Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

Üçüncü bölmə
KÜTLƏNİN MÜXTƏLİF KATEQORİYALARININ TƏSNİFATI VƏ TƏSVİRİ
downloaded from KitabYurdu.org

---

I fəsil
KÜTLƏNİN TƏSNİFATI
İzdihamın ümumi bölgüsü. – Onun təsnifatı.
1. Müxtəlif növlü kütlə. – O necə yaranır. – İrqin təsiri. – İrqin ruhu nə qədər
güclüdürsə, kütlənin ruhu bir o qədər zəif təzahür edir. – İrqin ruhu sivilizasiyanın
vəziyyətini əks etdirir, kütlənin ruhu – barbarlığın vəziyyətini.
2. Yekcins kütlə. – Yekcins kütlənin bölgüsü. – Sektalar, kastalar və siniflər.
Biz artıq ilhamlanmış kütləyə xas ümumi əlamətləri öyrənmişik; indi müvafiq
oyandırıcıların təsiri altında həmin yığıncaqların kütləyə çevrildiyi zaman, müxtəlif
kateqoriyalı yığıncaqlarda ümumi xüsusiyyətlərə birləşən şəxsi xüsusiyyətləri
araşdırmalıyıq.
Kütlənin təsnifat zamanı başlanğıc nöqtəsi bizim üçün sadə yığnaq təşkil edir.
Müxtəlif irqlərin fərdlərindən təşkil olunduğu zaman yığnağın bu cür primitiv forması
müşahidə olunur və o, bir rəhbərin iradəsinə az və ya çox dərəcədə hörmətdən başqa
heç bir ümumi əlaqəyə malik olmur. Bu cür yığnaqların tiplərinə bir çox əsrlər
boyunca Roma imperiyasını dolduran, olduqca müxtəlif mənşəli barbarlar aid
edilirlər. Müxtəlif irqlərdən təşkil olunmuş bu cür yığnaqların üzərində məlum
amillərin təsiri altında artıq ümumi xüsusiyyətləri mənimsəyib və nəhayət irqi
yaradan ona bənzər kütlə dayanacaq.
Bu yığnaqların hər iki kateqoriyası yuxarıda söz açdığımız amillərin təsiri altında,
təşkil olunmuş və ya ilhamlanmış kütləyə çevrilə bilərlər. Bu, təşkil olunmuş kütlədə
biz aşağıdakı müxtəlifliyi üzə çıxara bilərik:
A. Kütlə 1. Anonim (məsələn, küçə izdihamı).
müxtəlif növlü 2. Qeyri-anonim (andlılar,
parlament yığıncaqları və s.).
B. Kütlə 1. Sektalar (siyasi, dini və s.).
Yekcins 2. Kastalar (hərbiçilər, ruhanilər, fəhlələr və s.).
3. Siniflər (burjuaziya, kəndlilər və s.).
Bir neçə cümlədə kütlənin bu müxtəlif kateqoriyalarına aid başlıca fərqləndirici
xüsusiyyətlərini müəyyən etməyə çalışaq.
1. MÜXTƏLİF NÖVLÜ KÜTLƏ
Həmin kütlə üçün xarakterik olan xüsusiyyətlər barədə artıq əvvəl danışmışıq.
Belə kütlə ən müxtəlif peşələrə malik və əqli inkişafına görə bir-birindən fərqlənən
fərdlərdən təşkil olunurlar. Artıq bilirik ki, hərəkətdə olan kütləni təşkil edən
insanların kollektiv psixologiyası, onların fərdi psixologiyasından əhəmiyyətli
dərəcədə fərqlənir və əqli inkişaf buna mane olmur. O da məlumdur ki, şüur
yığıncaqlarda heç bir rol oynamır və orada mühərrik rolunu qeyri-iradi hislər oynayır.
Başlıca amil – irq – bizə belə bir kütlənin rəngarəng formaları arasında olan daha
dərin fərqləri təyin etməyə imkan yaradır. İrqin oynadığı həmin rolla bağlı məsələyə
dəfələrlə toxunmuşuq və bu da bizə insanların əməllərini müəyyən edən və bundan
əlavə kütlənin hərəkətlərində və xüsusiyyətlərində onun ən əzəmətli amil olduğunu
downloaded from KitabYurdu.org

---

təsdiq etməyə imkan verir. Ən müxtəlif fərdlərdən, lakin eyni irqdən (məsələn, ingilis
və ya Çin) təşkil olunmuş kütlə, tərkibinə hər cür növdən fərdlər daxil olan, amma
müxtəlif irqlərə mənsub (məsələn, rus, fransız, ispan) kütlədən kəskin fərqlənir.
