Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
45 
2-BOB.  Matematikani o’qitishda pedagogik texnologiyalarning      tatbiq 
etish metodikasi 
2.1. Matematika  fanini  o’qitishda ta’lim  texnologiyani  tatbiq  etishning 
o’ziga xos jihatlari 
Pedagogik      texnologiya    mohiyatini    to‘g‘ri    tushunish,    har  tomonlama 
tahlil qilgan  holda  ilmiy  tarzda  o‘zlashtirish, tatbiq  etish  yo‘llarini  qidirish o‘z 
ustida    tinimsiz    ishlashni    talab  etadi.  Ta‘lim  axborot  muhitining    kun  sayin 
kengayotganligi,  o‘quvchining    o‘zlashtirish  darajalarining    pastligi  (ularni 
o‘zgaruvchan  sharoit,  vaziyatlardan  to‘g‘ri  yo‘l    topish    chiqa    olishlari)  kabi 
holatlar    ta‘lim  –  tarbiya    jarayoniga  davr    talabi    nuqtai  nazaridan  yangicha 
qarashni, o‘qitishning  samarali  yo‘llarini  izlashni  talab etadi. Bu texnologiyani 
o‘rganish,  amalda  qo‘llash    ta‘lim  –  tarbiya  sifatini    oshirish  talabidan  kelib 
chiqqan. 
Pedagogik      texnologiyaning    mohiyati  –  ta‘lim    jarayonini    jadallashtirish, 
o‘quvchilarning    o‘zlashtirish  va    uning    natijalarini    sur‘atini    tezlashtirish, 
natijalarini    obyektiv,  holisona    baholay    olish,  ko‘zlangan    natijalarga  erishishni  
kafolatlashga    qaratilgan  pedagogik  jarayonni    anglatadi.  Boshqacha  aytganda, 
o‘qitish    jarayonining    barcha    bosqichlarini    aniq    maqsad    asosida    kutilgan  
natijalarni  beradigan  tarzda  tizimli  loyihalash  tushuniladi. 
Ta‘lim  –  tarbiya    jarayonini    loyihalash,    loyihalangan    pedagogik  
texnologiyani    boshlang‘ich    sinflarda    matematika    fanini    o‘qitish    jarayoniga  
tadbiq    etish    o‘qituvchidan    texnologik    loyihalash    qobiliyatini    talab  etadi. 
O‘qituvchining  texnologik  loyihalash  qobiliyatiga  quyidagi  talablar  qo‘yiladi; 
-  texnologiyalashtirish    jarayonlarining    o‘zaro    bog‘liqliklari    haqida  
tushunchaga  ega  bo‘lish; 
-  individuallashtirish; 
-  ta‘limni  taraqqiy  ettirishda  texnologiyalarning  o‘rnini  tushunish; 
-  o‘qitishni    shaxsga    yo‘naltirishning    asosiy    maqsad,  tur,  shakli  va  
darajalari  haqida  tasavvurga  ega  bo‘lish; 

---

 
46 
-  individual    yondashuv,  o‘qitishni    tabaqalashtirish,  individual    o‘qitish  
tushunchalari  o‘rtasidagi  bog‘lanish  va  farqlanishlarini  bilish; 
-  o‘quv  jarayonini  tashkil  qilish  vositalari  orqali  o‘quvchining  individual  
xususiyatlarini  rivojlantirish  yo‘llarini  bilish; 
-  o‘quv    materialni    o‘lchanadigan,  kuzatiladigan    darajada    qismlarga  
ajratish; 
-  o‘quv  jarayonining  mantiqiy  tuzilishini  qulaylashtirish; 
-  xatolarni  va  qiyinchilik  tug ‘dirishi  mumkin  bo‘lgan  holatlarni  aniqlay  
olish; 
-  texnologiyalashtirishning  umumiy  mezonlarini  bilish. 
Ushbu  talablarga  javob  berish  uchun  quyidagi  dastur  asosida  o‘z  ustida  
ishlash  tavsiya  etiladi: 
1. Ta‘limga  texnologik  yondashuvlar  va   shart – sharoitlar. 
Ta‘lim  jarayoniga  har  xil  qarashlar, o‘qitish  va  texnologiyalashtirishga  
texnokratik  yondashuvlar  haqida  tasavvurga  ega  bo‘lish  talab  etiladi. 
2. Ta‘lim    jarayonini    texnologiyalashtirishning    psixologik  –  pedagogik 
asoslari. 
Ta‘lim    texnologiyalarida    maqsad    qo‘yish,    tashxislash,  ta‘lim  
texnologiyalarida  ta‘lim  mazmunini  texnologiyalashtirishni  bilish  talab  
etiladi. 
3. Mualliflik  ta‘lim  texnologiyalari. 
Bunda    individual    o‘qitish    texnologiyasi,  jamoa    orqali    o‘qitish  
texnologiyasi, pedagogik mahoratlar  texnologiyasini  bilishi  lozim. 
4. Ta‘lim  jarayonini  loyihalash  texnologiyasi. 
Zamonaviy  o‘qituvchining  pedagogik  faoliyati  tuzilishi, o‘quvchilarning  
mustaqil    faoliyati,  o‘qitish    ko‘nikma  va  malakalari  –  ta‘lim 
texnologiyalarini  tatbiq  etishning  zarur  sharti, o‘quvchi  bilish  faoliyatini  
rag‘batlantirib  borish, didaktik  tamoyillari  haqida  bilimga  ega  bo‘lish 
zarur. 
5. Ta‘lim  texnologiyalari – o‘quv  jarayonini  qulaylashtirish  vositasi. 

---

 
47 
Ta‘lim    texnologiyalarining    o‘quvchilar    individual    xususiyatlariga  
moslashishi,  tanlash    holatlari    haqida    yaxshi    tushunchaga  ega    bo‘lishi  
talab  etiladi. 
Bu    talablarning    amalga    oshishi    quyidagi    shart  –  sharoitlarni    taqozo  
etadi: 
-  maktablarda  doimiy  ravishda  pedagogik  texnologiyalarni  o‘rganish; 
-  umumlashtirish; 
-  amaliyotga  tatbiq  etish  bo‘yicha  ilmiy – amaliy  seminarlar  tashkil  etish; 
-  o‘qituvchi    o‘z    ustida    doim    ishlashi    va    yangi    kitoblar    bilan    tanishib  
borishi.   
Matematika  o‘qitish  jarayonida  yangi  ta‘lim  texnologiyalaridan    foydalanish 
shaxs  kamolotini  ta‘minlashga  xizmat  qiluvchi  mustaqil  fikr  yuritish,  o‘z  ustida 
ishlash, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashish kabi xislatlarning ham shakllanishiga 
zamin  yaratadi.  Shu  yerda  bu  boradagi  ichki  imkoniyatlarni  ochib  berish  haqida 
so‘z yuritamiz.  
Boshlang‘ich  ta‘lim o‘zga ta‘lim bosqichlaridan integrativ, o‘yinga asoslangan 
ta‘lim  texnologiyalariga  beriluvchanligi  bilan  ajralib  turadi.  Lekin  bolaning  
bog‘cha    davridan    maktab  davriga  o‘tishi  ancha  murakkab  ruhiy  –  hissiy  ichki 
jarayonlar asosida amalga oshadi. Bu davrda aksariyat bolalarda chuqur psixologik 
qiyin  holati  kuzatiladi.  Buni  bola  ichki  dunyosini  yaxshi  his  eta  oladigan,  tom 
ma‘nodagi  jonkuyar  pedagog  nuqtai  nazari  bilan  yondoshuv,  suyanchiq  deyish 
mumkin. Ko‘pincha o‘quvchi o‘qituvchi faoliyatini aynan takrorlaydi, ya‘ni ta‘lim 
mazmunini ongli emas, ongsiz ravishda qabul qiladi. Mazkur holatning oldini olish 
uchun,  1  –  sinf  o‘quvchisini  ongli  o‘quv  faoliyatiga  jalb  etish  uchun  nima  qilish 
kerak? 
Bilim qanday o‘zlashtiriladi? 
a) Doimiy usulda dars (eski metod). 
1.  O‘qiganda 10 % bilim o‘zlashtiriladi. 
2.  Eshitilganda esa 20 % o‘zlashtiriladi. 
3.  Ko‘rganda 30 % o‘zlashtiriladi. 

