1-Mavzu: Kirish. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishning ilmiy uslubiy asoslari. Reja
Yüklə 380,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
tuman resurslaridan eng samarali foydalanish variantini topish, eng yuqori natijalarga erishish
uchun istiqbolli yo’nalishlarni aniqlash imkoniyatini beradi. Abstrakt - mantiqiy uslub aniq bir hodisalar, jarayonlarni ularning ahamiyatsiz jihatlarini hisobga olmagan holda o’rganishda qo’llaniladi. Bu usul ma’lum bir darajada tadqiqot predmetini soddalashtirish, ikkinchi darajali juz’iy tomonlarni hisobga olmaslik va mantiq yordamida o’rganishga imkon beradi. Eksperimental (tajriba) uslubi. Bu uslub ishlab chiqarishni tashkil etishning usullari va yo’llariga iqtisodiy jihatdan baho berish bo’yicha tajribalar o’tkazish, korxona faoliyatining shart-sharoitlarini aniqlash, bu shart-sharoitlarning samaradorlikka ta’sirini aniqlashda qo’llaniladi. Tadqiqotlarning yuksak sifatli bo’lishiga imkon beradi. “Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishini tashkil etish” fanida qo’llaniladigan har bir uslub o’ziga xoslikka, afzalliklarga va ayni paytda ma’lum bir kamchiliklarga ham ega ekanligini ta’kidlash lozim. Talabalar uchun fanni o’rganish ikkita o’zaro bog’liq vazifani hal etishni ta’minlashi lozim: 1) qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni tashkl etish fanining nazariy asoslarini tushunib etish, anglash; 2) ayrim tarmoqlarda ishlab chiqarishni tashkil etish bo’yicha amaliy ko’nikmalarga ega bo’lish. “Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni tashkil etish” qonuniyatlar, tamoyillarni ochib beradigan va tushuntiradigan, qishloq xo’jalik korxonalarining oqilona tuzilishini shakllari va usullarini, agrar sohaning boshqa tarmoqlari bilan o’zaro aloqasi asosidagi samarali faoliyatini amalga oshiruvchi fandir. “Tashkil etish” so’zi lotin tilidagi organize so’zidan olingan bo’lib, tizimga solish, xabarlashib, birgalashib bajarish, tartibga solish, qurilma ma’nolarini bildiradi. Keng ma’noda “tashkil etish” so’zi qandaydir bir vazifani baj arish uchun, masalan, qishloq xo’j alik mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun kishilarni birlashishini bildiradi. Fanda “tashkil etish” so’zini ikki ma’noda qarash lozim: birinchidan, hodisa, ikkinchidan, jarayon sifatida. Hodisa sifatida “tashkil etish” xo’jalik shakllarini tashkil etishni o’rgansa, jarayon sifatida -qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishni o’rganadi. 2.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotida agrar munosabatlarning o’ziga xos xususiyatlari. Agrar sohaning bir qator o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, ushbu fan doirasida biz faqat eng ahamiyatli xususiyatlarga to’xtalib o’tishni lozim topdik: 1.
Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi asosan fermer xo’jaliklari tomonidan amalga oshiriladi. Ular yetarlicha yirik korxonalar bo’lishlari ham mumkin, ammo, odatda sohani monopollashtira olmaydilar. Boshqacha qilib aytganda, nisbatan kichik qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilari, bozorga ta’sir etishi mumkin bo’lgan qandaydir guruhlarni tashkil eta olmaydilar, ayrim fermer xo’jaliklari esa bozor narxlariga ta’sir etuvchi darajadagi ishlab chiqarish hajmlariga umuman yeta olmaydilar. Qishloq xo’jalik mahsulotlari bozorida sotuvchilar ko’pligi sababli, ularning hyech qaysisi narxga ta’sir etishi mumkin bo’lgan hajmdagi mahsulotni taklif eta olmaydi. Agrar sohada mukammal raqobatning asosiy ikkita shartiga rioya qilinadi: - bozorda ko’p sonli sotuvchilarning mavjudligi, ularning hech biri narxga ta’sir qilish uchun yetarli bo’lgan mahsulot hajmiga ega emasligi; - sotuvchilarni bozorga kirishi va chiqib ketishi erkinligi. Shuning uchun ham biz, qishloq xo’jaligi-mukammal raqobatli tarmoq deb ta’kidlashimiz mumkin. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida bunday hol kamdan-kam uchraydi. Shuni ham ta’kidlash joizki, ushbu xulosa faqatgina mukammal bozor mavjud bo’lgan, rivojlangan mamlakatlar uchun to’g’ri bo’ladi. Rivojlanayotgan davlatlarning qishloq xo’jalik bozorlarida, rivojlangan davlatlarnikiga nisbatan, sotuvchilar ko’proq bo’ladi. Birinchidan, qishloq aholisining salmog’i kattaroq (60-67%gacha), ikkinchidan, xo’jaliklar ham ancha mayda. Ammo mahsulot, resurslar va birinchi navbatta yer, bozorlarining rivojlanmaganligi, ushbu bozorga kirish va chiqishni qiyinlashtiradi yoki umuman mumkin bo’lmaydigan qiladi. Bundan tashqari, rivojlanayotgan davlatlarda bozor infratuzilmasini yaxshi va tekis rivojlanmaganligi, narxlar to’g’risidagi axborotlarning yetishmasligi va buning oqibatida dehqonlar hisobiga vositachilar soni ko’p bo’lishi, mukammal raqobatga to’sqinlik qiladi va oxir-oqibat rivojlanayotgan
davlatlar iqtisodiyotida bozordan tashqarida bo’lgan aloqalar ko’pchilikni tashkil etadi (masalan dehqonlarning bir-biriga bo’lgan o’zaro yordami va h.q). 2.Qishloq xo’jaligida mahsulotni diversifikasiya qilish imkoniyatlari juda kam bo’lib, texnik taraqqiyot, o’simlik va hayvonlarning yangi, yanada takomillashgan, nav va zotlarini hosil qilish bilan kuzatiladi. Ammo seleksion faoliyat o’simlik va hayvonlar yangi turlarining mahsuldorlik sifatini oshirishga qaratilgan bo’ladi. Lekin seleksioner olimlar tomonidan yaratilgan bug’doy yoki kartoshka navlari o’z iste’mol sifatlari bo’yicha baribir o’sha-o’sha bug’doy yoki kartoshka bo’lib qoladilar va iste’molchilar uchun ularning foydaliligini oshirish qiyin. Bu ma’noda iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga nisbatan qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilari o’z mahsulotiga narxni oshirish borasida ko’proq cheklanganlar. Natijada, qishloq xo’jaligi rivojlanishini deyarli butun tarixi davomida, qishloq xo’jaligi mahsuloti va qishloq xo’jaligi uchun ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan narxlar nomutanosibligi agrar sektor foydasiga o’zgarmagan. 3.Qishloq xo’jalik sohasining so’nggi mahsulotlaridan biri-oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabning elastikligi odatda past. Is’temolchilar oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy turlarini, ularning narxi o’sishi yoki kamayishidan qat’iy nazar, o’zgarmas hajmlarda sotib oladilar. Hisob-kitoblarga qaraganda, industrial davlatlarda qishloq xo’jalik mahsulotlarining o’rtacha elastiklik koeffisiyenti taxminan 0,2 - 0,25% ni tashkil qiladi, ya’ni fermer o’z mahsuloti sotilishini 10% ga oshirishi uchun, uning narxini 40 - 50 % ga pasaytirishi lozim. 4. Daromad bo’yicha ham qishloq xo’jalik va oziq-ovqat tovarlariga bo’lgan talab noelastik hisoblanadi. Ko’pdan kuzatilganki, agarda oilaning moliyaviy ahvoli pastroq darajada bo’lsa, har bir qo’shimcha topilgan so’m birinchi navbatda boshqa tovar va xizmatlarga sarflanadi insonning puli ko’paygani bilan uning ovqatlanish fiziologik qobiliyati oshmaydi. Shuning uchun ham daromadlar oshishi bilan qishloq xo’jalik va oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talab proporsional tarzda oshmaydi. 5.
Qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab elastikligining pastligi uzoq muddatli fermerlik muammosini yuzaga keltiradi. Taklif oshmagan yoki sekin oshgan taqdirda ham talab elastikligining pastligi iqtisodiyot sektori uchun hal qilib bo’lmaydigan muammo emas. Ammo gap shundaki, so’nggi asr davomida, agrar sohada sezilarli ilmiy taraqqiyot yuz berdi: otlar o’rniga mexanizmlar ishga tushirildi, fermalar elektrlashtirildi, mineral o’g’itlar va o’simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalarini qo’llash hosildorlikni oshirish imkonini berdi, hayvon va o’simliklar seleksiyasida ham sezilarli yutuqlarga erishildi. Qishloq xo’jalik mehnati unumdorligi ham keskin oshdi - agarda o’tgan asrda amerikalik fermer 4 ta odamni boqqan bo’lsa, hozirgi kunda u deyarli 100 ta odamni boqayapti. Shu tarzda qishloq xo’jalik mahsulotlarining taklifi tez o’sib bordi. Shunday qilib, iqtisodiyot va ilmiy - texnik taraqqiyotning rivojlanishi bilan qishloq xo’jaligi ikkita tendensiya orasida “siqilib” qolgan bo’ladi. Bir tomondan, taklif o’sishi bilan sohaning umumiy pul tushumi kamayib boradi. Ikkinchi tomondan, sotib olinayotgan tovarlar narxi, fermerlar mahsulotiga bo’lgan narxlardan o’zib ketadi. Oxir - oqibat fermerlar daromadlarining nisbatan pasayishi yuz beradi. Uzoq muddatli istiqbolda fermerlarning daromadlari iqtisodiyotning boshqa sohalaridagi daromadlardan orqada qoladi. Ammo buni qishloq xo’jaligida, daromadlar boshqa sohalardagiga nisbatan past bo’ladi deb tushunish kerak emas. Birinchidan, fermerlik sektori bir xilda bo’lmaydi va bunday xulosa o’rtacha butun sektor uchungina qo’llanilishi mumkin, ayrim fermerlar esa iqtisodiyotning boshqa sohalariga nisbatan yuqori daromadlarga ega bo’lishlari mumkin. Ikkinchidan, gap uzoq muddatli tendensiya xaqida borayapti va ayrim davrlar oralig’ida butun fermerlar sektori daromadliligi, iqtisodiyot boshqa sektorlarining o’rtacha daromadliligidan yuqoriroq bo’lishi mumkin. 6. Qishloq xo’jaligi - yuqori raqobatli tarmoq ekan, bozor qonuniyatlariga muvofiq, daromadlar pasayishi bilan fermerlarni ushbu sohadan boshqa daromadliroq faoliyat sohalariga o’tishi kuzatiladi. Birinchidan, iqtisodiyotning ko’pchilik boshqa tarmoqlaridan farqli ravishda, qishloq
xo’jaligi nafaqat ishlab chiqarish, balki hayot sohasi hamdir. Dunyodagi ko’pgina insonlar agrar mehnat bilan biznes uchun emas, balki ular dehqon turmush tarziga mansub bo’lganliklari uchun shug’ullanadilar. Natijada ushbu sohadagi bandlik, iqtisodiy kon’yunkturaga, boshqa sohalar singari tez javob qaytarmaydi, ya’ni boshqacha qilib aytganda agrar mehnatining harakatchanligi mobilligi yetarlicha past. Bu qishloqda yashovchi va qishloq ishlovchisining hayot va mehnat asoslariga bog’langanligi xususiyatidan kelib chiqadi va butun qishloq aholisining konservativ qarashlarini aks ettiradi. Ikkinchidan, fermerlar o’z faoliyatini tashlab ketgan taqdirda ham ularning yerlari qishloq xo’jalik oborotidan chiqib ketmasdan boshqa fermerlar qo’liga o’tadi. Haydaladigan yerlarning bir qismini qisqa davr ichida oborotdan chiqarib tursa bo’ladi, ammo uni madaniy holatda saqlash uchun baribir xarajat qilish lozim. Bundan tashqari rivojlangan davlatlardagi ko’pgina yerlar ipoteka bilan bog’langanlar, ya’ni fermerlar ishlab chiqarish hajmlaridan qat’iy nazar foiz to’lab borishlari shart. Agarda xo’jalik faoliyati ijaraga olingan yerlarda yuritilayotgan bo’lsa fermerlar ijara xaqini to’lashlari lozim bo’ladi. Oilaviy fermer xo’jaligi ishlab chiqarishda band bo’lganlar sonini sezilarli kamaytira olmaydi - bu oila va bozorning o’zgargan kon’yunkturasiga javoban uni ishdan bo’shatib bo’lmaydi. Buning ustiga, iqtisodiy inqirozlar davrida qishloq xo’jaligida daromadlar pasayganda aholini shahardan qishloq tomon oqishi sodir bo’ladi. Shuning uchun ham narxlar keskin tushib ketganda va hattoki bunday tushish uzoq vaqt davomida kuzatilganda ham qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi odatda, mos adekvat tarzda qisqartirilishi bilan javob bermaydi. Shunday qilib, qishloq xo’jaligidagi resurslarning harakatsizligi uzoq muddatli fermerlik muammosini yanada keskinlashuviga olib keladi. 