İrsi əqli təşkilatlar tərəfindən insanların fikir və hislərində yaratdığı dərin fərqlər,
hər hansı bir şərait üzündən, özü də nadir vəziyyətlərdə, kütlədə bir yerə, özü də
bərabər paylarda toplanan, müxtəlif millətlərin fərdlərində, həmin andaca özünü
büruzə verir. Hətta onları bir araya gəlməyə məcbur edən görünən ümumi mənafeyə
baxmayaraq, həmin fərqlər yenə də özünü göstərir. Sosialistlərin hər bir ölkənin fəhlə
sinfindən ümumi konqresə nümayəndələr toplamaq cəhdləri, adətən, ən qızğın fikir
ayrılıqlarına gətirib çıxarır. Latın kütləsi, nə qədər inqilabi və yaxud mühafizəkar olsa
belə, bütün hallarda dövlətə müraciət edəcək ki, tələblərinin yerinə yetirilməsi işinə
müdaxilə etsin. Bu kütlədə həmişə mərkəzləşməyə və sezarizmə meyillilik özünü
göstərir. İngilis və ya amerikan kütləsi isə dövləti qəbul etmir və həmişə şəxsi
təşəbbüsə müraciət edir. Fransız kütləsi ən çox bərabərliyi, ingilis isə azadlığı müdafiə
edir. İrqlər arasında mövcud olan bu cür fərqlər, ona aparıb çıxarır ki, sosializm və
demokratiya da demək olar ki, millətlərin sayı qədər rəngarəng formaları təmsil edir.
İrqin ruhu bütünlüklə kütlənin ruhunu özünə tabe edir və onun tərəddüdlərini
məhdudlaşdıran əzəmətli gücə malik olur. Belə bir əsas qanunu etiraf etmək lazımdır
ki, irqin ruhu nə qədər çox inkişaf edirsə, kütlənin ən primitiv xassələri bir o qədər
özünü zəif büruzə verir. Kütlənin hökmranlığı barbarlığı və ya barbarlığa qayıdışı ifadə
edir. Yalnız möhkəm təşkil olunmuş irqi ruha malik olmaqla, az ya çox dərəcədə onun
kütlə üzərində düşüncəsiz hakimiyyətindən can qurtara və barbarlıq vəziyyətindən
çıxmaq olar.
İrqi bir kənara qoyub, biz müxtəlif növlü kütləni iki yerə ayıra bilərik: anonim,
küçə kütləsi və qeyri-anonim kütləyə, bura bütün məşvərətçi yığıncaqları, məs,
andlıları aid etmək olar. Birinci növ kütlədə olmayan məsuliyyət hissi, ikinci növ
kütlədə inkişaf edib və onun əməllərinə çox vaxt tamamilə başqa istiqamət verir.
2. YEKCİNS KÜTLƏ
Yekcinc kütlə üç kateqoriyadan ibarətdir: sektalar, kastalar və siniflər.
Sekta yekcins kütlənin birinci dərəcəsini təmsil edir. Onun tərkibinə müxtəlif
peşə və tərbiyədən, müxtəlif mühitdən olan fərdlər daxildir, həm də nəzərə almaq
lazımdır ki, onların arasında yeganə əlaqə kimi inanclar çıxış edir. Məsələn, müxtəlif
dini, həmçinin siyasi sektalar.
Kasta isə artıq kütlə üçün əlçatan olan təşkilatların ən yüksək dərəcəsini təmsil
edir. Sektanın tərkibinə, gördüyümüz kimi, müxtəlif peşə, tərbiyə və mühitdən olan,
yalnız mənafe birliyinin birləşdirdiyi fərdlər daxildirsə, kastaların tərkibinə isə yalnız
eyni peşədən olan, nəticə etibarilə, təxminən eyni mühitdən çıxan və eyni tərbiyəni
alan fərdlər daxildilər. Hərbi və ruhani kastanı bura aid etmək olar.
Sinif müxtəlif mənşəli fərdlərdən yaranır, hər hansı bir sektada olduğu kimi yalnız
mənafe baxımından yox, kastada müşahidə olunduğu kimi, peşə məşğuliyyəti
baxımından deyil, amma oxşar həyat və tərbiyənin təsiri altında təşəkkül tapan
məlum maraqlar, vərdişlər əsasında birləşən fərdlərdən. Buna, məsələn, burjuaziya
sinfini, kəndli və s. daxildir.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Bu əsərimdə mən yekcins kütlənin (sektalar, kastalar və siniflər) öyrənilməsinin
təfsilatına varmayacağam, belə ki, bu məsələnin tədqiqini növbəti cildə
saxlayacağam. Burada isə yekcins kütlə ilə bağlı tədqiqatları, kütlənin özüm
tərəfindən seçilmiş növləri kimi bəzi konkret kateqoriyalarını təsvir etməklə
yekunlaşdıracağam.
