Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sxem 1.
Müəssisə xərcləri
məlumatları əsasında müəllif tərəfində tərtib olunmuşdur. 10
Sxem 1-dən göründüyü kimi hər bir müəssisənin ümumi xərclərinin əsasında əlavə və xüsusi xərclər dayanır. Əlavə xərclərin əsasında isə qeyri-mütənasib dəyişən xərclər və proqnozlaşdırılmayan xərclər dayanır ki, bunlarında içərisində proqnozlaşdırılmayan xərclər müəssisənin fəaliyyətinə ciddi şəkildə əhəmiyyətli təsir göstərmək iqtidarındadır. Belə ki. müəssisənin fəaliyyəti zamanı qəfil yaranan bu xərclər əvvəlcədən proqnozlaşdırılmadığında, belə xərclərə reaksiya vermək də müəssisə tərəfindən müəyyən çətinliklərin yaranmasına, ən pis halda isə müəssisənin iflasa uğramasına səbəb ola bilir. Bu səbəbdən də hər bir müəssisə öz fəaliyyətində maliyyə ehtiyatlarının düzgün və səmərəli bölüşdürülməsi nəticəsində əlavə maliyyə ehtiyatları hesabına yaranmış gözlənilməyən xərclərin ödənilməsini təmin etməyə səy göstərir. Bu baxımdan da hər bir müəssisədə xərclərin maliyyə menecmentinin formalaşdırılması və düzgün həyata keçirilməsi xüsusilə önəm daşıyan məsələlərdən birinə çevrilir. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda maliyyə menecmentinin təşkili xərclərin düzgün proqnozlaşdırılması, onların idarə olunması və müəssisə, idarə və təşkilatın son nəticədə rentabelli fəaliyyət göstərməsi və uzunmüddətli dövrdə rəqabətə tab gətirə bilməsi zərurətindən meydana gəlir. Maliyyə menecmenti dedikdə, adından göründüyü kimi müəssisənin maliyyə resurslarının idarə edilməsi sistemi başa düşülür. Qeyd olunan məsələ kənardan nə qədər sadə və bəsit görsənsə də, əslində müəssisənin davamlı fəaliyyətinin özəyini təşkil etdiyindən kifayət qədər dərin və kompleks yanaşmanı tələb edən anlayışdır. Müəssisənin maliyyə resurslarının əsasında isə maliyyə siyasətini, metodlarını və maliyyə vasitələrini, həmçinin də maliyyə stabilliyini və artımının təmin edilməsi sahəsində qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün düzgün idarəetmə qərarlarını seçib hazırlayan insanları əlaqələndiirən resurslar dayanır. Maliyyə menecmentinin qarşısında duran əsas məqsəd də məhz həmin maliyyə resurslarının düzgün idarəedilməsi və son nəticədə müəssisə, idarə və təşkilatların həm qısamüddətli dövrdə, həm də uzunmüddətli dövrdə müvazinətinin saxlanmasını təmin edir.[5, səh.16]
11
Maliyyə menecmenti maliyyə sisteminin bütün həlqələrinə təsir etməklə mürəkkəb bazar konyukturası şəraitində idarəetmə strukturunun ən zəruri tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərir. Maliyyə menecmenti elə maliyyə siyasətidir ki, qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə müəssisənin resurslarından səmərəli istifadə olunmasına və maliyyə xidmətlərinin fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir. Maliyyə menecmenti sahəsində siyasətin işlənib ərsəyə gəlməsi gəlməsi üçün maliyyə mənbəyinin əsasında dövlət maliyyə orqanlarında olan rəsmi hesabatlar, institutsional bazar strukturlarının informasiyası, statistik məlumatlar və sahələrarası və həmçinin dövlətlərarası məlumatların müqayisə olunması, şirkətlərin kənar istifadə oluna bilməsi üçün nəzərdə tutulmuş maliyyə-mühasibat sənədləri dayanır. Burada institutsional bazar strukturları dedikdə, banklar, əmtəə,fon və valyuta birjaları, eləcə də investisiya şirkətləri nəzərdə tutulur. Maliyyə menecmentinin aşağıdakı əsas məqsədləri vardır:[26, səh.169] Müəssisənin fəaliyyətinin səmərəli iqtisadi nəticəsinin yüksəldilməsi (maksimallaşdırılması); Xərclərin azaldılması sayəsində mənfəətin artırılması; Müəssisənin iqtisadi potensialının