o çox səviyyəli və çox subyektli olsun. Odur ki, təbiət obyektlərinə mülkiyyət münasibətlərini müəyyən edərkən, eyni zamanda nəyin dövlət mülkiyyətində qalmasını, nəyin isə xüsusi, bələdiyyə və ya digər mülkiyyət formasına verilməsinə diqqət yetirmək zəruridir. Bu meyar görünür-hansı forma məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün daha yaxşı şərait yaradır və təbii sistemlərin bioiqtisadi potensialının artmasına kifayət qədər maraqh olmağı məsləhət bilir. Təbii resurslara xüsusi mülkiyyətin olması ilə əlaqədar, xüsusən torpaq və meşədə bir çox məsələlər ortaya çıxır. İqtisadçılar arasında xüsusi mülkiyyətin mahiyyətini başa düşməkdə vahid yanaşma yoxdur. Bu forma müxtəlif, o cümlədən, kollektiv də ola bilər. Hər hansı formada olmasından asılı olmayaraq, təbii obyektlər üzərindəki xüsusi mülkiyyət «xalqların (əhalinin) həyat və fəaliyyətinin əsasını» təşkil edən münasibətlərə söykənməlildir. Xüsusi mülkiyyət, xüsusən torpaq üzərində, digər mülkiyyət formaları kimi təbii ehtiyatlar üçün eyni hüquqla fəaliyyət göstərməlidir. Bütün mülkiyyət formaları üçün vahid oyun forması (hüquqlar dəsti) işlənib hazırlanmalıdır, özü də təkcə bu günün tələblərinə uyğun yox, həm də gələcəkdə baş verə biləcək problemlər üçün. Söhbət mülkiyyətin iki konstruktiv kökündən dəyişmə meyarından gedir: 1) iqtisadi effektivliyin (səmərənin) artması; 2) sosial ədalətə doğru hərəkət. 33 Xüsusi mülkiyyət heç də «nə istəyirəm, onu da edirəm» prinsipi ilə fəaliyyət göstərmə əməli deyil. Beləliklə, təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin çox sə- viyyəliliyi şəraitində təsərrüfatçı subyektlər öz funksiyalarım digər subyektlərin «razılığı» olmadan həyata keçirə bilməzlər (ilk növbədə sosial subyektlərlə). İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, təbiətdən istifadənin tənzimlənməsi, mülkiyyətçilərin və təbiət istifadəçilərinin təbiətdən səmərəli istifadə etmələri məsuliyyətinin qanunvericiliklə dövlət orqanlarına həvalə edilməsi dəqiq müəyyənləşdirilməşidir. Ən vacib tendensiya bu istiqamətdə ekoloji mülahizələrə görə məhdudiyyətlərin, xüsusən şəxsi mülkiyyətçilərə tətbiq edilən və cəmiyyətin nəfınə olan məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsidir. Təbii ehtiyatlara subyekt çoxluğunun qəbul edilməsi tələb edir ki, mülkiyyətin təbii ehtiyatlar üzərindəki iqtisadi məsələləri tənzim edilsin, çünki bu subyektlər ehtiyatlardan istifadə edərkən gəlir götürmək, o cümlədən mütləq və ekoloji renta hüququna malikdir. Mülkiyyətin realizə edilməsi subyektlərin təbiət obyektlərinə təsərrüfatçıhq münasibətini formalaşdırır, onların sosial-iqtisadi davranışım müəyyən edir və mülkiyyət obyektlərinə münasibətdə bərpactmə funksiyalarını həyata keçirməyə imkan verir. Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyətin realizə edilməsinin iqtisadi formaları müxtəlifdir. Onlar zaman keçdikcə həm kəmiyyətcə, həm də keyfiyyətcə dəyişirlər. Təbiətdən istifadə sferasında iqtisadi münasibətlər sisteminin təkmilləşməsi mülkiyyətin iqtisadi realizəsinin qeyri-ənənovi formalanmn axtarışı ilə çətinləşir. Təbii ehtiyatlar üzrə mülkiyyətin realizəsi çoxsubyektlilik şəraitində ilk növbədə, sosial və təsərrüfatçılıq subyektləri arasında həll oluna bilər. Belə halda ətraf mühitin keyfiyyətinin pisləşməsi nəzərə alınmalıdır. Təbii ehtiyatlara görə mülkiyyətin realizə edilməsi bütün ödəmə növləri ilə həyata keçirilir. Təbii ehtiyatlardan istifadəyə, ətraf mühiti çirklən- dirməyə görə, həm də girov qoyma sisteminin tətbiqinə görə, 34 ekoloji sferada bazar münasibətlərinin tətbiqi həyata keçirilməlidir. Sxema 2. Təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət münasibətləri sistemi Bütövlükdə təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət münasibətləri mürəkkəb struktura malikdir və elə bir sistem yaranır ki, həmin münasibətlər inkişaf etməklə yanaşı həm də təkmilləşir (Bax: sxema 2). Bu strukturda münasibətlərin və formaların mahiyyətini izləmək olar. Buradakı ziddiyyətləri mülkiyyət hüquqları ilə müəyyən etməklə tənzimləmək mümkündür: sosial və təsərrüfat subyektləri arasında, həm də iqtisadi realiza- siya sistemi vasitəsilə. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|