II fəsil
CİNAYƏTKAR KÜTLƏ
Qondarma cinayətkar kütlə. – Kütlə qanun nöqteyi-nəzərindən cinayətkar ola
bilər, lakin psixoloji nöqteyi-nəzərdən belə ola bilməz. – kütlənin əməllərinin
bütövlükdə qeyri-iradiliyi. – Müxtəlif nümunələr. – “Sentyabrçılar”ın psixologiyası.
– Onların, düşüncələri, hissiyyatı, sərtliyi və əxlaqı.
“Cinayətkar kütlə” adı heç bir halda bu kütləyə uyğun gəlmir, məlum həyəcanlı
vəziyyətdən sonra təlqinlərə tabe olan sadə, qeyri-iradi avtomata çevrilir. Buna
baxmayaraq, həmin yanlış adı saxlayıram, çünki o, yeni dövr psixoloji tədqiqatları ilə
qanuniləşib. Heç şübhəsiz, kütlənin bəzi hərəkətləri, öz-özlüyündə baxsaq, cinayətkar
əməllərdir, lakin onda hindusu yeyən pələngin əməlini də cinayətkar əməl
adlandırmaq olar. Kütlə həmişə cinayəti hansısa çox qüdrətli bir təlqinin təsiri altında
törədir və həmin cinayətdə iştirak edən fərdlər öz borclarını yerinə yetirdiklərinə
əmin olurlar, bunu adi cinayətkar haqqında söyləmək mümkün deyil.
Kütlə cinayətlərinin tarixi yuxarıda deyilənləri bütünlüklə təsdiq edir. Buna tipik
nümunə olaraq, Bastiliyanın qubernatoru de`Loneyin qətlə yetirilməsini göstərmək
olar. Qala ələ keçiriləndən sonra azğınlaşmış kütlə onu dövrəyə alıb, hər tərəfdən
zərbələr endirməyə başladı. Biriləri onu asmağı, digərləri – başını üzməyi və yaxud
atın quyruğuna bağlayıb, sürüməyi təklif edirdilər. Müdafiə olunmağa çalışan
qubernator, təsadüfən hücum çəkənlərdən birini ayağı ilə vurdu. Həmin anda təpiklə
zərbə alan şəxsə kimsə qubernatorun boğazını kəsməyi təklif etdi və bu təklif kütlə
tərəfindən dərhal bəyənildi.
Cəllad rolunu icra eləmək isə yaşayış yeri olmayan və digər avaralarla birlikdə
Bastiliyada nə baş verdiyinə baxmaq üçün gələn aşpaza tapşırıldı. Ümumi qərara tabe
olan bu şəxs, etdiyinin vətənpərvərlik əməli olduğuna və hətta bu cür əclafı
öldürdüyünə görə medal almağa belə layiq olduğuna əmin idi. Özünə uzadılan qılıncla
o, qubernatorun yalın boynuna zərbə endirdi, lakin qılınc yaxşı itilənməmişdi. Belədə
o, sakitcəsinə cibindən qara dəstəkli, aşpaz işlədiyi vaxtlarda ət kəsməyi öyrəndiyi
bıçağı çıxardı, onun köməyi ilə etməli olduğu işi, əməliyyatı rahatlıqla başa çatdırdı.
Bu hadisədə yuxarıda bəhs etdiyim hərəkət mexanizmini aydın izləmək
mümkündür: təlqinə tabe olmaq, özü də belə qüvvətli, kollektiv və qatilə inam verən
təlqinə, hansı ki, o, tərifəlayiq əməli yerinə yetirir, özü də bu inam o qədər güclü olur
ki, həmin şəxs törətdiyi əməlin öz həmvətənləri tərəfindən yekdilliklə bəyənildiyini
görür. Əlbəttə, bu əməl qanun nöqteyi-nəzərindən cinayət əməlidir, psixoloji
nöqteyi-nəzərdən isə biz onu belə adlandıra bilmərik.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Cinayətkar kütlənin ümumi xüsusiyyətləri, digər, hər cür izdihamın xüsusiyyətləri
kimidir: təlqinə qarşı həssaslıq, sadədillik, qərarsızlıq, hislərin birinciliyi, həm yaxşı,
həm də pis. Bütün bunları tarixdə biz, özü barədə ən dəhşətli xatirələr qoymuş
kütlədə tapa bilərik – “sentyabrçılar” adlandırılan kütlədə. Onlarda, yeri gəlmişkən,
Varfolomey gecəsi qatillərində olduğu kimi bir çox ümumi xüsusiyyətlərə rast gəlmək
olar. Təfsilatlar, hansılar ki, burada qeyd edirəm, müasirlərinin xatirələrindən istifadə
etmiş Tendən götürülmüşdür.