---

 
48 
4.  Eshitib, ko‘rganda esa 50 % bilimni o‘quvchi o‘zlashtiriladi. 
      Bu  har  doim  usuldagi  oddiy  darsda      o‘quvchining    o‘zlashtirishini  ko‘rsatsa, 
hozirgi davrdagi ta‘lim texnologiyasida esa. 
b) Andozali dars ( pedagogik  texnologiya  usulida ). 
5.  O‘quvchi  boshqa  bolalar  bilan  dars  o‘zida  o‘tilgan  mavzuni  muhokama 
qilganda 70 % bilimni o‘zlashtiradi. 
6.  Yana shaxsiy bahs, munozara o‘tkazilganda esa 80 % o‘zlashtirildi. 
        Olgan bilimni boshqalarga o‘rgatganda esa 95 % bilim o‘zlashtirildi. 
Bilim qanday o‘zlashtiriladi? 
 (eski usulda) 
     O‘qiganda                       10 %   o‘zlashtiriladi. 
    Eshitganda                        20 %   o‘zlashtiriladi. 
    Ko‘rganda                         30 %   o‘zlashtiriladi. 
    Eshitib, ko‘rganda            50 % o‘zlashtiriladi. 
(pedagogik texnologiyadan foydalanganda) 
     Boshqalar bilan                    70 % o‘zlashtiriladi 
     muhokama qilganda       
     Shaxsiy bahs,                       80 % o‘zlashtiriladi 
     Munozara o‘tkazilganda    
    O‘zgalarga o‘rgatganda        95 % o‘zlashtiriladi. 
Andozali dars (A.A.F.) 
A – aqliy hujum 
A – Anglash 
F – Fikrlash 
    1-4-sinflarda  joriy  etiladigan  yangi  texnologiya  avvalo,  fanlar  orasidagi 
bog‘liqlikni ta‘minlash (integrativ), ortiqcha qiyinchilikni bartaraf etish, o‘quvchi 
faoliyatini  to‘g‘ri  izga  solish,  vaqtdan  unumli  foydalanish,  tashabbuskorlik  va 
ijodkorlik  muhitini  yaratish  kabi  qator  maqsadlarni  amalga  oshirish  imkonini 
beradi. 

---

 
49 
Dunyoda    rivojlangan    davlatlar    erishayotgan    yutuqlarga    shu    davlat    ta‘lim  
tizimi      to‘g‘ri      yo‘lga    qo‘yilganligi,  ta‘lim    tizimida    ilg‘or    pedagogik  
texnologiyalar  izchil  o‘zlashtirilganligi  sababdir. 
      Mamlakatimiz      o‘z      mustaqilligiga    erishgach,    ta‘lim      davlat    siyosatining  
ustuvor  yo‘nalishiga  aylandi.   ―Ta‘lim  to‘g‘risidagi‖ qonuni  asosida   ―Kadrlar  
tayyorlash    milliy    dasturi  ‖ning   qabul   qilinishi    ta‘lim    tizimini    tubdan   isloh  
etishni  taqozo  etuvchi  muhim  hujjat  hisoblanadi. Dasturning  negizida  nazariy-
metodologik    konsepsiya    yotadi.    Shuning    uchun    uni    o‘rganish    va    amalga  
tatbiq  etish  shunchaki  kechadigan  jarayon  emas. ‖ Milliy  dastur‖ o‘ziga  xos 
yondashuvni, yangicha  metidikani  va  yangicha  kasb  mahoratini  talab  etadi.  
―Kadrlar  tayyorlash  miliy  dasturi‖ – bu  zamonaviy  pedagogik  texnologiyaning 
o‘zi.  Ijodkor    mutaxassis,    ijodkor    tarbiyachi    va    o‘qituvchi    o‘zining    soha  
yo‘nalishi  bo‘yicha   zamonaviy  pedagogik  texnologiyani  ajrata  olmog‘i, hamda  
uni  amalda  tatbiq  eta  bilmog‘i  lozim. 
       Bugungi  kun  o‘qituvchilarning  faoliyatiga  nazar  solsak, aksariyat  qismida  
hamon  ikkilanish, ba‘zan  cho‘chish,  oxirigacha  tushunib  yetmaslik  va  tahlil  
yetishmayotganligini  ko‘rishimiz  mumkin. Buning  sababi  bitta – izlanuvchanlik  
va  ijodkorlikning  yeyishmasligi! 
       Pedagogik    texnologiya    haqida    gap    yuritilganda    ―zamonaviy‖, 
―yangilangan‖  so‘zlarini    qo‘shib    fikrimizni    ifodalamoqdamiz.  Chunki    bir  
vaqtlar  ―yangi‖    hisoblangan    pedagogik    texnologiya    bugungi    kunda    eskirgan  
bo‘lishi    mumkin.  Yangilanayotgan    ta‘lim-tarbiya    mazmuni    o‘z-o‘zidan  
yangilangan    usullarni,  metodlarni,  umuman    olganda    o‘qitishning    ilg‘or  
pedagogik  texnologiyalarni  talab  etmoqda. Bugungi  kun  o‘quvchisining  erkin, 
mustaqil, vatanparvar, bilimli  qilib  kamol  toptirish  bevosita  biz  pedagoglarga  
bog‘liqdir. 
To‘g‘ri    yo‘lga    qo‘yilgan    ta‘lim  –  tarbiya    mazmuni    o‘qishga    ongli  
munosabatni,  insoniy    kamolatni,  shaxsning    axloqiy,  ma‘naviy    va    jismoniy  
rivojlanishini  hosil  qilishning  beqiyos  omilidir. 

---

 
50 
       Boshlang‘ich  sinflarning  dars  jarayonida  yangicha  usullarni  qo‘llash, ilg‘or  
pedagogik    texnologiyalardan    foydalanish    o‘quvchilarning    darsga    bo‘lgan  
qiziqishlarini    yanada    oshiradi.  Darsga    to‘g‘ri    metod    tanlash    bilan    mavzuga  
ijodiy    yondashish    albatta    o‘z    samarasini    beradi.  Bizning    maqsadimiz    o‘z  
fikriga  ega  bo‘lgan,  bilimli  o‘quvchi  shaxsni  kamol  toptirish  ekan, endilikda  
darslarimizda    zamonaviy    metod    va    usullardan    foydalanishimiz    darkor.  Ular  
yordamida  o‘quvchilar  o‘z  fikrlarini  erkin, mustaqil  ifodalash, o‘ziga  bo‘lgan  
ishonchni  orttirish  imkoniyatlariga  ega  bo‘ladilar. 
       Ilg‘or  pedagogik  texnologiyalardan  biri  ―Aqliy  hujum‖ metodi  hisoblanadi. 
Dars    jarayonida    bu    metoddan    maqsadli    foydalanish    ijodiy,  nostandart  
tafakkurlashni    rivojlantirish    garovi    hisoblanadi.  ―Aqliy    hujum‖ni    uyushtirish  
bir    muncha    sodda    bo‘lib,  undan    ta‘lim    mazmunini    o‘zgartirish    jarayonida  
foydalanish  mumkin. Dastlab  o‘quvchilar  guruhlarga  bo‘linadi  va ular  oldiga  
biror    muammo    yoki    savol    qo‘yiladi.  Uning    javobi    to‘g‘risida    guruh  
ishtirokchilari    o‘z    fikrlarini    bildiradilar.  Aytilgan    barcha    fikrlar    yozuv  
taxtasiga    qayd    qilib    boriladi,  qizig‘i    shundaki,  bu    yerda    ―sen    noto‘g‘ri  
aytding‖,  ―bu    xato  ‖  degan    fikr    o‘qituvchi    tomonidan    aytilmaydi.  Jamlangan  
fikrlarning  to‘g‘ri  yoki  noto‘g‘ri  ekanligini  o‘quvchi  dars  davomida  berilgan  
darslikdagi    mavzudan    bilib    oladi.  ―Aqliy    hujum‖  metodining    vazifasi    qiyin  
vaziyatlardan    qutilish    choralarini    topishga    va    keng    doirada    tafakkurlashga  
imkon    beradi.  Eng    asosiysi,  dars    jarayonida    ijodiy    hamkorlik    kayfiyatiga  
o‘tiladi  va  guruh  yanada  jipslashadi. 
        O‘qituvchining  ish  faoliyatida  ko‘pgina  dars  turlari  o‘z  ifodasini  topadi. 
Shulardan    biri    bosqichma  –  bosqich    dars    jarayonini    tashkil    etish.  Bu  
bosqichlar  quyidagilar: 
-  Tashkiliy  ishlar; 
-  Chaqiruv  bosqichi; 
-  Anglash  bosqichi; 
-  Fikrlash  bosqichi; 
-  Darsni  yakunlash; 

