Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bosqich—bu qisqa davr, ya’ni 50 — 70 yillarni o’z ichiga oladi. Bu
davrda aholi geografiyasi tez rivojlandi va shu bilan birga, geografik tadqiqotlarda sotsiologiya kategoriyalari va tushunchalari keng qo’llanila boshlandi.
geografiya aynan shu davrda rasman tasdiqlandi. Ushbu bosqichda bevosita ijtimoiy geografiyaga xos ishlarning ko’lamini yetarli deb bo’lmasada, avvalgilariga nisbatan e’tiborga molik ishlar bajariddi. Bu davrda bajarilgan ijtimoiy geografik tadqiqotlar soxaviy hamda mintaqaviy jixatlari bilan ajralib turadi. Ayniqsa, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari (nomoddiy soxalar) geografiyasi bo’yicha salmoqli ishlar e’lon qilindi. Ular orasida quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish mumkin: «Sotsialьnaya geografiya Kaliningradskoy oblasti». Kaliningrad, 1982.; Gabiani A.A., Gachechiladze R.G. «Nekotorыe voprosы geografii prestupnosti». Tbilisi, 1982; Abramov M.A. «Geografiya servisa». M., 1985; Alekseev A.I., Kovalev S.A., Tkachenko A.A. «Geografiya sferы obslujivaniya». Kaliningrad, 1988; Merkusheva L.A. «Geografiya sferы obslujivaniya». Krasnoyarsk, 1989; Alekseev A.I.«Geografiya selьskoy mestnosti». M., 1989, «Mnogolikaya derevnya»., M., 1990 va boshqalar. Ijtimoiy geografiyaning vujudga kelishida «Voprosы geografii» ilmiy to’plamining 5-hamda 115- sonlari va ayniqsa «Sotsialьnaya geografiya SSSR». L., 1984; «Problemi sotsialьnoy geografii SSSR i zarubejnыx stran». L., 1985 kabi ilmiy ishlar to’plamlarining ahamiyati katta. Yuqorida nomlari qayd etilgan ilmiy manbalardan ma’lum bo’ladiki, ijtimoiy geografiyaning predmeti, mohiyati va vazifalari turli davrlarda va mualliflar tomonidan turlicha tatiqin qilib kelindi va bu borada to hozirga qadar bahs - munozarali xolatlar mavjud. Ijtimoiy — geografik tadqiqotlarning ob’ekti va mohiyatii. xususidagi ilk konkret natijalarni R.M.Kaboning ishlarida uchratamiz. Jumladan, uning fikricha «ijtimoiy —madaniy» geografiya mehnat faoliyati bilan bog’langan aholi joylashuvi tiplari, uning turmush tarzi va ijtimoiy—madaniy xususiyatlarining hududiy tafovutlarini va, shuningdek, har bir ijtimoiy — hududiy odamlar guruxini o’zida mujassam etgan barcha elementlarning murakkab uyg’unligini ko’rib chiqadi. Ushbu masalaga amaliy nuqtai nazardan real va asosli ravishda yondoshgan A.A.Dolininning fikricha «ijtimoiy hodisa va jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlarini, mintaqalarning tabiati, iqtisodiyoti va demografik vaziyatini tavsiflovchi narsalarni jalb etmasdan chuqur o’rganib bo’lmaydi, demak bunday 28
tadqiqotlarni iqtisodiy — geograflar muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirishlari mumkin». A.A.Dolinin bo’yicha ijtimoiy geografiyaning ob’ekti —bu odamlarning o’zaro munosabatlari orqali bog’langan hududiy birikmalaridan iborat. Ushbu holatda turlicha iqtisodiy, sotsial, demografik jarayonlarning o’zaro aloqadorligi ta’kidlanib, geografik fan sifatida ijtimoiy geografiya tabiiy sharoitning ta’sirini e’tiborsiz qoldirmaydi. SHunday qilib, AA.Dolininning ko’rsatmalaridagi e’tiborni o’ziga tortadigan jihati turli taksonomik toifadagi rayonlarning ijtimoiy rivojlanishi darajalarini aniqlashda, hamda ijtimoiy voqea va hodisalarni o’rganishda geografik masalalarga e’tiborni kuchli ekanligidir. S.B.Lavrov, A.AAnoxin, N.T.Agafonovlar esa ijtimoiy geografiyani ijtimoiy — iqtisodiy geografiyaning bir bo’g’ini sifatida, sotsial strukturalarni muayyan ijtimoiy — tarixiy sharoitlarda joylashuvi va xududiy tashqi etilishi qonuniyatlarini o’rganuvchi fan deb yoki, boshqacha qilib aytganda, agarda ijtimoiy strukturalar jamiyat bilan bir butun holda xududiy tashkil etilar ekan, u holda ijtimoiy geografiyani hududiy ijtimoiy strukturalarning rivojlanish omillari va qonuniyatlarini o’rganuvchi fan sifatida ham tushunish mumkin deb ta’riflashadi. Ammo,yuqoridagi mualliflar o’z tadqiqotlarining so’ngida aholi geografiyasi doirasida ayrim sotsial xodisalarni taxlil etish tajribasiga ko’ra, ijtiomiy geografiyani sotsial sohalarni xududiy jihatdan o’rganuvchi fanlar pog’onalashuvida tutgan o’rnini quyidagi to’rt yo’nalishga ajratadi: 1.Sotsial geografiya mavjud emas, ammo geografiyada ijtimoiy jihatlarni borligi shubxasizdir. 2.Sotsial geografiya —mustaqil fan bo’lib, geografiya fanlari tarkibida eng quyi pogonada joylashgan. Ko’p hollarda uni aholi geografiyasining tarkibiy qismi sifatida ko’rish mumkin. 