Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Debitor və kreditor xərclərin təhlili metodu
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Debitor və kreditor xərclərin təhlili metodu
Mürəkkəb bazar konyukturası şəraitində hər bir müəssisə, idarə və təşkilatın davamlı fəaliyyət göstərməsi və bazarda mövcud olan rəqabətə tab gətirə bilməsi üçün həmin müəssisə, idarə və təşkilatlar mütləq şəkildə gəlirli və ya səmərəli, rentabelli fəaliyyət göstərməlidirlər. Hər bir müəssisənin rentabelli fəaliyyət göstərməsinin özəyində isə xərclərin və gəlirlərin maliyyə nəticələrinin analizi və düzgün proqnozlaşdırılması dayanır. Müəssisələrin gəlir və xərclərinin maliyyə nəticələrinin düzgün qiymətləndirilməsi son nəticədə həmin müəssisənin istehsal 43
və ya satış prosesindəki səmərəliliyini yüksəltmiş olacaqdır. Müəssisənin səmərəli fəaliyyətinə təsir edən əsas amillərə isə istehsal xərclərinin ümumi məzmunu, dövlət ödəmələri, istehsal və ya satış ilə bağlı əhaliyə və ya qeyri-əhali təbəqələrinə göstərmiş olduğu xidmətlərə görə xərclər və sair xərclər aiddir. Bu səbəbdən də müəssisə. idarə və təşkilatların həm qısamüddətli dövrdə, həm də uzunmüddətli dövrlərdə səmərəli və rentabelli fəaliyyət göstərə bilməsi üçün yeganə şərt xərclərin düzgün maliyyə nəticələrinin proqnozlaşdırılması və maliyyə nəticələrinin idarə olunaraq müəssisənin istehsal səmərəliliyi ilə qarşılıqlı əlaqəsini müəyyənləşdirməkdir. Çünki istehsal prosesində gözdən yayınacaq hər hansı çox kiçik xərc belə mənfəətin azalması və ümumi planda müəssisənin zərərlə işləməsinə təsir edə biləcək çox mühim bir ünsürdür.[8, səh. 96] Bu səbəbdən də müəssisənin fəaliyyətində xərclərin maliyyə nəticələrinin müəyyən edilməsi əsas prioritet kimi qəbul olunmalıdır. Müəssisənin işgüzar fəaliyyətində ən əhəmiyyətli məsələ müəssisə, idarə və təşkilatların istehsal və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əldə etdiyi maliyyə nəticələridir. Müəssisənin maliyyə göstəriciləri mənfəət və zərərlə ölçülə bilər. Müəssisənin hesabat dövründəki işgüzar fəaliyyəti ilə əlaqədar mənfəət və zərərlər də daxil olmaqla maliyyə göstəriciləri müəssisənin özünəməxsus kapitalının artma və ya azalma səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Müəssisə, idarə və təşkiatların hesabat dövründəki işgüzar fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq kapitalın artması mənfəətə. Azalması isə zərərə daxil esdilir. Müəssisələrin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq mənfəət və gəlir aşağıdakı mənbələrdən formalaşır:[13, səh. 142] Müəssisənin bilavasitə həyata keçirdiyini cari fəaliyyətdən, istehsal olunmuş məhsulun realizə edilməsindən və görülmüş işlərdən və göstərilmiş xidmətlərdən əldə olunan maliyyə nəticələri. Bu maliyyə nəticələri müəssisənin fəaliyyət keyfiyyətindən asılı olaraq mənfəət və zərərlə nəticələnə bilər. Belə ki, məhsul istehsalına çəkilən xərclər birbaşa mənfəəti azaldırsa, həmin istehsal xərclərinin azaltmaq daha çox mənfəət əldə etmək olar. Lakin, burada diqqət yetirilməli olan
44
