Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

Ijtimoiy geografiyaning rivojlanishidagi ilk o’zgarishlar xorijda (Evropa) 

ko’zga tashlanadi. Xususan, «sotsial geografiya» tushunchasi XIX asrning  

9

Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001.

 

oxirlaridayoq frantsuz maktabi vakili, iqtisodchi va sotsiolog Le —Ple tomonidan 

foydalanilganligi manbalardan ma’lum. Yana bir tadqiqotchi G.S.Dunbarning 

ta’kidlashicha, ushbu tushuncha ilk bor P.de Ruzьening 1884 yilda chop etilgan 

sotsial  g e o g r a f i y a   b o ’ y i c h a   i z l a n i s h l a r i d a   q o ’ l l a n i l g a n .  

Le —Ple ilmiy maktabining taniqli namoyondasi E.Demolen  esa  sotsial 

geografiyani «sotsiogeografiya» tarzida talqin qiladi va uning  mohiyati 

mahalliy  shart—  sharoitlar (shu jumladan tabiiy sharoitlar)ni ijtimoiy 

rivojlanishga,  «ijtimoiy  gurux»larning  vujudga  kelishiga  ta’siri  sifatida 

tushuntiradi, 

Taxminan shu davrlarda, ya’ni 1895 yili sotsial geografiya tushunchasi 

E.Reklyu tomonidan uning salmoqli as ari  bo’ lga n  «U mu miy  geo gra fi ya » 

da  qo’ lla nild i.  Bunda  u  sotsial geografiyani tabiiy shart—sharoitlarning 

kishilarni  mehnat va turmush tarziga hududiy jihatdan o’zgaruvchan ta’sir 

etishi  ma’nosida tushungan.  Ammo,  shunga qara may  «sotsiografiya» 

maktabining  vakillari  ham,  E.Reklyu  ham  sotsial  geografiya 

tushunchasining mohiyatini aniq ochib berolmadilar va geografiya fanida yangi 

fan yo’nalishini yaratdilar, deb ham bo’lmaydi. 

XX asrning boshlariga kelib Niderlandiyada geografiya va sotsiologiyaning 

uyg’unlashuvidan vujudga kelgan «yangi fan» — sotsial geografiya paydo bo’ldi. 

Uning predmeti «jamiyatdagi guruxlar va o’zaro aloqadorliklarning regional 

taqsimlanishini o’rganish» deb tushuniladi. Mazkur fan tarmog’ining aynan 

Niderlandiyada paydo  bo’lishi ham bejiz emas. CHunki, uning amaliy 

vazifalari,  aholisi zich va  yer resurslari taqchil bo’lgan Niderlandiyada 

mintaqaviy rejalashtirish masalalarini hal etishda o’ta dolzarb ahamiyat kasb 

etdi.  50  -  60  yillarga  kelib  esa  s o t s i o g r a f i y a   q i s h l o q   j o y l a r i d a g i  

h u d u d i y  i j t i m o i y  tafovutlarni o’rganuvchi fan sifatida Amsterdam 

universitetida rivojlandi.   

Ba’zi bir g’arb olimlari ijtimoiy geografiyada tadqiqotlarning xulq - atvor 

(povedencheskiy)  hamda  «farovonlik»  («blagosostoyaniya»)  mavqeidagi 

yondoshuvlarini ajratib ko’rsatishadi. Birinchi yondoshuv — bu xo’jalikni 

makondagi tabaqalanishini  sub’ektiv  ravishda,  ya’ni odamlarning  oqilona 

yo’naltirilgan xatti-harakatlari orqali asoslash,  tashqi etish bilan bog’liq. Ikkinchi, 

ya’ni D.Bartelьs asoslab bergan «farovonlik» yondoshuvi nuqtai - nazaridan 

bajariladigan sotsial geografik tadqiqotlarning vazifalari jamiyatning diskriminatsiya 

qilingan guruh va xududlarini aniqlash, tadqiq etishdan iborat. Ularga kambag’allik, 

ochlik, xokimiyat, insonga munosib hayot sharoitlaridan cheqinishni tadqiq etish va 

ularni bartaraf etishning chora — tadbirlarini ishlab chiqish kabilar kiradi. Ammo, 

ta’kidlash joizki, ayrim sobiq Ittifoq hamda g’arb olimlari yuqorida zikr etilgan 

yondoshuvlarning izchil ilmiy natijalar berishiga shubha bilan qaraydilar. 

Hozirgi ijtimoiy geografiyaning vujudga kelishi va rivojlanishiga sobiq, Ittifoq 

geograf olim va tadqiqotchilari ham munosib hissa qo’shganlar. Bu davrda ijtimoiy 

geografiyaning rivojlanishida shartli uch bosqichni ajratib ko’rsatish mumkin: 

---

 

27