---

 
51 
Bunday    uyushtirilgan    darslarda    o‘qituvchi    ko‘pgina    maqsadlarga    erisha  
oladi. 
Bosqichma  –  bosqich    dars    o‘tish    jarayoni    keng    doirada    ishlash,  fikrlash, 
bilimlarni  to‘la – to‘kis  egallash  imkoniyatini  beradi. 
-  Tashkiliy  ishlar. 
     Bu    bosqichda    o‘qituvchi    sinfning    darsga    tayyorgarligini    tekshirib,  
davomatni aniqlaydi. 
I-bosqich – Chaqiruv  bosqichi. 
    Bu    bosqichda    o‘quvchilar    faoliyatining    xilma-xil    usullari    amalga  
oshiriladi. Birinchidan,  o‘quvchilar  mazkur  bosqichda  o‘zlarininig  biror  yangi  
mavzu  yo‘nalishidagi  dastlabki  bilimlarini  namoyish  etadilar  va  bu  jarayon  
o‘quvchini    o‘z    bilimlarini    tahlil    qilishga,  yangi    mavzu    bo‘yicha    fikr  
yuritishga, xotirasini  charxlashga  o‘rgatadi. 
     Ikkinchidan,  o‘quvchilar  faolligi, darsga  bo‘lgan  qiziqishi  dars  boshidayoq  
ortadi  va  bu  o‘z  samarasini  beradi. 
     Uchinchidan,  yangi  mavzu  bo‘yicha  o‘quvchilar  bor  imkoniyatlarini  ishga  
soladilar  va  shu  mavzu  bo‘yicha  o‘z  bilimlarini  aniqlaydilar. 
      Chaqiruv    bosqichida    o‘qituvchining    maqsadi    o‘quvchilarning    darsga  
qiziqishlarini  oshirishdir. 
II – bosqich – Anglash   bosqichi.   
     O‘quvchilar  chaqiruv  bosqichida  o‘zlarining  mavzu   yuzasidan  dastlabki  
bilimlarini    namoyish    qilgan    bo‘lsalar,  bu    bosqichda    esa    yangi    bilim    va  
axborotlar  oladilar. 
      O‘qituvchi  –  o‘quvchilar    mavzu    yuzasidan    qanday    bilimga    egaliklarini  
aniqlab    olib,  shunga    ko‘ra    yangilik    berishi    kerak.  Mana    shu    maqsadga  
erishish    anglash    bosqichida    amalga    oshadi.  Bu    bosqichda    yangi    mavzu  
bo‘yicha    matn,  masala    bilan    ishlash,    ko‘rgazmalardan    foydalanish,  testlar  
tarqatish  kabi  usullardan  foydalanish  mumkin. 

---

 
52 
      Anglash  bosqichining  maqsadi  o‘quvchilarning  faolligini  oshirish,  yangi  
mavzuga    qiziqishlarini    kuchaytirish,  o‘quvchilarning    mustaqil    fikrlab,  o‘z  
fikrlarini  va  tushunchalarini  aniq  bayon  qilib  berishdan  iborat. 
III – bosqich – Fikrlash  bosqichi. 
     Fikrlash    bosqichida    o‘quvchilar    yangi    bilim    va    ko‘nikmalarini  
mustahkamlaydilar    va    o‘z    tushunchalarini,  fikrlarini    bayon    qiladilar. 
Egallagan    bilimlarini    amalda    qo‘llab,  o‘quvchilar    bir-birlari    bilan    fikr  
almashadilar.  Bahs  –  munozara    uyushtirish    o‘quvchilarning   olgan    bilimlarini  
yanada  mustahkamlaydi. 
-  Darsni  yakunlash. 
Har  dars  o‘qituvchining   xulosasi   bilan  yakunlanadi. Darsda  faol  ishtirok  
etgan  o‘quvchilar  rag‘batlantiriladi  va  baholanadilar. Uyga  vazifa  beriladi. 
   Bosqichma  –  bosqich    darsni    ―  matematika‖    darsida    amalga    oshirishni  
jadvalda  quyidagicha  ifodalash  mumkin.  
O‘qituvchi      shaxsining      kasbiy    yo‘nalishini    eng    yuqori    pog‘onasi   
pedagogik mahoratni  belgilaydi. Pedagogik  mahorat – o‘qituvchi  ijodkorligining  
oliy    namunasi.  Mahoratli    o‘qituvchi      har    doim    ilg‘or    tajriba    sohibi    bo‘la  
oladi.  Shuning    uchun    texnologiya    so‘zi    o‘z  tarkibiga    ilg‘or,    novatorlik, 
ijodkorlik,  kasb    tafakkuri    kabi    tushunchalarni    qamrab    oladi.  Bu  
tushunchalarning    rivoji    yuqorida    aytib    o‘tganimizdek,  pedagogik    mahoratda  
ko‘rinadi.  Pedagogik    mahorat    o‘zining    yo‘nalishiga    qarab    ta‘limiy    va  
tarbiyaviy  bo‘ladi. 
       Pedagogik      texnologiyada    didaktik    masalalarning    o‘z    yechimini    topishi  
milliy    dasturni    ro‘yobga    chiqarishning    muhim    bosqichidir.  Agar    o‘qituvchi  
qo‘lida  bilimga  chanqoq  o‘quvchilar, fan  maqsadiga  mos  mazmun  – dastur, 
qo‘llanma,    darsliklar    mavjud    bo‘lsa,  u    didaktik    jarayonni    muvaffaqiyatli  
amalga    oshirish    uchun    bilish    faoliyatining    tashkiliy    shakllaridan    samarali  
foydalanib,  ilg‘or    pedagogik    texnologiyani    amaliyotga    izchil    va    ketma-ket  
joriy    etishi    mumkin.  Shu    boisdan    o‘qituvchi    mahoratiga    ko‘p    narsa  
bog‘liqligi,  uning  pedagogik  tiimda  tutgan  o‘rni  haqida  batafsil  to‘xtalaman. 