Dəqiqliyi ilə məlum deyil ki, məhbusları döymək vasitəsilə həbsxananı boşaltmaq
üçün əmri kim vermiş və ya bu kim tərəfindən təlqin olunmuşdu. Bu, Danton olubmu
və ya bir başqası əhəmiyyət kəsb etmir. Məlum hadisədə bizim üçün maraqlı olan
kütlənin, hansı ki, üzərinə həmin qətlləri törətmək vəzifəsi qoyulmuşdu, təsirinə
düşdüyü güclü təlqin faktıdır.
Qatillər kütləsi təxminən dörd yüz nəfər adamdan ibarət idi və özlüyündə
müxtəlif növlü izdihamın ən təkmil tipini təsvir edirdi. Azsaylı peşəkar dilənçiləri
çıxmaq şərti ilə, yerdə qalanların hamısı bütün dərəcələrdən olan dükançı və
sənətkarlardan ibarət idi: başmaqçılar, çilingərlər, bərbərlər, bənnalar, məmurlar,
komisyonçular və s. Oxşar təlqinin təsiri altında, hansı ki, yuxarıda misal çəkdiyim
olayda aşpaz tabe olmuşdu, bütün bu insanlar əmin idilər ki, vətənpərvər borclarını
yerinə yetirirlər. Onlar ikili öhdəlik yerinə yetirirdilər – hakim və cəllad – və heç də
özlərini cinayətkar hesab etmirdilər.
Öz missiyalarının vacibliyinə inanan bu adamlar, hər şeydən öncə bir tribunal
yaratmışdılar və kütlənin mühakimələrindəki səthilik və onun ədaləti elə həmin anda
özünü göstərdi. Mühakimə edilənlərin sayının çoxluğundan, belə qərara gəlindi ki,
zadəganlar, zabitlər, ruhanilər, saray əhli, bir sözlə, belə demək mümkünsə, xeyirxah
vətənpərvərlərin gözündə təkcə rütbələri onların günahkar olması üçün yetərli
dəlillər təşkil edirdi, dəstə ilə, heç bir müzakirəsiz və xüsusi məhkəmə hökmləri
olmadan öldürülsün; digərlərinə gəldikdə, onların zahiri görkəmlərinə və ad-sanlarına
uyğun mühakimə olunmaları nəzərdə tutulurdu. Bu minvalla, kütlə özünün primitiv
vicdanı əsasında tələblərini təmin etdi və öz çılğın instinktlərinə sərbəstlik verməklə,
hansı ki, genezisi yuxarıda tərəfimdən qeyd olunub və hansı ki, izdihamda həmişə çox
yüksək dərəcədə genişlənir, artıq qanuni əsasda qətllərə başlaya bilərdi. Lakin bu
instinktlər növbə ilə kütlədə tamamilə əks hislərin, məs, həssaslığın, hansı ki, çılğınlıq
təki o da ifrat həddə yüksələ bilər, ortaya çıxmasına heç bir maneçilik
törətmir.
Bu adamlar paris fəhləsini xarakterizə edən ekspansiv həssaslığa malik idilər.
Məsələn, federatlardan
18
biri, dövlət həbsxanasında saxlanan məhbusların 26 saat
ərzində susuz saxlandıqlarını öyrəndikdə, az qala dəliyə dönmüşdü. Əgər dustaqların
özləri həmin fərsizin müdafiəsinə qalxmasaydılar, federat başısoyuq həbsxana işçisini
parçalamağa hazır idi. İmprovizə olunmuş tribunal məhbuslardan hansısa barədə
bəraət çıxarında, həm gözətçilər, həm də qatillər şövqlə bir-birini qucaqlayır, ən
şiddətli alqış sədaları yüksəlir, bundan sonra kütləvi qətllər yenidən davam etdirilirdi.