nüans məhz Elmi-Texniki Tərəqqinin ən son nailiyyətlərini istehsala cəlb etməklə istehsal xərcini azaltmaq mümkündür. İstehsal olunacaq məhsulun keyfiyyətinin aşağı salınaraq istehsal xərcinə qənaət olunarsa, bu son nəticədə müəssiyə zərər gətirər; istehsal olunmuş keyfiyyətsiz və ya aşağı keyfiyyətli məhsulların realizə olunması çətinləşər və müəssisə, idarə və təşkilat bu istehsaldan mənfəət götürə bilməz və zərərə işləmiş olar. əsas vəsaitlərin və aktivlərin satışından əldə olunan maliyyə nəticəsi. Qeyd olunan maliyyə nəticəsinin özəyində mənfəət dayanır. Belə ki, əsas vəsaitlərin və aktivlərin satışı nəticəsində müəssisə, idarə və təşkilatlar mənfəət əldə etmiş olurlar. Satışla əlaqədar olmayaraq maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarından əldə olunan maliyyə nəticələri. Burada maliyyə nəticəsi kimi həm mənfəət, həm də zərər çıxış edə bilir. Mənfəətdən büdcəyə ödəmələr üzrə maliyyə nəticələri. Bu nəticələrin özəyində isə yalnız və yalnız xərclər dayanır. Yuxarıda qeyd olunan maliyyə nəticələri əsasında, yəni mənfəət və zərərin yekunu olaraq müəssisə, idarə və təşkilatlarda kapital artımı və ya azalması müşahidə oluna bilər. Müəssisə, idarə və təşkilatlar hesabat ilinin tam yekunu əsasında maliyyə nəticələrini formalaşdırır. Hesabat ili üzrə balans mənfəəti büdcə ilə hesablaşmaların nəticə nəzərə alınaraq müəyyənləşir. Balans mənfəəti dedikdə, müəssisə, idarə və təşkilatların bütün istehsal və qeyri-istehsal maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əldə olunmuş mənfəətin yekunu başa düşülür. İşçilərin əmək haqqını, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş vergi dərəcələrini və digər icbari tədiyyələr ödəndikdən sonra müəssisə, idarə və təşkilatların sərəncamında qalan mənfəət müəssisənin xalis mənfəəti hesab olunur. Hər bir müəssisə, idarə və təşkilatın maliyyə-təsərrüfat funksiyalarını həyata keçirən zaman gördüyü işlərin və yaxud da göstərdiyi xidmətlərin müqabilində əlavə xərcləri yarana bilər. Bu qəbildən olan xərcləri adətən iki qrupa bölürlər:
45
Debitor xərcləri; Kreditor xərcləri. Müəssisələrin maliyyə təsərrüfat fəaliyyəti zamanı göstərmiş olduğu işə, istehsal etdiyi məhsula və ya digər fəaliyyət növünə əsasən hər hansı kənar müəssisəyə borcu yarana bilər ki, həmin borc iqtisadi ədəbiyyatlarda kreditor borc hesab olunur. Digər müəssisə və təşkilatların həmin təşkilata olan borcu isə debitor borc hesab olunur. Başqa sözlə desək, kreditor borcu müəssisənin əsas xərc istiqamətini təşkil edir, yəni ki, müəssisənin digər müəssisələrə verməli olduğu borcdur. Debitor borcu isə kənar müəssisə və təşkilatların həmin müəssisəyə verməli olduqları borcdur ki, bu da nəticədə müəssisənin gəlir mənbələrindən biri hesab olunur. İstənilən halda debitor borclarına nəzarətin həyata keçirilməsi və bu borcların vaxtında digər müəssisələrdən alınmasının təmin olunması müəssisələrin dayanıqlı və uzunmüddətli fəaliyyətində müstəsna rol oynayır. Bir çox hallarda müəssisə, idarə və təşkilatların borcları “zəncirvari reaksiya” prinsipinə malik olur. Buna misal olaraq, məhsul və həmçinin xidmət (deyək ki, neft) satarkən xammal zavoda ötürülür (müəssisə təchizatçıya borclu qala bilir), buradan isə neft bazasına (obyekt neft zavoduna borclu qalına bilir) göndərilir və s. göstərmək olar. Sonra isə borclar eləcə də bu zəncirvari yolla ödənilə bilir. Yəni anlamaq mümkündür ki, biz iqtisadi əlaqələrin qarşılıqlı asılılıq mühitində yaşayırıq və bir məsuliyyətsiz borclu olan şəxs bir çox şirkətlər haqqında borcun qaytarılmaması böhranını yaratmış ola bilər. İqtisadiyyatı kifayət qədər yüksək inkişaf etmiş ölkələrə nəzər salsaq görərik ki, belə ölkələrdə dövriyyənin sürətinin artırılmasında surroqat pullardan, başqa sözlə desək, istiqrazlardan, veksellərdən istifadə olunur. Lakin dediyimiz bu metodun ölkəmizdə tətbiqi demək olar ki, mümkün deyildir. Çünki surroqat pulların dövriyyəyə daxil olması, eyni zamanda da istiqrazların və yaxud da veksellərin dövriyyədə olması Fond bazarının yaranmasını zəruri edir. Respublikamızda isə bu dövriyyəni həyata keçirə biləcək fond bazarı olmadığından 46