---

 
53 
       1.  O‘qituvchi    davlat    buyurtmasiga    to‘g‘ri    keladigan    ta‘lim  –  tarbiya 
maqsadini    aniq    va    ravshan    belgilashi    kerakki,    natijada    ma‘lum  vaqt    unga  
erishishni  ta‘minlaydigan  didaktik  jarayonni  tuzish  va  joriy  etish  to‘g‘risida  
xulosa  qilish  mumkin  bo‘lsin. 
        2. O‘qituvchi   pedagogik  tizimda  belgilangan  maqsadga  to‘g‘ri  keladigan 
o‘quv-tarbiyaviy  jarayon   mazmunini  o‘quv  dasturi   bo‘yicha  chuqur  egallashi,  
muntazam    ravishda    o‘z    pedagogik      mahoratini      ilmiy-  texnikaviy    taraqqiyot  
talablariga  mos  holda  mustaqil  ravishda   kengaytirib  borishi  zarur. 
       3.  O‘qituvchi      pedagogik    tizimning    tarkibiy    elementi      sifatida      didaktik   
jarayon  (  o‘quv  –  bilish    faoliyati  )ni    amalga    oshirish    talablari    bilan    tanish  
bo‘lishi  kerak. Jadallashtirish  didaktik  masalalarni   ma‘lum  vaqt  doirasida  bir  
muncha    tez    va      yuqori    saviyada    hal      eta    oladigan    didaktik    jarayonni  
qo‘llashni  talab  etadi. 
       4.    O‘qituvchi      didaktik    jarayonni      amalga    oshirishda      o‘qitishning   
samarali   shakllaridan   foydalana   olishi  kerak. O‘qitishning  tashkiliy  shakllari  
to‘g‘ri  tanlanishi   pedagogik  tizim  elementlarining   ma‘lum  qonuniyat  asosida  
bir- birlari   bilan  bog‘liq  ekanligini  bildiradi. 
       5.  O‘qituvchi        pedagogik    tizimning    ishtirokchisi    bo‘lgan    o‘quvchining  
ta‘lim    mazmuni    va    tarbiya      ta‘sirini     qay      darajada   egallayotganligini    eng  
maqbul  usullar   yordamida   doimo  nazorat  qilib  borishi  zarur. Bu  to‘g‘rida  
olingan    axborotlar    esa    pedagogik    tizimni    maqsadga    muvofiq    tarzda  
boshqarish   imkoniyatini  beradi  yoki   pedagogik  tizimdagi  qaysi   elementning  
mazmuniga  tuzatish  kiritish  kerak  ekanligini  aniqlaydi. 
       Pedagogik    texnologiya      o‘zining      pedagogika    va    boshqa    fan    yutuqlari  
bilan      bog‘liq    xususiy    nazariyasiga    ega:    u    birinchi    galda    o‘quv-tarbiyaviy  
jarayonni    ilmiy    asosda    qurishga    yo‘naltirilgan,  o‘qitishning      axborotli  
vositalaridan      va      didaktik    materiallardan,  faol      metodlardan    keng  
foydalanishga      asoslangan    o‘qituvchi    va    o‘quvchilarning      birgalikdagi  
faoliyatiga  zamin   yaratadi. 

---

 
54 
       Maorifda    muhim      o‘rin      tutadigan    boshlang‘ich      ta‘limning      asosiy   
vazifalari    o‘quvchilarning      yaxshi    savod      chiqarishlarini      ta‘minlash,  ilk  
bilimlarni      o‘zlashtirish      bo‘yicha      ehtiyojlarni      qondirish,  ularda      ma‘naviy  
axloqiy   fazilatlarni, mehnat  ko‘nikmalarini, ijodiy  fikrlash  va  atrof – muhitga  
ongli    munosabatda    bo‘lishni      shakllantirish    sanaladi.  Boshlang‘ich    sinf  
o‘quvchilarining  bilim  egallashlarini  faollashtiradigan   muhim  omillardan  biri 
– modulli   ta‘lim  texnologiyalaridir. 
        Modulli   ta‘limning   asosiy  mohiyati,  o‘quvchilar   modul  dasturlari  ustida  
mustaqil  ishlab,  ilm  olishda  belgilangan  maqsadga  erishadilar. 
        Modul      dasturlari  –  dars    matni    yoki    o‘qituvchilar    tomonidan    o‘quv  
materiallarini      rejalashtirish    emas,    balki    o‘quvchilarning      mazkur    mavzuni    
dasturlari  o‘qituvchilar   tomonidan   tuzilib, unda  modulning   umumiy  didaktik  
maqsadi, mavzuni  o‘rganish  bosqichlari,  o‘quvchilar  tomonidan  bajariladigan 
o‘quv  faoliyati   elementlari, ularning  bilimini  nazorat  qilish  yo‘llari  ketma-ket  
bayon  etiladi. 
         O‘qituvchi    modul    dasturlarini    tuzishda    va      undan    ta‘lim    jarayonida  
foydalanishda  quyidagilarga   e‘tibor   berishi  zarur: 
     1.  O‘quv    materialini    tanlash.  O‘quvchilarga    mustaqil    o‘zlashtirish    uchun  
tavsiya    etiladigan    o‘quv    materiali    qisman    tanish    va    ular    uddalay    oladigan  
bo‘lishi  kerak. 
      2. Vaqtni  tejash.  O‘quvchilar  o‘quv  materialini  dasturda  belgilangan  vaqt  
doirasida  egallab  olishlariga  erishish  zarur. 
      3.  O‘quvchilarda    mustaqil    va    ijodiy    ishlash    ko‘nikmalarini    hosil    qilish. 
O‘qituvchi    o‘quvchilarni    modul    dasturi    bilan    ishlashga    yo‘llashdan    avval  
ularda    darslik    va    boshqa    manbalar    ustida    mustaqil    ishlash    ko‘nikmasi  
shakllanganligiga  ishonch  hosil  qilishi  kerak. 
    Bunda  o‘qituvchi   darsda  o‘rganilishi  lozim  bo‘lgan  o‘quv  materialini  ikki  
qismga  ajratadi. Birinchi  qismni  o‘qituvchi  rahbarligida  o‘quvchilar  ijodiy  va 
mustaqil  o‘zlashtiradilar, ikkinchi  qismni  mustaqil  bajaradilar.  

---

 
55 
       4.O‘quvchilar      bilimini    nazorat    qilish:  O‘qituvchi      modul    dasturi  
qo‘llaniladigan    darslari    uchun    o‘tgan    mavzular    yuzasidan    test    savollari  
tayyorlaydi    va    dastlabki    joriy    nazorat   o‘tkazadi.  Shuningdek,    yangi    mavzu 
bo‘yicha  test  savollari  tayyorlaydi  va  o‘quvchilar  bilimini  aniqlaydi. 
     Bundan  tashqari   modul  dasturidan  o‘rin  olgan  har  bir  topshiriq  yuzasidan  
bolalar  bilimlarini   aniqlash  uchun  o‘quvchilar  o‘z-o‘zini  va  o‘zaro  nazoratni  
amalga  oshiradilar. 
      Modul    dasturlari      mazmuni    va    mohiyatiga      ko‘ra    o‘quvchilarning  
individual    ishlashiga,  ikkita    o‘quvchi    hamkorlikda    ishlashiga    mo‘ljallangan  
modul  bo‘lishi  mumkin. 
        O‘quvchilarninig   individual  ishlashlariga  mo‘ljallangan  modul  dasturlari  
har    o‘quvchining      qiziqishi,    ehtiyoji,    bilim    saviyasini    orttirish,  o‘zlashtirish  
darajasini    aniqlash,  kitob      ustida    mustaqil    va    ijodiy    ishlash    ko‘nikmalarini 
rivojlantirishni    nazarda    tutsa,  kichik    guruhlar    uchun    mo‘ljallangan    modul  
dasturlari  yuqorida  qayd  etilgan  omillar  bilan  bir  qatorda  o‘quvchilar  orasida 
o‘zaro    muloqot,  hamkorlik,  yordamni    vujudga    keltirish,  o‘quvchilarning    bir-
birlari  o‘rtasida  o‘zaro  nazoratni  amalga  oshirishni  ko‘zda  tutadi. 
      Kichik  guruhlar  uchun  tuzilgan  modul  dasturlaridan  foydalanishda  ikki  xil  
yondashish  mumkin: 
1.Musobaqa  usuli. 
      O‘qituvchi    o‘quvchilarni     teng   sonli   guruhlarga    ajratadi. Modul    dasturini  
tarqatib,  guruhdagi    o‘quvchilar    faoliyatini    modul    dasturdan    o‘rin    olgan  
topshiriqlarni  bajarishga  yo‘llaydi. Har  bir  topshiriq  bajarilgandan  so‘ng, bahs, 
munozara,  savol-javob    musobaqa    tarzda    o‘tkaziladi.  Har    bir    guruhdagi  
o‘quvchilar      o‘z      faoliyatlarini    o‘rtoqlarining    fikrini    hisobga    olgan    holda  
baholaydi. 
2.Kichik  maslahatchilar  usuli. 
    O‘qituvchi  sinf  o‘quvchilarini   5-6  ta  teng  sonli  kichik  guruhlarga  ajratadi. 
Har  bir  guruhga  kichik  maslahat  beruvchilar  tayyorlaydi.   