Qətlin icra olunduğu anda da şənlik ara vermirdi; meyitlərin ətrafında rəqs edir,
aristokratların qətl səhnəsini görməyi arzu edən “qadınlar” üçün skamyalar
qoyulurdu. Bu halda belə qatillər spesifik ədalət hislərini göstərməkdən qalmırdılar.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Qatillərdən biri tribunala bəyan etdi ki, qadınlar uzaqda əyləşdiklərindən yaxşı görə
bilmirlər və aristokratları döymək zövqündən yalnız bəziləri bəhrələnir. Qeydin
ədalətli olduğunu etiraf edən tribunal, məhkumları qatillərin cərgəsi önündən daha
asta-asta keçirmək barədə qərar verdi, verilən işgəncənin davamlı olması üçün onları
qılıncın küt tərəfi ilə vurmalı olacaqdılar. Onlar tamamilə soyundurulmuş qurbanlarını
yarım saat ərzində parça-tikə edirdilər və hamı baxıb qurtardıqdan sonra,
bədbəxtlərin qarnını yarıb, ölümü gerçəkləşdirirdilər.
Lakin bir başqa baxımdan qatillərdə elə vasvasılıq və əxlaq aşkar olunurdu ki,
belə bir şeyi onlardan gözləmək ağlabatan görünmürdü. Məsələn, onlar öz
qurbanlarının üzərindən aşkar etdikləri nə pula, nə də qiymətli zinət əşyalarına
toxunurdular və bütün bunlar komitəyə təqdim edilirdi.
Bütün bu cür hərəkətlərdə kütlənin ruhu üçün xarakterik olan ilkin mühakimə
formalarını müşahidə etmək olur. Beləliklə, 12000-dən 15000-dək millət düşmənini
qətlə yetirdikdən sonra kütlə dərhal yeni təlqinə tabe oldu. Kimsə qeyd etdi ki, digər
həbsxanalarda da yaşlı dilənçilər, avaralar və gənc məhkumlar, bir sözlə çoxlu sayda
lazımsız ünsürlər saxlanılır, onlardan da can qurtarmaq pis olmazdı; özü də
aralarında, heç şübhəsiz, öz ərini zəhərləmiş xanım Delyarü kimi xalq düşmənləri də
olmamış deyil. “O, yəqin həbsxanada oturmaqdan quduza dönüb. Əgər imkanı
olsaydı, o, bütün Parisi yandırardı; o, həqiqətən belə demişdi, o, bunu söyləmişdi:
“Daha bir! Daha bir süpürgə zərbəsi!” Belə dəlillər kütləyə o dərəcədə əsaslı gəlmişdi
ki, bütün məhbuslar kütləvi şəkildə qətlə yetirilmişdi və o cümlədən 12-17 yaşarası
on beş uşağı da, “zamanı gəldikdə onlar da millət düşməninə çevriləcəkdilər, buna
görə onlardan elə bəri başdan qurtulmaq daha yaxşı olardı”.
Bir həftə çəkən bu əməkdən, hər şey başa çatdıqdan sonra, qatillər nəhayət
istirahət etmək haqqında düşünməyə başladılar. Vətən qarşısında öz borclarını yerinə
yetirdiklərinə və buna görə təşəkkürə layiq olduqlarına tam əmin olan bu insanlar,
hakimiyyətdən mükafatlandırılmalarını tələb etdilər; ən zirəkləri isə hətta medal
almaq iddiası irəli sürürdülər.
1871-ci ildəki Kommuna tarixində də oxşar faktlar az olmamışdı. Və biz çox
güman ki, bu cür faktları hələ az müşahidə etməyəcəyik, belə ki, kütlənin təsiri
getdikcə genişlənir, hakimiyyət isə onun qarşısında güzəştə gedir.
III fəsil
ANDLI İCLASÇILAR VƏ CİNAYƏT MƏHKƏMƏLƏRİ
Cinayət məhkəmələrinin andlı iclasçıları. – Andlı iclasçıların ümumi xarakteri. –
Statistika göstərir ki, onların qərarları tərkibdən asılı olmur. – Andlı iclasçılarda necə
təəssürat oyatmalı. – Məşhur vəkillərin əl atdıqları inandırma üsulları. – İclasçıların
mərhəmət və ya sərtlik göstərdikləri cinayətlərin xarakteri. – Andlı iclasçılar
təsisatlarının faydası və hakimlərin onlarla əvəz olunmalarının böyük təhlükəsi.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Burada andlı iclasçıların bütün kateqoriyalarına baxmaq imkanı olmadığından,
yalnız ən mühüm hesab etdiyim cinayət məhkəməsinin andlı iclasçıları üzərində
dayanacağam. Həmin iclasçılar özlüyündə yekcins, qeyri-anonim kütlənin ən əla
nümunəsini təmsil edirlər. Biz burada həm təlqinə həssaslığı və həm də düşüncə
qabiliyyətinin zəif inkişafı, rəhbərlərin təsiri və sair və ilaxır ilə birlikdə qeyri-iradi
hislərin üstünlüklərini görürük. İclasçıların bu kateqoriyasını öyrənməklə, kütlə
psixologiyasından xəbərsiz olan insanlar tərəfindən yol verilən maraqlı səhv
nümunələrini müşahidə edə bilərik.