dövriyyəyə veksellərin və yaxud da istiqrazların daxil edilməsi mümkünsüz kimi görünür. Qeyd etdiyimiz kimi, hər bir müəssisənin davamlı fəaliyyətinin əsasında məhz debitor borcların vaxtında alınması və bu borclara düzgün nəzarət edilməsi, başqa təbirlə desək, debitor borclar üzərində maliyyə menecmentinin düzgün təşkil olunması dayanır. Belə ki, heç də həmişə müəssisə debitor borclarını asanlıqla toplaya bilmir. Bəzi hallarda kənar müəssisələr öz kreditor borclarını verməkdən imtina edir. Bunun isə əsas səbəbi kimi məhz həmin müəssisələrin borcları qaytarmaq istəməməsi deyil, borcu qaytara bilməməsi dayanır. Borcun qaytara bilinməməsində əsaslardan biri də müəssisənin iflasa uğraması dayanır. Qanunvericiliyə əsaslansaq görərik ki, müflisləşmə prosesi həm könüllü, həm də məcburi şəkildə elan oluna bilər. belə ki, “Müflisləşmə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən, fiziki və həmçinin hüquqi şəxs borclarını qaytara bilmədiyi təqdirdə, yəni borclarının məbləği onun xalis olan aktivlərinin 10%-ni ötürsə, məhkəmə ya müflisləşmə prosesinin başlanıla bilməsi, ya da sanasiya prosesinin (şirkətin “sağlamlaşdırılması”) həyata keçirilməsi barəsində qərar çıxarır.[12] Ölkə səviyyəsində vəziyyətə nəzər yetirəsi olsaq görərik ki, Azərbaycan Respublikasında borcların qaytarılmaması ilə əlaqədar çox da ciddi problem yoxdur. Şirkətlərin borcları qaytarması ilə bağlı problem yarandıqda, adətən bu, pul azlığı və ya dövrün qeyri-sabit olmaması deyil, sadəcə onların kreditorları qarşısında öhdəliklərə qarşı adi məsuliyyətsizliyin yaranması ilə əlaqədar olur. Belə vəziyyətdə isə ən ideal çıxış yolu məhkəməyə müraciət etməkdir. Amma unutmamaq lazımdır ki, Azərbaycanda iddianın ümumi müddəti 10 il müddətini təşkil edir. Həmçinin mütəmadi olaraq yerinə yetirilməli olan müqavilələr üzrə iddia müddəti 3 il, əgər müqavilə predmeti daşınmaz əmlakdırsa, sözügedən müddət 6 il olur. Bir çox hallarda müəssisə, idarə və təşkilatlar krediti verərkən heç də həmişə qoyulmuş girovun verilən məbləğə uyğunluğunu düzgün-həqiqətə uyğun müəyyən edə bilmir. Bu da o səbəbdən baş verir ki, girovun, eləcə də torpaq
47
sahələri, daşınmaz əmlak və s.-nin bazar qiyməti, məsəl üçün, 10 min manat olduğu təqdirdə, dələduzluq və ya aldatma yolu ilə mövcud əmlakın qiyməti 100 minə qaldırılır. Nəticədə isə müvafiq olaraq da kredit təxminən əlli min manat məbləğində ayrıla bilir. Sonra mübahisəli vəziyyət yaranan zaman kreditor məhkəmə yoluyla cavabdeh şəxsdən bu resursları almağa çalışarkən aydın ola bilir ki, girov qoyulan kreditin heç yarısını belə ödənilə bilmir, borclu şəxsin isə ödəməyə pulu çatmır, vəya o, tam qanuni olaraq əsaslarla məhkəmə prosedurasını uzatmağa başlanıla bilər. Təcrübədə göstərilən qanunvericiliyin bu məsələlərdə ieal olmaması və onun tətbiq olunması zamanı, xüsusən də tədbiq olunan qərarların icrası prosesində qüsurların mövcudluğu bankların 5-6 ildə pullarını geri ala bilməməsinə səbəb olur. Bununla birlikdə, məhkəmə və icra vasitələri hər şeyi həll edə bilən “sehrli çubuq” deyildir. Bu səbəbdəndə kreditorlar ilk olaraq kreditlərin anderraytinqi və riskin dəyərləndirilməsi haqqında daxili prosedurları təkmilləşdirməlidirlər.
Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|