---

 
56 
      Kichik      maslahatchilar    guruhdagi      o‘quvchilarning      faoliyatini    nazorat  
qiladi, tegishli  hollarda  o‘zaro  yordam  uyushtiradi. Topshiriqlar  asosida  savol-
javob o‘tkazadi. Kichik  guruhlardagi  o‘quvchilar  faoliyati  o‘zaro  nazorat  orqali  
baholanadi. 
     Modulli  darsni  quyidagicha  o‘tkazish  tavsiya  etiladi: 
I. Tashkiliy  qism. 
II. O‘tgan    mavzular      yuzasidan    o‘quvchilar    bilimini    test    savollari  
yordamida  aniqlash  va  baholash  ( dastlabki  joriy nazorat ). 
III. 
O‘tgan  mavzuni  yakunlash. 
IV. 
Yangi  mavzu  bayoni: 
a)   yangi    mavzu    bo‘yicha    tuzilgan    modul    dasturini    tarqatish    va  
o‘quvchilarni  modulning  didaktik  maqsadi  bilan  tanishtirish; 
b)  o‘quvchilarni    yakka    yoki    kichik    guruhlar    tartibida    modul    dasturidagi 
topshiriqlarni   bajarishga  yo‘llash; 
c)  har  bir  o‘quvchi  faoliyati  elementi  topshiriqlarining  to‘liq  bajarilishini 
nazorat  qilish, tegishli  ko‘rsatmalar  berish; 
d)  har  bir  o‘quvchi  faoliyati  elementi  yakunida  savol-javob  yoki  munozara  
o‘tkazish. 
V. Yangi  mavzu   yuzasidan  test   savollari  yordamida  o‘quvchilar  bilimini  
aniqlash: 
a)  o‘z-o‘zini   nazorat; 
b) o‘zaro   nazorat; 
c)  o‘qituvchi  nazorati. 
VI. 
Darsni   umumiy  yakunlash. 
Yuqoridagi      fikrlardan      ko‘rinib    turibdiki,    ta‘lim      jarayonida    modul  
dasturlaridan   foydalanish   o‘quvchilarning   bilim    olishlarini     faollashtiradi  va  
o‘qitish  samaradorligini   yuqori  darajada   bo‘lishini   kafolatlaydi. 
 
Zamonaviy  pedagogik  texnologiya – hayotiy  ehtiyoj 
 
Zamonaviy      pedagogik        texnologiyaning    muntazam    tahlil    qilib    borish,  
loyihalashtiruvchi    vositalarning  eng  zarurini  tanlash, metodlarning  maqsadga 

---

 
57 
muvofiqligini    aniqlay    bilish,  olinishi    zarur    bo‘lgan    natijani    oldindan    tahlil  
qilish, ta‘lim  jarayonining  yaxlitligini  ta‘minlash  kabi  tamoyillarga  asoslangan  
holda    va    ilg‘or    pedagogik    texnologiyalarni    ta‘limga    joriy    qilish,  ayniqsa, 
xorijiy    davlatlardagi    pedagogik      texnologiyalar      tajribalaridan    foydalangan  
holda    o‘zimizning    sistemalashtirilgan    ta‘lim    jarayonining    zamonaviy  
pedagogik    texnologiya    tizimini    vujudga    keltirish    borasida    amalga  
oshiriladigan    ishlarni    umumlashtirish    va    hayotga    qo‘llash    uchun    quyidagi  
tadbirlarga  amal  qilish  maqsadga  muvofiqdir. 
    1.Ta‘lim  jarayoni  qatnashchilari – o‘qituvchi  va  o‘quvchilar  o‘rtasida: 
     O‘quv    mehnati    ish    rejasini    ishlab    chiqilishi,  ya‘ni    o‘qituvchi    bo‘lim    va  
bobni    o‘rganish    rejasini    tuzar    ekan,  ushbu    rejada    o‘quvchi    va    o‘qituvchi  
faoliyati  o‘z  ifodasini  topmog‘i  lozim. Ma‘lumki,  o‘qituvchi  tuzayotgan   ish  
rejalarda    darslarning    o‘rganilayotgan    mavzularigina    soatma-soat    taqsimotini  
belgilaydi.  Ushbu    reja    asosida    o‘qituvchi    darslarni    o‘taveradi,  hamda    qaysi  
darsda    qanday    o‘quv  –  biluv    faoliyati    amalga    oshirilishidan    o‘quvchilar  
mutlaqo    xabarsiz    bo‘ladilar.  O‘quvchi    uchun    har    bir    dars    odatdagi    darsga  
aylanib  qoladi. Natijada  u  darsning  passiv  ishtirokchisigina  bo‘ladi. Zamonaviy  
pedagogik    texnologiya    tamoyillaridan    biri    bo‘lgan    o‘quv    mehnatining  
o‘qituvchi  –  o‘quvchi    o‘rtasida    izchil    va    rejalashtirilgan    taqsimoti  
o‘qituvchidan  ta‘lim  jarayonini  izchil  boshqarishni  talab  etadi. 
   2.Fanning    ichki    bog‘lanishi    va    fanlararo    bog‘lanish    imkoniyatlaridan  
maqsadli  foydalanish. 
    Ma‘lumki,   har    bir    o‘rganilayotgan    kichik    va    yirik    o‘quv    birliklari    oldin  
o‘rganilganlarga  tayanadi. O‘quvchining  yangi  bo‘lim, bobni  o‘rganishga  olib  
kirishda    undagi    mavjud    bilimlarga    tayanish,  agar    mavjud    bilimlar    yangi  
bobni, bo‘limni o‘rganishga  yetarli  bo‘lmasa, oraliq  tayyorgarliklar  olib  borish 
va  shundan  keyingina  bilimlarni  o‘rganishning  navbatdagi  bosqichiga  o‘tish 
lozim 
 
3.O‘quv  birliklarini (mezonlarini)  belgilash. 

---

 
58 
 
O‘quv    birliklarini    o‘quvchi    o‘rganishi    lozim    bo‘lgan    tushunchalar, 
ta‘riflar, qoidalar, qonunlar, hodisalar, voqealardan  iborat  bo‘lib, ular  orasidagi  
mantiqiy    bog‘lanishning    ta‘minlanishi    shu    mavzuni    o‘zlashtirilishiga    olib  
keladi. O‘qituvchi  bob, bo‘lim  uchun  ajratlgan  soatlarda  o‘quvchilar  o‘rganishi  
kerak bo‘lgan  mezonlar  hisoblanib, o‘quvchi  bilimini  baholashning  chegaraviy  
qiymati    bilan    o‘lchanadi.  O‘qituvchi    bu    paytda  nisbatan    o‘rtacha    baho  
ishlatmaydi, balki  aniq  o‘lchovlarga  asoslangan  holda  ish  olib  boradi. O‘quv  
rejasini    tuzishda    o‘qituvchi    o‘quvchilar    bilishi    lozim    bo‘lgan    o‘quv  
birliklarini    bo‘limlar,    boblar,  choraklar    bo‘yicha    aniqlaydi    va    o‘quvchilarga  
topshiriq    sifatida    bo‘limni    o‘rganishdan    oldin    vazifa    qilib    beradi.  Berilgan 
topshiriqlar    o‘quvchining    o‘zlashtirish    reytingini    aniqlashda    nazorat  
topshirig‘iga  o‘tkaziladi. 
 
4.Didaktik  tahlil. 
 
Bilimdagi    notekisliklarning    aniqlash,  ularni    to‘ldirib    va    navbatdagi  
o‘zlashtirish  bosqichiga  ko‘tarish  maqsadida  diagnostikalash  amalga  oshiriladi. 
Diagnostikalash  quyidagi  maqsadlarni  amalga  oshiradi: 
-  O‘quvchilar  o‘zlashtirish  darajasini  diagnostikalash; 
-  Bilimni  yetishmovchiligini  oldini  olish; 
-  Bo‘shliqlarni  to‘ldirish  maqsadida  maxsus  topshiriqlar  ishlab  chiqish; 
-  Maxsus  topshiriqlar  bajarish  soatlarini  belgilash; 
-  Yakuniy diagnostik  tahlil  qilish. 
 