İclasçılar hər şeydən öncə bizə kütlənin tərkibinə daxil olan ayrı-ayrı fərdlərin
şüur səviyyəsinin, qəbul olunan qərarlar nöqteyi-nəzərindən, necə az əhəmiyyət kəsb
etmələrinə dair gözəl nümunə verirlər. Artıq ağlın müstəsna olaraq texniki
məsələlərdə əhəmiyyət daşıdığını, ümumi məşvərət yığıncaqlarında isə hər hansı bir
rol oynamadığını demişik. Bənna və baqqallara aid ümumi yığıncaqlarda söylənilən
fikirlər, onlar həmin məsələlərin müzakirəsi üçün bir araya toplanarkən, elm adamları
və ya artistlərin fikirlərindən çox az fərqlənir. Müxtəlif vaxtlarda məhz 1848-ci ilə
qədər administrasiya iclasçı vəzifəsini icra edəcək şəxslərin çox ciddi seçimini həyata
keçirirdilər, bu sahədə üstünlük daha çox ziyalı adamlara, professorlara, məmurlara,
ədiblərə və sair verilirdi. İndi isə andlılar daha çıx kiçik tacirlər arasından, dükançı,
sahibkar, fəhlə və qulluqçular sırasından seçilirlər. Və mütəxəssislərin böyük
heyrətinə rəğmən, statistika göstərir ki, iclasçıların tərkibi kimlərdən təşkil
olunmasından asılı olmayaraq, qərarları tamamilə bənzər olur. Hakimlərin özləri də,
andlı iclasçılar təsisatına qarşı nə qədər düşmən münasibət bəsləsələr belə, bu faktın
ədalətliliyini etiraf etməyə bilmirlər. Cinayət məhkəməsinin keçmiş sədri Berar de
Qlyaje bu xüsusda öz “Xatirələrində” nə deyir:
“Hazırkı zamanda iclasçıların seçimi əslində bələdiyyə müvəkkillərinin əlindədir,
hansı ki, mövqeləri ilə əlaqəli siyasi və seçki mülahizələrini rəhbər tutaraq, arzularına
uyğun bəzilərini ora daxil edir, digərlərini isə ordan kənarlaşdırırlar... Seçilənlərin
böyük əksəriyyətini keçmiş zamanlarda olduğu kimi iri tacirlər deyil, xırda tacirlər və
müxtəlif idarələrdən olan qulluqçular təşkil edirlər... Lakin bütün fikirlər və bütün
peşələr hakimlərin şəxsində bir-birinə qarışır, özü də onların bəzilərində neofit (bir
din və ya nəzəriyyənin yeni tərəfdarı) coşqunluğu təzahür edir; beləliklə, andlı
iclasçıların ruhu dəyişikliklərə məruz qalmayıb və onların hökmləri də olduğu kimi
qalıb”.
Bu sitatdan biz yalnız tam ədalətli nəticələr çıxarırıq, lakin səbəblə bağlı deyil,
belə ki, onlar doğru deyil. Burada təəccüblənəsi bir şey də yoxdur, zira, kütlənin
psixologiyası, nəticə etibarilə, andlı iclasçıların da, əksər hissəsi ilə nə hakimlərə, nə
də vəkillərə məlumdur. Məsələn, yuxarıda ifadə edilən sitatın müəllifi tərəfindən
çəkilən növbəti fakt, buna nümunə olaraq dəlil kimi göstərilə bilər. Cinayət
məhkəməsinin ən məşhur vəkillərindən biri, Laşo, sistemli olaraq andlı iclasçıları rədd
edir və həmişə iclasçıların siyahısından bütün təhsilli adamları kənarlaşdırırdı. Lakin
təcrübə nəhayət sonda bu cür bütün kənarlaşdırılmaların səmərəsizliyini sübut etdi
və biz artıq görürük ki, Ədliyyə Nazirliyi və vəkillər, ən azı Parisdə, bu sistemdən
tamamilə imtina ediblər və buna baxmayaraq, Qlyajenin ədalətli olaraq qeyd etdiyi
downloaded from KitabYurdu.org

---

kimi, iclasçıların çıxardığı hökmlər dəyişməyib, “onlar bundan sonra nə yaxşı, nə də
pis olublar”.