7. Qishloq xo’jalik mahsulotiga bo’lgan talabning narx noelastikligi, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining omil va raqobatga bo’lgan katta bog’liqligi bilan birgalikda qisqa muddatli fermerlik muommosini yuzaga keltiradi. Qishloq xo’jaligi ob-havoga, o’simlik va hayvonlarda to’satdan kasalliklar tarqalishiga va boshqalarga bog’liq. Haqiqiy ishlab chiqarish hajmi absolyut darajada qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilari nazorati ostida emas. Bundan tashqari, butun mamlakat bo’ylab tarqalgan bir necha ming kichik ishlab chiqaruvchilar, bozor kon’yunkurasini tartibga solish maqsadida, ishlab chiqarish ustidan birgalikda nazorat o’rnatish to’g’risida deyarli kelisha olmaydilar. Natijada, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining yillik o’zgarib turishi oddiy hol. Ammo qishloq xo’jalik mahsulotlarining narx elastikligi past. Bu esa, talabdagi kichik o’zgarishlar, narxlardagi katta sakrashlarga olib keladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari bozorida talab barqaror bo’lgan taqdirda ham undagi narxlar umuman barqaror emas. Fermerga bog’liq bo’lmagan minglab sababga (yuqori va yomon hosil va b.) ko’ra taklif hajmlarida yuz bergan kichkina o’zgarishlar va narx mos bo’lmagan tarzda ko’tariladi yoki pasayadi. Fermerlar daromadlarini o’zgarishi, talabning o’zidagi o’zgarishlarga ham bog’liqdir. Fermerlar mahsulotlarining narxlarini tushib ketishiga olib keluvchi talabning pasayishi, agrar resuslarning harakatchan bo’lmaganligi sababli ishlab chiqarishning proporsional qisqarishi bilan to’ldirib berilmaydi. 3.Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari va tamoyillari. Qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi sub’yektlar resurslar cheklangan sharoitida o’z ishlab chiqarishlarini amalga oshiradilar. Chunki faoliyat amalga oshiriladigan asosiy ob’yekt va vosita hisoblangan yer ham, suv va boshqa resurslar ham cheklangan. Agar korxona o’z yer maydonini kengaytirmoqchi bo’lsa, boshqalarni yerga egalik yoki undan foydalanish huquqlaridan mahrum qilib, uni o’z yerlarig qo’shib olishiga to’g’ri keladi. Bu esa noqonuniy harakatdir. Resurslar cheklangan sharoitida qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini kehgaytirish uchun asosan jadal (intensiv)lashtirish, ya’ni yangi texnika va texnologiyalardan foydalanish, urug’chilik va naslchilikni tubdan yaxshilsh kabilar hisobiga ekinlar hosildorligi hamda mollar mahsuldorligini oshirish yo’lidan borishga to’g’ri keladi.
Qishloq xo’jaligi juda ko’p xil maxsulotlar - don, paxta, go’sht, sut, jun, teri, tuxum, zigir, lavlagi, asal, moy beruvchi va dorivor o’simliklar va boshqalarni yetishtirib beradi, shuning uchun uning, o’ziga xos xususiyatlarini bilish zarur. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlarini asosiy belgilari shundaki, mazkur jara,nda moddiy boylik yaratishning boshqa tarmoqlardan farqidadir. Bu yerda, kishi mehnati bilan tabiat kuchlari (iqlim, tuproq va xokazo) va chorva mollari yordamida xamda ekinlarning xayotiy funksiyasi (o’sish energiyasi, rivojlanish va xokazo) orqali yuqori darajada mo’l maxsulot yetishtirish mumkin bo’ladi. Agarda sanoat ishlab chiqarishining texnologik jarayonlari va mehnat jarayonlarida mexanik, ximik, termik va boshqa yo’llar bilan ta’sir etish orqali ish ko’rilsa, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga o’simlik va chorva mollari xayotidagi biologik jarayonlarga ta’sir etilib, kishilar mehnati bilan ko’zlangan maqsadga erishiladi. Shuningdek, sanoat ishlab chiqarishi va qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi uchun umumiy bo’lgan mashina, asbob uskunalar, imoratlar kabi mehnat vositalar bilan bir qatorda qishloq xo’jaligida yer, eng asosiy ishlab chiqarish vositasi xisoblanadi. Boshqa ishlab chiqarish vositalari vaqt o’tishi bilan ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi natijasida eskirib, o’zining qiymatini yo’qotadi va