3.Sotsial geografiya —mustaqil fan bo’lib, geografiya fanlari tarkibida o’rta ierarxik pog’onada, ya’ni masalan, iqtisodiy geografiya bilan bir pog’onada joylashgan. 4.Sotsial geografiya —mustaqil fan bo’lib, ijtimoiy geografiya fanlari tarkibida yuqori ierarxik pog’onada joylashgani holda, ijtimoiy geografiyaning sinonimi hisoblanadi; sotsial (ijtimoiy) geografiya tarkibiga iqtisodiy geografiya ham kiradi. Birinchi yo’nalishga mansub mualliflar sotsial (ijtimoiy) geografiya mustaqil mavjud emasligini yoqlaydilar. Ular jumlasiga Alaev E.B., Kovalev S.A., Kovalьskaya N.Ya., Lappo G.M., Lavrov S.B., Sdasyuk G.V., Saushkin Yu.G., Tkachenko A.A.larni kiritish mumkin, Ushbu olimlar yaratgan bir qator manbalarda sotsial va iqtisodiy jihatlar bo’linmasligi va qatьiy bo’lishga urinishlar natijasiz bo’lishi ta’kidlanadi. Nosotsial iqtisodiy hodisalar va nosotsial iqtisodiy rayonlashtirish yo’q, shu bilan bir vaqtda ular «sotsial geografiya»ni shakllanishini inkor etmaydi, deyiladi. Ikkinchi yo’nalishga mansub qarashlarga ko’ra, sotsial geografiya mustaqil bo’lib, geografiyaning quyi ierarxik pog’onasida, aholi geografiyasi tarkibiga kiradi. (Anoxin A.A. Kostyaev A.I. Dolinin A.A). Jumladan, A.A.Dolinin sotsial geografiyani aholi geografiyasining o’ziga xos bo’g’ini sifatida qaraydi. Uning fikricha, sotsial geografiya odamlarning xududiy birikmalarini ijtimoiy rivojlanish
29
darajalarini aniqlashda mujassamlashgan.A.A.Anoxin va A.I.Kostyaevlar esa sotsial geografiya avval boshdanoq turli taksonomik toifadagi rayonlarning ijtimoiy hayotini xududiy tashqi etilishini o’rganuvchi fan sifatida shakllandi deb hisoblaydilar. Sotsial geografiyani aholi geografiyasi doirasidan ancha keng ma’noda tushunishlariga qaramay, yuqoridagi mualliflar, baribir aholi geografiyasi asoslaridan kelib chiqadilar. Uchinchi yo’nalishga mansub qarashlarga ko’ra, sotsial geografiya —bu mustaqil fan bo’lib, iqtisodiy geografiya bilan bir darajada turgani holda, ijtimoiy geografiyaning (keng ma’noda) oxirgi asosiy tarmog’i xisoblanadi. bunday nuqtai — nazarni V.M.Goxman va S.Ya.Nыmmiklar yoqlab chiqishgan va ular bir hil shunday xulosaga kelishgan. SHuningdek, ular rivojlanganlik darajasiga ko’ra sotsial geografiyani iqtisodiy geografiyadan orqada qolyapti, chunki sotsial geografiya ancha keyin shakllana boshladi degan, fikrdalar. Ba’zi bir mualliflar, masalan S.Ya.Nыmmik sotsial geografiyani iqtisodiy geografiyaga qaramligini va shuningdek, sotsial va madaniy geografiyani bo’linmasligini ham ko’rsatib o’tadi.
To’rtinchi yo’nalishga mansub nuqtai-nazarga ko’ra sotsial geografiyani barcha ijtimoiy munosabatlarni qamrab olgan fan sifatida tushunish mumkin. Bu yerda «sotsial» va «ijtimoiy» (obshestvennaya) tushunchalari. o’zaro mos va ular o’zaro sinonimlardir. Demak, bularga ko’ra sotsial geografiya (ijtimoiy geografiya) boshqa ijtimoiy — geografik tarmoqlar (aholi geografiyasi, siyosiy geografiya, harbiy geografiya, tarixiy geografiya va b.)dan tashqari iqtisodiy geografiyani ham qamrab oladi. N.N.Baranskiy ham ijtimoiy geografiyani shunday keng ma’noda tushungan va bunday tushunish mahalliy olimlarga (Soliev A., Otamirzaev O va boshqalar) ham xos.
Sotsial geografiyani tutgan o’rni xususidagi uchinchi yo’nalishdagi qarashlarning vujudga kelishi to’la qonuniydir. Bunga ko’ra, sotsial geografiya geografiya fanlari tarkibida o’rta darajadagi fan hisoblanadi. To’rtinchi yo’nalishdagi qarashlar barchaga tushunarli va mantiqiydir. Unga ko’ra sotsial geografiya (keng ma’noda) barcha ijtimoiy — geografik fanlarni qamrab olgan fan bo’lib hisoblanadi. Jamiyat tomonidan yaratilgan va o’zining infrastruktura (ijtimoiy, ishlab chiqarish) sharoitlariga ega bo’lgan holda muayyan ijtimoiy vazifani bajarish yuklatilgan xo’jalik tarmokdari yoki sohalari, ob’ektlari mavjudki, ularning infrastruktura tizimlarini shakllanishi va rivojlanishining hududiy masalalarini tadqiq etish, bizningcha, tor ma’nodagi ijtimoiy (ya’ni, sotsial) geografiyaning tadqiqot doirasiga kiradi. Keng ma’nodagi ijtimoiy geografiya yuqoridagi sotsial geografiyani hamda jamiyatning ijtimoiy tuzilmalarini, guruhlarini, kishilarning ijtimoiy, madaniy — ma’naviy hayot tarzini rivojlanishining xududiy masalalarini qamrab oladi. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|