Andlılar da kütlə kimi hislərin təsirinə asanlıqla tabe olurlar, mülahizələr isə
onlara çox az təsirin göstərir. “Onlar körpələrini əmizdirən qadınların və yaxud
yetimlərin qarşılarından təntənə ilə keçidi davam gətirə bilmirlər – vəkillərdən biri
belə deyir”. “Hakimlərin etimadını qazanmaq üçün qadına cazibədar olmaq
yetərlidir”, – de Qlyanje belə deyir.
Öz şəxsi təhlükəsizliklərinə toxuna bilən, həqiqətən cəmiyyət üçün ən təhlükəli
sayıla bilən cinayətlərə qarşı amansız olan iclasçılar, böyük həvəsin təsiri altında
törədilən cinayətlərə qarşı yumşaq davranırlar. Öz uşağının ölümündə
günahlandırılan və yaxud özünü başdan çıxarıb və sonra da tərk edən məşuqunun
üzərinə kükürd turşusu tökən qızlara qarşı çox nadir hallarda sərt ola bilirlər. Bütün
bu hallarda andlılar, həmin cinayətlərin cəmiyyət üçün elə də böyük təhlükə təşkil
etmədiyini instinktiv olaraq başa düşürlər və ölkədə tərk edilmiş, atılmış qızları
himayə edən qanunların yoxluğu şəraitində, qisaslarını bu yolla almalarını ziyandan
daha çox, faydalı hesab edirlər, belə ki, bunu zərif cinsi özünə məftun edib, sonra da
tərk edənlər üçün xəbərdarlıq kimi dəyərləndirirlər.
Ötəri qeyd edək ki, cinayətlər arasındakı bu fərqlər, hansı ki, andlılar instinktiv
olaraq müəyyən edirlər, onları cəmiyyət üçün təhlükəli, özləri üçün isə təhlükəsiz
hesab edirlər, ədalətsiz də hesab oluna bilməz. Cinayətlə bağlı qanunların əsas
məqsədi, əlbəttə, cəmiyyəti təhlükəli cinayətkarlardan müdafiə etməkdən ibarətdir,
heç cür onlardan qisas almaqdan yox. Amma bizim cinayət məcəllələri, ələlxüsus da
hakimlərimiz, hələ də qədim ibtidai hüququn hədəfi ruhuna kökləniblər və “vindicta”
(intiqamçı, qisasçı) termini tərəflərindən demək olar ki, hər gün işlədilir. Hakimlərin
belə meyllərinə, Beranjenin məhkum olunana cəzasını yalnız residiv (təkrar cinayət)
törətdikdə, çəkməsinə razılıq verən çox gözəl bir qanunu, əksər hallarda tətbiq
etməkdən imtinaları, sübut olaraq göstərilə bilər. Eyni zamanda, hər bir hakim çox
gözəl bilir ki, ilk dəfədən məhkumluğun tətbiqi, ardınca residiv cinayət gətirir. Bu
statistika tərəfindən də sübut edilib. Lakin hakimlərə həmişə elə gəlir ki, məhkumu
azadlığa buraxarsa, cəmiyyətin qisası alınmaz və ona görə, təhlükəli residivlər
yaratmağı, cəmiyyəti gərəkli olan qisasdan məhrum etməməkdən üstün tutur.
Andlılar da hər cür kütlə kimi cazibə qüvvəsinin sehrindən çox tez ovsunlanırlar
və hətta Qlyajenin tamamilə düzgün olaraq qeyd etdiyi kimi, tərkibə görə onlar çox
demokratikdilər, lakin eyni zamanda tərəfgirlikdə də həmişə kübarlıqları ilə
seçilirlər.
“Ad, mənşə, böyük sərvət, etibar, məşhur vəkil tərəfindən müdafiənin təşkili və
ümumiyyətlə, fərqləndirən və cazibədar göstərən hər bir şey, ittiham olunandan ötrü
çox əlverişli şərait yaradır”.