Diagnostika    ta‘lim    texnologiyasining    navbatdagi    bosqichi    bo‘lib,  uning  
asosiy    elementlaridan    biri    hisoblanadi.  Asosiy    o‘zlashtirishdagi    kamchilik  
soatini    aniqlash,  har    bir    o‘quvchining    bilim    darajasini    aniqlash,  rejaning  
borishi    kuzatishlar,  kiritish    yo‘li    bilan    ta‘lim    jarayonining    natijasi  
kafolatlanganligini    ta‘minlaydi.  Test    natijalarini    diagnostik    tahlil    qilish  2 
muhim  vazifani  hal  etadi: 
1)  Qaysi  o‘quvchi  qaysi  o‘quv  birliklarida  qiynaladi? 
2)  O‘qituvchilar  qaysi  bilimlarini  kengaytirishi  lozimligini  aniqlaydi. 
5.Tuzatish  kiritish.  

---

 
59 
 
Bo‘lim,  bobni    o‘zlashtirish     darajasining    diagnostik    tahlil   natijasi    
50 dan    kam   ko‘rsatgichni   bersa,  o‘qituvchi   ta‘lim   jarayonining   borishida   
tuzatish   kiritishi   lozim. Tuzatish   kiritishda   quyidagilar  bajariladi: 
-  qayta   o‘rganish   lozim   bo‘lgan   mavzularning   o‘rganish  metodikasini  
ishlab   chiqish; 
-  o‘quvchilar   o‘zlashtirishi    qiyin   bo‘lgan   mavzularni    aniqlash; 
-  o‘quv    rejasida   tuzatish    kiritish    soatlarini    belgilash; 
-  zarur   hollarda  orqaga   qaytishni   rejalashtirish. 
 
6.  Bo‘shliqni       to‘ldirish. Qayta      tuzatish      kiritishdan      maqsad      olingan  
bilimlarda    kamchiliklarni      bartaraf      etishdan    iborat.  Kamchiliklarni    bartaraf  
etish  bo‘shliqni  to‘ldirish   asosida  amalga  oshiriladi. 
 
7. Kutilishi   lozim   bo‘lgan   natijani  olish. 
      
Bu   element   zamonaviy   pedagogik   texnologiyaning   markaziy  g‘oyasi  
hisoblanadi.  Pedagogik      texnologiya      ta‘lim      jarayonini    natijasi    kafolatli  
bo‘lishini    talab    qilar    ekan,    jarayon      borishining    ko‘zda      tutilgan    maqsad  
amalga      oshirilishi      va      natijali      bo‘lishining      rejalashtirilishini      o‘qituvchi  
oldiga   vazifa   qilib  qo‘yadi. 
      
Darslarda   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalar   asosida   dars  o‘tish  
usullaridan   foydalanishning   afzalliklari. 
         Jamiyatimiz      hayotida      yuz      bergan      keskin      o‘zgarishlar      ta‘limning   
maqsadi,  mazmuni   hamda   vazifalarni   yangilashni   asosiy   vazifalardan  biri  
qilib    qo‘ydi.  Buning      natijasida      o‘quvch      dars      jarayonining      faol   
ishtirokchisiga   aylandi,  uning   fikrlash   doirasi  kengaydi,  undan   ijodkorlik, 
tashabbuskorlik   talab  etila  boshlandi. 
          ―Ta‘lim      to‘g‘risida‖gi    Qonunda      ham,  ―Kadrlar    tayyorlash      milliy  
dasturi‖da  ham   o‘quvchining   mustaqil   fikrlash   va   ijodkorligiga   alohida  
e‘tibor   berilgan. 
      
Yosh    avlodning      ma‘naviy,  mustaqil      kamoloti      ko‘p      jihatdan      nutq  
boyligini   oshirish   bilan  bog‘liqdir. Maktab  o‘quvchilarining   nutqini  o‘stirish  

---

 
60 
barcha  o‘qituvchilarning,  ayniqsa   boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchilarining  asosiy  
vazifasidir. 
      
Dars   jarayonida   o‘qituvchi   emas,  balki   bola   faol   bo‘lishi, ko‘proq  
ishtirok  etib,  bilimini   oshirishi,  fanlararo  uzviylikni   ta‘minlash   ta‘limning  
ilg‘or  pedagogik  texnologiyasida  muhim  rol  o‘ynaydi. 
         Bolalar  mustaqil  mutolaa   qilish,  malaka  va  ko‘nikmalarni   hosil   qilish, 
ularning   zehnini  o‘stirish,  tez   hisoblash  ko‘nikmalarini  rivojlantirish, ijodiy  
fikr   mahsulining   o‘sishida, fanga   bo‘lgan   qiziqishlarini   oshirishda  darslarda  
zamonaviy   dars   o‘tish   usullaridan   foydalanish   zamon  talablaridan  biridir. 
        O‘qish,  ona    tili,  matematika      darslarini      zamon      talablariga      javob  
beradigan    holda      o‘qitishda    ―  O‘yin      musobaqa‖,  ―  Teatrlashgan‖,  ―  Test  - 
sinov‖, ―Seminar‖, ―Sayohat‖  darslaridan  foydalanish   samarali  natija  beradi. 
     
Zamonaviy   dars   o‘tish  usullarining   o‘ziga   xos  xususiyatlari: 
-  mavzuni   muhokama   qilish; 
-  erkin  fikrlash; 
-  hamkorlikda   ishlash; 
-  juft  bo‘lib,  guruhlarda  ishlash; 
-  davra   suhbatlari, bahs- munozaralar; 
-  rollar    ijro  etish; 
-  muammolarni      birgalikda     hal    etish    uchun    fikrlashga      majbur      etadigan  
aqliy  hujum  va  hokazo. 
      
Zamonaviy  usullar   o‘quvchilarning   chuqur   bilim  olishi  uchun   qator  
imkoniyatlar      yaratish    bilan      birga      ularda    o‘z      fikrini    himoya    qilish   
ko‘nikmasini   qat‘iyligini   shakllantiradi, hamkorlikda  ishlashni  o‘rgatib, ularni  
bo‘lg‘usi      hayotida    uchrab      turadigan      qiyinchiliklarni      birgalikda      yengish  
tajribasi   singdiriladi. 
         O‘qituvchi   darsda   zamonaviy  usullardan   foydalanganda  o‘rganuvchilar  
fikrini   ma‘lum   bir  maqsadga  yo‘naltiradi, intizomni    nazorat  qiladi,  eslatadi, 
o‘quvchilar  bilimlarini  holis   baholaydi. 

---

 
61 
      
Darsda      zamonaviy    usullardan      foydalanadigan    o‘qituvchi    o‘z    ustida   
mutassil   ishlashini,  zamonaviy  pedagogik   texnologiyalarni  darsda   joriy  qilib  
borishini  o‘zining  odatiy  ishi  deb  hisoblaydi. 
        Zamonaviy   usullardan  foydalanish: 
-  o‘rgatuvchi  va  o‘rganuvchining   an‘anaviy  rolini   almashtiradi; 
-  sinf   muhitini   o‘zgartiradi; 
-  o‘rganilayotgan      mavzuni    qanday      o‘rganilishi        kerakligini      belgilab   
beradi; 
-  har  bir   o‘quvchini   faollashtiradi. 
      