yüksəldilməsi; Bazarda rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi; Mövcud maliyyə və iqtisadi resurslardan səmərəli istifadə edilməsi; Müəssisənin qarşıya qoyduğu məqsədə çatmaq üçün yeni maliyyə mənbələrini təhlil etməsi və istehsalı cəlb etməsi; Müəssisənin aktivlərinin strukturunun optimallaşdırılması; Qısamüddətli və uzunmüddətli dövrlərdə müəssisənin iqtisadi sabitliyinin təmin edilməsi. Müəssisənin məqsədini, missiyasını və siyasətini müəssisənin səhmdarları və ya təsisçiləri müəyyən edir. Müəssisəni idarə edən şəxslərin idarə heyəti və ya direktorlar şurası olmasına baxmayaraq, müəssisənin məqsədini, missiyasını, siyasətini, eləcə də istehsalın prioritet sahələrinin seçilməsini məhz səhmdarlar və ya təsisçilər təmin edir. Çünki həm müəssisənin idarə heyəti, həm də direktorlar
12
şurası vəzifəyə məhz səhmdarlar və ya təsisçilər tərəfindən seçildiklərindən müəssisənin fəaliyyətində önəm daşıyan məqsədlərin həyata keçirilməsində məhz təsisatçılar və ya səhmdarlar məsuliyyət daşıyırlar. Müəssisənin idarə olunmasında idarə heyətinin məsuliyətlilik səviyyəsi xüsusi idarəetmə komandasının iştirakı ilə düzgün idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi, maliyyə və iqtisadi resursların səmərəli istifadə və idarə edilməsi və müəssisənin effektiv və rentabelli fəaliyyəti ilə ölçülür. Direktor Şurasının səlahiyyətləri isə idarə heyəti ilə müqayisədə daha yüksəkdir. Belə ki, səhmdarlar və ya təsisçilər Direktorlar Şurasına müəssisənin məqsədi və siyasətinin müəyyənləşməsində iştirak kimi daha böyük səlahiyyətlər vermiş olur. Müəssisənin fəaliyyətinin idarə olunmasında belə yanaşma iki aspektdən yüksək dəyərləndirilir:[27, səh.236] Müəssisənin idarə edilməsi ilə hər bir səhmdar və ya təsisçi məşğul olarsa, bu halda müəssisə praktiki cəhətdən rentabelli fəaliyyət göstərə bilməz;
Bu sahədə müvafiq təhsili və praktiki iş təcrübəsi olan peşəkar menecerlər müəssisənin fəaliyyətinin daha yüksək səviyyədə effektivliyini təmin edə bilər. Kiçik müəssisə. İdarə və ya təşkilatlar isə səhmdarlar tərəfindən idarə olunur və belə təsərrüfat subyektlərində sahibkarlar və ya təsisçilər ilə menecerlər arasında hər hansı münaqişə yarana bilməz. Çünki hər iki vəzifəni icra edən şəxslər eynidir. İri müəssisə, idarə və təşkilatlar isə səhmdar və ya təsisçinin maraqlarını müdafiə edən menecerlər tərəfindən idarə olunur. Bəzi hallar vardır ki, bu hallarda səhmdarlar və ya təsisçilər menecerlərin şəxsi mənafeyinin qarşısını almaq üçün direktorlar şurasına peşəkar xarici menecerləri, maliyyəçiləri və siyasətçiləri daxil edirlər. Çünki xarici mütəxəssislərin müəssisə, idarə və təşkilatın idarə heyəti ilə qarşılıqlı əlaqəsi yoxdur. Bir sıra iqtisadçılar qəbul edirlər ki, iri müəssisə, idarə və təşkilatlar öz şəxsi maraqları və mənafeləri naminə qərarlar qəbul edirlər və son nəticədə zərbə əhali
13
kütləsinə dəymiş olur. Odur ki, belə müəssisə, idarə və təşkilatların milliləşdirilməsi ideyasını irəli sürürlər. Bu qərara gəlmiş iqtisadçılar iddia edirlər ki, belə müəssisə, idarə və təşkilatların idarə edilməsində dövlətin rolu və təsiri qaçılmaz olmalıdır. Çünki əks halda belə müəssisə, idarə və təşkilatlar cəmiyyətin, əhalinin iki təbəqəyə- varlılara və kasıblara bölünməsi ilə nəticələn qərarlar qəbul edəcəklər. Bu da son nəticədə sosial gərginliyin yaranmasına səbəb olacaqdır.