almashtirilishi mumkin, yer esa o’zgarmas vosita bo’lib qoladi, unga to’gri ilmiy tarzda ishlov berish natijasida unumdorligi oshib, yana xam yaxshilanishi mumkin. Ana shunday farqlovchi belgilardan yana biri qishloq xo’jalik korxonalarida asosiy vosita sifatida tirik organizmlar (chorva mollari, o’simliklar) dan foydalanishdir. Shuning uchun xam doimiy amalga oshiriladigan takror ishlab chiqarish jarayoni, dexqonchilik va chorvachilikda tabiiy ravishda qaytalanib turadigan, ishlab chiqarish bilan chambarchas boglanib ketadigan o’sish va rivojlanishda namo.n bo’ladi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini to’gri rivojlantirish uchun birgina texnika taraqqiyotining yaxshi bilish kifoya qilmaydi, balki ishlab chiqarish texnologiyasini, o’ simlik va chorva mollarining o’sishi va rivojlanishining biologik qonuniyatlarini, chorvachilik va dexqonchilik tizimlari xamda mehnatni tashkil etish, ishlab chiqarishni boshqarish kabi masalalarni xam to’la bilish zarur. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining davomiyligi, ekinlar va chorva mollarining o’sishi va rivojlanishi asosan tabiiy sharoitlarga bogliqligi bilan belgilanishi ma’lum. Lekin kishilar ularga agrotexnik va zootexnik tadbirlar bilan ta’sir ko’rsatadilar, ya’ni yuqori maxsuldorlikka ega bo’lgan chorva mollarini yetishtirishni, ekinlarni tanlash, seleksiya yo’li bilan ko’paytirish, ularga qulay sharoitlar yaratish vositasida ekinlar va chorva mollarining tabiiy o’sish va rivojlanish qonun- qoidalariga ta’sir etadilar. Natijada qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning davomiylik jarayonini tezlashtirishga erishiladi. Qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish davri yoki vaqti - bu boshlangich xom ashyoning pirovard maxsulotga aylanishigacha ketgan muddatidir. Maxsulot ishlab chiqarish davrining asosiy qismi ish davri bo’lib, bu boshlang’ich xom-ashyoning mehnat jarayoni ta’sirida bo’lgan vaqtidir. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida mahsulot yetishtirish uchun sarf qilingan ishlab chiqarish davri, ish davridan anchagina farq qiladi. Bundan tashqari, qishloq xo’jalik maxsulotlarining barcha o’sish va rivojlanish davrining davom etishi turlicha ekanligi, ish jarayonlarining davom etishi bir-biriga to’g’ri kelmasligi qishloq xo’jaligini tashkil etishda o’ziga xoslikni nazarda tutadi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida maxsulot ishlab chiqarishi davri ish davriga to’gri kelmasligi, ayniksa, dexqonchilikda va ayrim hollarda chorvachilikda xam ish kuchidan, texnikadan, yerdan foydalanishda, oy va yilning ayrim davrlarida mavsumiylikni yuzaga chiqaradi. Demak, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi kishilar hayotidagina emas, balki mamlakat iqtisodiyotining xozirgi rivojlanish xolatiga xam ta’sir etuvchi juda katta va ko’p qirrali sharoitlar xamda omillarga ega bo’lgan murakkab tarmoq xamdir. Fanning o’rganish obyekti bo’lib, bugungu kunda qishloq xo’jaligida faoliyat yurituvchi sub’yektlar: qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaliklari), fermer, dehqon, xo’jaliklari, agrofirmalar hisoblanadi. Qonuniyat deganda jamiyat hayoti yoki xo’jalik jarayonlaridagi hodisa va voqyealarning qaytarilib keladigan va biror-bir ahamiyatga ega bo’lgan aloqasi tushuniladi. Amaliyotda esa, ayniqsa tabiiy jarayonlarda, qonuniyatlar va doimiy mustahkam aloqalarni har doim ham ajratish mumkin bo’lavermaydi. Qishloq xo’jaligida tarmoqning rivojlanishi va ishlab chiqarishni tashkil etish qonuniyatlari aniqlangan, ularning ko’pchiligi mohiyatan, doimiy xarakterga ega bo’lib, umumiy qoidalardek amal qiladilar. Aynan qonuniyatlarni aniqlash orqali qonunlar ochiladi. O’z navbatida, qonunlarni bilish, izlanish olib borilayotgan jarayon, voqyea, hodisa sodir bo’lishi shartlari bilan aniqlanadigan qonuniyatlar xilma-xilligini aniqlash imkonini beradi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining qonuniyatlarini quyidagi guruhlarga birlashtirish mumkin:
Yüklə 380,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|