Bugungi        kunda      o‘qituvchi      o‘qitish      uchun      faqat      zaruriy  
axborotlarnigina    tanlab      olishi      va      o‘quvchini      bevosita      mustaqil      bilim   
olishiga   o‘rgatmog‘i lozim. Bu  jarayonda  o‘qituvchining   pedagogik  mahorati, 
uning    chuqur    bilimli,  insoniy      axloq  –  odobi    muhim    rol    o‘ynaydi.  Hozirgi   
kunda    zamonaviy    usullardan      foydalanib    dars      berishda      o‘qituvchi   
mohirlikdan   ijodkorlikka  intilib,  ta‘lim  sohasini  jonlantirishni  talab  etadi. 
        Biz   uchun  ilg‘or   deb  tan   olinayotgan   bu   usullarni    birdaniga  dars  
jarayoniga    to‘laligicha      olib    kirish    qiyin.  Chunki      bunday      usullarda    dars  
o‘tilishiga   o‘quvchilar   ham, o‘qituvchilar  ham  ko‘nikma   hosil  qilishmagan. 
Zero, ta‘lim  tizimini  isloh   qilishning   asosiy   maqsadi  o‘quvchilar   fikrlash  
qobiliyatini        shakllantirishdan    iborat    ekan,  ilg‘or      usullarni      darslarimizga  
qadamma – qadam   joriy  etib  borishimizni   hayot  taqozo  etmoqda. 
      Aqliy      hujum.  O‘quvchilarda    hozirjavoblik    (  og‘zaki,  yozma  )  hissini  
rivojlantirishga      yo‘naltiradigan    bu    usul  –  ―    jamoa    orasida    muayyan  
topshiriqlarni  bajarayotgan  va  har  bir  o‘quvchining  shaxsiy  imkoniyatlarini   
ro‘yobga      chiqarishga    ko‘maklashish,    hamda    unda    ma‘lum    jamoa    (guruh  )  
tomonidan    bildirilayotgan    fikrga    qarshi      g‘oyani      ilgari    surish    layoqatini   
yuzaga    keltirishga‖    xizmat    qiladi.  O‘quvchilarga    umumiy    savol    tashlanib,  
berilgan  javoblardan  eng   yaxshisi   tanlanadi. 
    Bahs  –  munozara.  Alohida    dars    ko‘rinishida    bo‘lib,    o‘tilgan    darsga    doir  
bahsli, tortishuvli   muammolarni  ikki  guruhga  bo‘linib  hal  etish. Bu  usulni  

---

 
62 
qo‘llagan      o‘qituvchi    sinfni    ikki    guruhga      ajratadi.  Birinchi    guruh  
―tarafdorlar‖,  ikkinchi      guruh    ―  qarshilar‖.  O‘rtaga    tayinlangan    boshlovchi  
bahsni  muvozanatga  solib  turadi. Guruh  a‘zolari  navbat   bilan   mulohazalarini  
bayon  qiladilar. 
     Interfaol.  ―  O‘quvchi  –  o‘quvchi  ‖,  ―  O‘qituvchi  –  o‘quvchi‖    o‘rtasida    sodir   
bo‘ladigan   muloqot  usuli. Hamkorlikda  ishlash  vositasida dars  samaradorligini   
oshirishga  yordam  beradi. O‘quvchilarni  mustaqil   fikrlashga  undaydi. Savol – 
javoblar   juftlikda  ishlash  va  guruhlarda  faoliyat  ko‘rsatish  jarayonida  amalga  
oshiriladi. 
       Yo‘naltirish.  O‘quvchiga    yo‘naltirilgan    yondashuv    uslubidagi  yangi   
texnologiya  bo‘lib, mavzuga   doir  suratlarni   tasvirlashda,  grammatik qoidalarni  
tushuntirishda,    o‘zlashtirilishi    qiyin    mavzularni    yetkazishda    savollar    bilan  
murojaat  qilish. Mazkur  usulning  afzalligi  shuki, o‘qituvchi  o‘quvchiga  tayyor  
narsani  aytib  bermay, mavzuni  tushunib  olishlariga  imkon  yaratadi. 
       Muzyorar.  O‘quvchilapning      bir-birlari      bilan    tanishib    olishlarida  
ishlatiladigan  usul. Uni  turli  variantlarda  qo‘llash  mumkin. Sinf  ikki  guruhga   
bo‘linib,    doira    hosil      qilinadi.  Birinchi    o‘quvchi    ismini    aytadi,  navbatdagi  
o‘quvchi   o‘zidan  oldingi  o‘rtog‘ining  nomini  aytib, so‘ngra  o‘zining  ismini  
qo‘shadi   va   shu     tariqa     davom    ettiriladi.  Oxirgi    o‘quvchi    o‘zidan   oldingi  
barcha  o‘quvchilar  nomini   aytishi   kerak. Qiziqarliroq  bo‘lishi uchun   bolalar   
nomlaridan   oldin   ismlari   bilan  boshlanadigan   sifatlarni  qo‘shishlari   ham   
mumkin. Masalan,  tirishqoq  Tolibjon, sohibjamol  Salima  va  hokazo. 
       Suratli    diktant.  O‘quvchilarning    fikrlash    qobiliyatlarini    rivojlantirishga   
qaratilgan,  estetik  didlarini, ijodkorlik  ishtiyoqlarini  shakllantiradigan  o‘qitish  
usuli.  Sinfxonadagi    stullar    orqama  –  orqa      qo‘yiladi.  O‘quvchilar    ham    bir-
birlariga  orqa  o‘girgan  holda  surat  chizadilar. Alohida  dars  ko‘rinishidagi  bu  
usulda  birinchi   o‘quvchi  manzarani  bayon  qiladi, o‘rtog‘i  esa  uni   suratga   
tushiradi.  Diktant      davomida    o‘quvchilar    almashadilar    va      surat    chizib  
bo‘lingach, u  tasvirlanadi.        

---

 
63 
   Chigil  yozdi. Dars   boshlanishida   bu   usul   o‘quvchilarni  ruhiy  tayyorlash   
va   dars   yarmida  o‘quvchilar   diqqatini  mashg‘ulotning  keyingi bosqichiga   
chorlash   uchun   qo‘llaniladi. 
        O‘quvchilarning    fikrlash   qobiliyatlarini   o‘stirish   va   teran  fikrlashga, 
o‘z      fikrlarini      ravon    ifodalashga      o‘rgatishda      zamonaviy      usullardan  
foydalanishning      ahamiyati      katta.  Bolalarning      barkamol      avlod      bo‘lib  
yetishishida      so‘zlashish      madaniyati,  to‘g‘ri      va    mantiqli    gap    gapira    olish  
qobiliyati   ham   mujassam   bo‘lishi   lozim. 
         Bugungi      ta‘lim      jarayonida    ona    tili,    pedagogika    va    psixologiya   
fanlarining    hamkorligi      muhim.  Chunki      shaxs      rivojlanishida      tafakkur   
taraqqiyoti        uchun      pedagogik      faoliyatga    psixologiya      ilmini      jalb    etishni  
zamon   taqozo  etmoqda. 
          Boshlang‘ich      sinflarda    ilg‘or      pedagogik      texnologiyaning      ―Klaster‖ 
strategiyasidan  foydalanish  ham   yaxshi  samara  beradi. 
   Klaster – pedagogik  strategiya   bo‘lib, o‘quvchilarni   biror  mavzu   yuzasidan  
erkin   va   ochiq   fikrlashga   undaydi. Bu  fikrlashning   tartibsiz  shaklidir. 
   ― Klaster‖  bosqichma-bosqich   amalga   oshiriladi. 
1)  Mavzuga   doir   kalit  so‘z   varaqning   yoki   doskaning   o‘rtasiga   yozib  
qo‘yiladi. 
2)    Mavzuni    yoritishda    yordam   beruvchi   so‘zlar   kalit   so‘z   atrofida  
tartibsiz    yoziladi. 
3)    Kalit    so‘z   atrofida   yozilgan   so‘zlardan    bir-biriga   bog‘liq   bo‘lgan  
so‘zlar   belgilab    qo‘yiladi. 
4)      Mavzuga   doir   so‘zlar   vaqt   tugaguncha   yoki   qolmagunga   qadar   
yoziladi. 
  ―Klaster‖ ni   qo‘llashda   ma‘lum   qonun-qoidalar   mavjud: 
1)    Mavzuga        doir      so‘zlarni      yozayotganda      ularning      sifatini      tahlil   
qilmasdan, esga   kelganini   yozish   kerak. 
2)     Yozayotganda   orfografik   xatolarga   e‘tibor   bermang. 
3)      Vaqt   tugamagunicha    yozishni   to‘xtatmang. 