[21. Səh.148] Bir qrup iqtisadçılar, başda M.Fridman və D.Xiks olmaqla, qəbul edirlər ki, müəssisə, idarə və təşkilatların fəaliyyətində və iqtisadi proseslərdə dövlətin müdaxilə yolverilməzdir. Fridman hesab edir ki, biznez və ya sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən müəssisənin əsas funksiyası bazardakı mövcud tələbatı ödəyəcək məhsul istehsal etmək və mənfəət qazanmaqdır. Bunu isə yalnız dövlətin müdaxiləsindən azad olan iqtisadi münasibətlər sistemində həyata keçirtməklə daha yüksək səmərəliliyi təmin etmək və rentabelli fəaliyyət göstərmək mümkündür. Adam Smit və David Rikardonun iqtisadiyyatın idarəedilməsində dövlətin müdaxiləsinin lüzumsuz olması ilə bağlı nəzəriyyələrində göstərilirdi ki, iqtisadiyyata dövlətin müdaxiləsi iqtisadi tarazlığın pozulması ilə nəticələnə bilər və odur ki, iqtisadi subyektlər müstəqil fəaliyyət göstərməli və dövlətin “gözəgörünməz əli” onların üstündə olmalıdır. Lakin, hal-hazırda elə bir ölkə tapmaq olmaz ki, iqtisadiyyatın idarə edilməsində, maliyyə mexanizmlərinin tənzimlənməsində və uçot stavkalarına nəzarətdə dövlətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə hiss edilməsin. Yuxarıda qeyd olunanlara əsaslanaraq maraqlı bir sual ortaya çıxır: “Müəssisənin idarə edilməsində və ya maliyyə resurslarının idarəedilməsi sahəsində fəaliyyət göstərən maliyyə meneceri kimdir və nəyi idarə edir?” Suala cavab vermək üçün iki yanaşmanı təhlil etmək lazımdır. Bunlar prosedur-məqsədli və
obyekt-prosedur yanaşmalardır. Prosedur-məqsədli yanaşmaya əsasən maliyyə meneceri müəssisənin fəaliyyətinin əsas məqsədinə nail olmaq üçün tədbirlər sistemində nəzərdə tutulan əsas prosedurları icra edən şəxslərdir. Obyekt-prosedur yanaşmaya görə isə maliyyə meneceri müəssisənin fəaliyyətinin statik və dinamik aspektlərini birləşdirərək fəaliyyət göstərən şəxsir. 14
Xərclərin maliyyə menecmentini və məqsədli pul axınlarının optimallaşdırılması prosesinə iki aspektdən yanaşma daha məqsədəmüvafiq olar:[15, səh.304] Makrosəviyyədə yanaşma; Mikrosəviyyədə yanaşma. Xərclərinin maliyyə menecmentinə makrosəviyyədə yanaşma daha geniş əhatəli olub, dövlətin və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının, eləcə də bələdiyyə orqanlarının maliyyə axınlarının idarə edilməsi prosesidir. Burada maliyyə menecmentinin əsas məqsədi məhz, dövlət və bələdiyyə büdcələri və kreditlərini idarə etmək, dövlətin monetar və fiskal siyasətini həyata keçirtməkdir. Xərclərin maliyyə menecmentinə mikrosəviyyədə yanaşma isə təsərrüfat subyektlərinin maliyyə resurslarının idarə edilməsidir. Xərclərin maliyyə menecmentinin düzgün təşkili və idarə olunması üçün idarəetmə taktikası və strategiyasından istifadə edirlər. Ümumilikdə götürsək, strategiya və taktika anlayışları hər bir müəssisəs uzunmüddətli və mürəkkəb bazar konyukturası şəraitində rərəqabət apara bilmə qabiliyyətinin formalaşmasında mühim rol oynayan anlayışlardır. Əslində strategiya və taktika anlayışları bir-biri ilə sıx əlaqədə olmaqla birinin digərini tamamlaması prosesidir. Çox vaxt strategiya və taktika anlayışları qarışdırılır. Strategiya daha geniş anlayışdır, taktika strategiyanın tərkib hissəsidir. Taktikasız strategiya uğurlu ola bilməz və tam əksinə. Strategiya dedikdə, bazarda mövqelərin qazanılması, alıcıların tələbatlarının faydalı şəkildə ödənilməsini təmin etmək məqsədilə qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmağa yönəldilmiş iş planıdır. Strategiya taktikalar vasitəsilə idarə olunur. Yəni Strategiya bir neçə taktiki addımdan ibarət olaraq fəaliyyət göstərir. Strategiya ilə taktikanın əsas fərqi onunla ölçülür ki, taktikanın hazırlanmasına daha az vaxt sərf olunur, nəinki strategiyanın hazırlanmasına. Taktika strategiyanın tərkib elementidir və qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün hədəfə konkret istiqamətlənən yoldur. Xərclərin maliyyə menecmentinin həyata keçirilməsində, təşkilində və uğurlu nəticə əldə olunmasını təmin etmək məqsədilə maliyyə menecmentinin 15