---

 
64 
4)    Tanlangan   mavzu   butun   sinf   jamoasiga   tanish   bo‘lishi   kerak. 
Masalan:  ― O‘lchov   birliklari ‖,  ― Vaqt   birliklari ‖,  ―Juft  sonlar ‖, ― Matematik 
terminlar‖. 
    ―  Klaster  ‖  dan      asosan      o‘quvchilar      bilimini      mustahkamlashda,  bo‘lim  
yuzasidan     umumlashtiruchi      darslarni     o‘tkazishda     foydalanish      maqsadga  
muvofiqdir.  
      Bu   metod   bo‘yicha   o‘tiladigan   dars: 
-  O‘quvchilarni    mustaqil   fikrlashga   undaydi. 
-   O‘quvchilarning   aqliy   rivojlanishini   o‘stiradi. 
-  Mustaqil   fikr   yuritishga   ko‘mak   beradi. 
     Dars      noan‘anaviy      shaklda      bo‘lib,    4    bosqichda      amalga      oshiriladi.  
Topshiriqlarni      berishdan        oldin      har      bir      o‘quvchiga      tayyor      jadval   
chizilgan    varaqlar   tarqatiladi. 
     I  bosqichda      o‘quvchilar    jadvalda      berilgan      kalit    so‘z      asosida      yozib  
chiqadilar. 
     II  bosqichni   bajarishga   barcha   o‘quvchilar   barobar   kirishishlari   shart. 
Bu  bosqichda   har   bir  birlik   yoniga   mos  soni   qo‘yib   chiqadilar 
      O‘quvchilar   II   bosqichni   bajarib   bo‘lishgach,  III  bosqichga  o‘tadi.  Bu  
bosqichda   o‘quvchilar    eng      katta     vaqt      birliklarini     to‘g‘ri      chiziq      bilan, 
kichiklarini   esa  egri   chiziq   bilan   tutashtirib  chiqadilar. 
       ― Klaster ‖  usulini   qo‘llashda   boshqacha   turni   ham   qo‘llash  mumkin.  
Bu   turdagi  ―Klaster ‖  usulida  fikrlar   bayon   etilgandan   so‘ng  har  bir   fikr  
yoki   so‘zni   toifalarga   ajratib   chiqadilar. 
    Usulning   maqsadi: 
-  O‘quvchilar   so‘z    boyligini    oshirish; 
-  Yozma    nutqni   takomillashtirish; 
-  Fikrlash   qobiliyatini  oshirish; 
-  Toifalarga   ajrata   olish    qobiliyatlarini   rivojlantirish. 
   ― Kubik ‖   usulidan   ham   matematikada   kengroq   foydalanish  mumkin. 

---

 
65 
Geometrik    shaklga  ega   bo‘lgan   kubikning  6  ta  tomoni   borligi   hammaga  
ma‘lum. ― Kubik‖ usuli   ham   shundan   kelib   chiqqan  holda   har  bir  tomoni  
bir  savol  bilan   murojaat   etadi,  ya‘ni: 
1)   Nomi; 
2)   Tuzilishi; 
3)    Taqqoslash; 
4)  O‘xshatish; 
5)    Vazifasi; 
6)    Yaxshi, yomon   tomonlarini   yoritish; 
Masalan:  1)  54,  29  sonlari 
 1.Nomi: 2  xonali   sonlar  yoki  raqamlar; 
  2.Tuzilishi:  5  ta  o‘nlik  4  ta  birlik,  2  ta  o‘nlik   9  ta  birlik; 
3.Taqqoslash:  54>29. 
2)  36,  48   sonlari 
  1.Nomi:     2  xonali   sonlar  yoki   raqamlar; 
  2.Tuzilishi:  3  ta  o‘nlik  6 ta  birlik,  4   ta  o‘nlik  8 ta  birlik; 
  3.Taqqoslash:   36<48 
3)  Uchburchak   figurasi. 
    1.  Uchburchak 
    2.   3  ta   uchi,  3  ta   tomoni  bor 
    3.  To‘rtburchakning  4  ta  uchi  bor,  bunda  esa   3  ta 
    4.   Uyning    tomiga   o‘xshaydi. 
   ―  Aqliy    hujum  ‖    usulida      har      bir      o‘quchida    ―  Insert  ‖    jadvali      bo‘lishi   
kerak. Bu  jadvalni  fikrlash   bosqichida   o‘quvchilar   to‘ldirishadi. 
     Aqliy   hujum   usuli 
I.  Chaqiruv   bosqichi – 10‘ 
II.  Anglash   bosqichi – 15‘ 
III. 
Fikrlash   bosqichi – 15 
  Insert   jadvali   tuzilishi: 
 
V-  bilgan   ma‘lumot 

---

 
66 
   
Q-  yangi  ma‘lumot; 
   
? – qo‘shimcha  ma‘lumot. 
    
Darsda   ― Aqliy   hujum ‖  usulidan   foydalanishdan  namunalar: 
I.  Chaqiruv   bosqichi – 10‘ 
Savol: Matematikaga   hissa  qo‘shgan  Sharq  allomalarini  aytib   bering  ( sinf  
xattaxtasida  o‘qituvchi  tomonidan  qayd  etib  boriladi ) : 
-  Al  Xorazmiy; 
-  M. Ulug‘bek; 
-  A. Jomiy; 
-  Ibn  Sino; 
-   Navoiy; 
II. Anglash   bosqichi – 15‘ 
Bu    bosqichda      o‘qituvchi    yordamida      o‘quvchilar      javobni      yana      ham   
to‘ldirishadi.( insert   jadvali   tarqatiladi.) 
III. 
Fikrlash   bosqichi – 15‘ 
Bu      bosqichda      o‘quvchilar    ―Insert‖    jadvalini      to‘ldirishadi.  O‘qituvchi   
o‘quvchilarga   misol  berib,  jadvalni   ko‘zdan  kechiradi. 
  ―Insert‖  jadval  orqali   o‘qituvchi   o‘quvchisi   qancha   bilimga   ega,  qancha  
yangi   bilim   egalladi   va  qaysi   ma‘lumotlar   haqida   qo‘shimcha   yangilik  
berishi   lozimligi   yaqqol   ko‘rinadi. 
   ― Muzyorar ‖    usuli. 
     Dars      jarayonida,    o‘tilgan      mavzularni      mustahkamlashda,    darslarni   
umumlashtirishda  qo‘llaniladi. 
    Masalan,  o‘qituvchining      o‘quvchilarga      barcha      matematik      terminlarni   
ayting   savoliga   javob   berishda   bu  usuldan   foydalansa   qiziqarli   chiqadi. 
Bunda  bir  o‘quvchi   bir   terminni   aytadi, ikkinchi  bu   terminga   yana   bir  
termin  qo‘shib   aytadi.  Uchinchi   2  ta  terminga  3  ta  terminini  qo‘shadi. 
     O‘yinning      maqsadi      nafaqat      matematik      terminlarni      takrorlatish,  balki  
o‘quvchilar   xotirasini  ishlatishdir,  shakllantirishdir. 
1-  O‘quvchi – qo‘shiluvchi; 

---

 
67 
2-  O‘quvchi – qo‘shiluvchi,  ayirma; 
3-  O‘quvchi -  qo‘shiluvchi,  ayirma, qavs; 
4-  O‘quvchi – qo‘shiluvchi,  ayirma,  qavs,  ko‘paytma; 
O‘quvchi – qo‘shiluvchi,  ayirma,  qavs,  ko‘paytma, bo‘linma…     
Shunday  ekan,  o‘qituvchi  darsda  turli  pedagogik  usullardan  foydalansa, 
o‘qituvchi  va  o‘quvchi  o‘rtasida  to‘siq  yo‘qoladi,  bolalarning  xarakteri  kengroq 
ochiladi;  kuzatuvchanlik,  xotira  diqqati  kuchayadi;  chunki  darsda  majburiy  bilim 
berish bo‘lmay, ilmni ixtiyoriy qabul qilish albatta ijobiy natijaga olib keladi.