strategiyası və taktikası hazırlanır. Maliyyə menecmentinin strategiyası dedikdə, müəyyən qaydalar, öhdəliklər və məhdudiyyətlər vasitəsilə qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün maliyyə resurslarının, o cümlədən də xərclərin və gəlirlərin ümumi istiqamətlənməsi prosesi başa düşülür. Uğurlu işlənib hazırlanmış və əhatəli təhlil olunmuş strategiya əsasında müıəssisə öz maliyyə resurslarını səmərəli şəkildə idarə edir və yaranmış xərclərin əlavə gəlir hesabına silinməsini təmin edə bilir. Uğur qazanmış strategiya müəssisə, idarə və təşkilatın gələcək dövrlərdəki fəaliyyətinə uyğun olaraq təshih edilərək yenidən işlənib hazırlanır. Maliyyə menecmentinin taktikası dedikdə isə, qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün konkret nəzərdə tutulmuş yollar, üsullar və metodlar başa düşülür. Hər bir iqtisadi prosesdə və iqtisadi vəziyyətdə düzgün idarəetmə qərarının qəbul edilməsi və maliyyə menecmentinin düzgün idarə olunması, eləcə də xərclərin öncədən proqnozlaşdırılması, maliyyə resurslarının səmərəli bölüşdürülməsi və daha çox qazanc əldə etməyə yönəldilmiş istehsal sahələrinə investisiya olunması maliyyə menecmentinin taktikasının əsasında dayanır. Xərclərin maliyyə menecmentinin məqsədləri strateji və talktiki məqsədlər olmaq şərtilə iki qrupa ayrılır. Maliyyə menecmentinin strateji məqsədlərinə müəssisə, idarə və təşkilatın rəhbəri, təsisçisi, səhmdarı və ya direktorlar şurası tərəfindən müəyyən edilmiş və müəssisənin öz fəaliyyəti zamanı əlində rəhbər tutduğu konkret istiqamətlər daxil edilir. Bu istiqamətlərə aşağıdakıları daxil etmək olar:[20, səh. 497] Reproduksiya; Mənfəətin maksimallaşdırılmasının təmin edilməsi Müəssisə səhmdarlarının məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasının təmin edilməsi Müəssisənin,idarə və təşkilatın adi səhmlərinin bazar qiymətinin artırılmasının təmin edilməsi. Maliyyə menecmentinin taktiki məqsədləri strateji məqsədlərin müvafiq şöbələrə və departamentlərə bölüşdürülməsinə əsasən yaranmış istiqamətləri əhatə 16
edir. Qeyd olunan taktiki məqsədlərin əsas istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:[27, səh.215] Xərclərin minimallaşdırılmasının təmin edilməsi; Şəxsi və ya özəl bazar sektorunun genişləndirilməsinin təmin edilməsi; Rəqabət aparma qabiliyyətinin formalaşmasını təmin edilməsi Müflisləşmənin qarşısının alınmasını təmin edəcək tədbirlər planı işləyib hazırlamaq; İqtisadi artıma nail olmaq üçün müvafiq tədbirlərin görülməsini təmin etmək; İstehsal və satış, görülən iş və göstərilən xidmət həcminin artırılmasını təmin etmək. Maliyyə menecmentinin yuxarıda qeyd olunan strateji və taktiki məqsədlərinə nail olmaq üçün aşağıdakı əsas məsələləri həll etmək böyük önəm daşıyır:[27, səh. 230] Müəssisənin cari hesabat dövrü ərzində inkişafı ilə bağlı məsələlərin realizə olunması üçün zəruri olan maliyyə vəsaitlərinin formalaşmasını təmin etmək; Müəssisə. idarə və təşkilatların əsas fəaliyyət istiqamətləri üzrə kəsişmə nöqtəsində formalaşmış maliyyə vəsaitlərinin effektiv istifadəsinin və rentabelli bölüşdürülməsinin təmin edilməsi; Müəssisə, idarə
və təşkilatların maliyyə dövriyyəsinin optimallaşdırılmasını təmin etmək; Müəssisə, idarə və təşkilatların fəaliyyət müddəti ərzində qarşıya çıxa biləcək və gözlənilən maliyyə riski səviyyəsində müəssisənin gəlir və mənfəətinin maksimallaşdırılmasının təmin edilməsi; Müəssisə, idarə və təşkilatların fəaliyyət müddəti ərzində gözlənilən mənfəət
və gəlir
səviyyəsində maliyyə
riskinin minimumlaşdırılmasının təmin edilməsi; 17
Müəssisə, idarə və təşkilatların fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq inkişaf mərhələsində sabit maliyyə balansının qorunub saxlanılmasının təmin edilməsi. Maliyyə menecmentinin obyekti dedikdə, maliyyə resursların, onların əmələgəlmə mənbəyi və istifadə olunma istiqamətləri, müxtəlif təssərrüfat subyektlərinin pul daxilolmalarını və ödənişlərin fasiləsiz axınını təmin edən pul dövriyyəsi başa düşülür. Maliyyə menecmentinin subyekti dedikdə, müəssisənin uğurlu fəaliyyəti naminə yaradılmış maliyyə xidmətləri işçilərindən ibarət olan qrup başa düşülür. Bu qrupun əsas hədəfi istehsal xərclərinin azaldılması metodlarını müəyyənləşdirmək, müəssisənin gəlirlilik səviyyəsinin artırılmasını təmin edəcək istiqamətləri işləyib hazırlamaq, mürəkkəb bazar konyukturası şəraitində müəssisənin likvidlik və ödəyicilik qabiliyyətinin formalaşması üçün strateji və taktiki məqsədlərin işlənib hazırlanmasını təmin etmək, istehsal olunacaq məhsulun, görüləcək işin və göstəriləcək xidmətlərin keyfiyyətinə xələl gətirmədən onların maya dəyərinin aşağı salınması üçün tədbirlər görülməsini təmin etmək, elmi-texniki tərəqqinin ən son nailiyyətlərinin istehsala tətbiqi nəticəsində müəssisə, idarə və
təşkilatların maliyyə
vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına dair tədbirlər həyata keçirtməkdən ibarətdir. Müəssisə idarə və təşkilatların maliyyə resurslarının möhkəmləndirilməsinin əsas istiqamətləri həmin müəssisələrin, idarə və təşkilatların istifadə etdikləri pul vəsaitləri həcminin optimallaşdırılması və onların qıtlığının aradan qaldırılmasının təmin edilməsidir. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda maliyyə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətlərini aşağıda qeyd olunanlar təşkil edir:[14, səh. 202] Müəssisə, idarə və təşkilatlarda təsərrüfat fəaliyyətinin sistemli- fasiləsiz təhlili; Mürəkkəb bazar mexanizmi şəraitində müəssisə. idarə və təşkilatlarda maliyyə stabilliyini təmin etmək məqsədilə mövcud tələblərə uyğun olaraq dövriyyə vəsaitlərinin təşkili;
18
Müəssisə, idarə və təşkilatların xərclərinin dəyişkən və sabit qruplara ayıraraq optimallaşdırılması və “xərclər-pul gəliri-mənfəət” həlqəsindəki elementlərin qarşılıqlı təsiri və qarşılıqlı əlaqəsinin müəyyənləşdirilməsi; Müəssisə, idarə və
təşkilatların fəaliyyətində mənfəətin bölüşdürülməsinin alternativ variantının tapılması və daha rentabelli və effektiv divident siyasətinin seçilərək işlənib hazırlanmasının təmin edilməsi; Maliyyə resursları mənbələrinin ən əlverişli xüsusiyyətlərinin seçilməsi və bank sektoruna təsir gücünü artırmaq məqsədi üçün kommersiya kreditinin və veksel dövriyyəsinin daha geniş tətbiqi; İstehsalı genişləndirmək və çoxşaxəli etmək məqsədilə lizinq münasibətlərindən istifadənin genişləndirilməsinin təmin edilməsi; Balansın qeyri-qənaətbəxş struktura malik olmasına şərait yaratmamaq üçün əmlakın tərkibinin və həmçinin onun mənbələrinin formalaşmasının təkmilləşdirilməsi; Müəssisə, idarə və təşkilatın strateji maliyyə siyasətinin hazırlanması və onun prioritet istiqamətlərinin müəyyən olunaraq həyata keçirilməsinin təmin edilməsi. Müəssisə, idarə və təşkilatlarda maliyyə resurslarının idarə edilməsi, eləcə də xərclərin maliyyə menecmentinin düzgün təhlili və idarə edilməsi müəssisə, idarə və təşkilatın uzunömürlü fəaliyyətini nəticələndirən əsas elementlərdən biridir. Bu baxımdan aşağıdakı sxemdə müəssisənin maliyyə resurslarının idarə edilməsinin strateji məqsədləri və vəzifələri əhatəli şəkildə verilmişdir.[13, səh. 248]
|