Hər bir yaxşı vəkil, iclasçıların hislərinə, kütlənin hislərinə göstərilən təsirə
bərabər nüfuzedici təsir göstərməyin qayğısına qalmalıdır; o, çox danışmamalıdır,
əgər belə bir vasitəyə əl atmaq istəyirsə, onda yalnız mühakimənin ən primitiv
formalarından istifadə etməlidir. Cinayət məhkəməsində öz uğurları ilə şöhrət
qazanmış bir ingilis vəkil, iclasçılara necə təsir göstərməyi təsvir edib. “O, nitqi
zamanı diqqətlə iclasçıları izləyirdi. Bu, ən əlverişli andır. Duyma qabiliyyəti və
downloaded from KitabYurdu.org

---

vərdişləri sayəsində vəkil, söylədiyi hər bir cümlənin, sözün iclasçılarda necə
təəssürat oyatdığını, onların üzündən oxuyurdu və bundan da özünə nəticə çıxarırdı.
Hər şeydən əvvəl ona, hansı iclasçıların artıq öz tərəfində olduğunu
müəyyənləşdirmək lazım idi. Bunu bir anın içində qətiləşdirdikdən sonra digərlərinə
keçirdi. Müttəhimin əleyhinə çıxanları öyrənir və bunun səbəblərini təxmin etməyə
çalışırdı. Bu, işin ən çətin hissəsi idi, çünki, insanı mühakimə etmək üçün hər cür
ədalət hissindən başqa, digər bir çox səbəblər də mövcud ola bilərdi”.
Bu, bir neçə sətirdə, natiqlik sənətinin bütün mexanizmi ümumiləşdirilib və
əvvəldən hazırlanmış çıxışların nə üçün həmişə bu cür pis təsir bağışladığı bizə aydın
olur. İfadələri hər dəqiqə, daim onların oyatdığı təəssürata diqqət yetirməklə
dəyişmək lazımdır.
İclasçıların hamısını öz tərəfinə cəlb etməyə vəkilin heç ehtiyacı da yoxdur – o,
yalnız ümumi fikrə istiqamət verən rəhbərləri öz tərəfinə meyilləndirməlidir. Hər
hansı bir izdihamda olduğu kimi, burada da azsaylı fərdlər mövcuddur ki, yalnız onlar
başqalarını öz ardınca çəkib apara bilirlər. “Mən təcrübəmdən bilirəm ki, – sitat
gətirdiyim vəkil deyir, – hökm çıxarılan anda digər iclasçıları öz ardınca çəkib aparmaq
üçün bir və ya iki enerjili adam kifayət edir.
Elə vəkil, həmin iki-üç lideri mahircəsinə, təlqinin köməyi ilə inandırmağa cəhd
etməlidir. Hər şeydən öncə vəkil onların etimadını qazanmalıdır. Əgər izdihamdakı
fərdin xoşuna gəlmirsizsə, o, artıq sizin hər cür mülahizənizə baş vurmağa hazır
olacaq və nə olmasından asılı olmayaraq, gətirdiyiniz dəlillərin hamısını, əla hesab
edəcək. Laşonun kitabından götürdüyüm bir maraqlı lətifəni misal gətirəcəyəm:
“Məlumdur ki, Laşo məhkəmədə müdafiə çıxışları zamanı nüfuzlu təsir
bağışlayan, amma susqunluğunu qoruyub saxlayan andlı iclasçılardan iki və yaxud üç
nəfərini heç vaxt diqqətindən kənarda qoymurdu. Adətən, bu inadkarları
yumşaltmaq həmişə ona nəsib olurdu, lakin bir dəfə əyalətdə elə biri ilə rastlaşdı ki,
qırx beş dəqiqə ərzində nə qədər çalışsa da, gətirdiyi arqumentlərin heç biri ona təsir
göstərmədi. Bu, ikinci skamyada birinci yerdə əyləşən, sayca yeddinci iclasçı idi. Bu,
ümidsizlik üçün yetərli idi! Qəfildən, özünün ən coşqun inandırma məqamında Laşo
bir anlıq susdu və ardınca məhkəmə sədrinə müraciətlə dedi: “Cənab sədr,
mümkündürmü ki, siz orada, əks tərəfdə, pərdənin aşağı endirilməsinə göstəriş
verəsiniz, yoxsa günəş şüası cənab yeddinci iclasçını az qala kor edir”. Sözügedən
iclasçı bundan qızardı, gülümsəyərək öz minnətdarlığını bildirdi. Həmin dəqiqədən o
da artıq müdafiə tərəfinə cəlb olunmuşdu”.
Bir çox yazıçılar, hətta ən məşhurları, son zamanlar andlı iclasçılar təsisatına qarşı
güclü hücuma keçiblər. O qulluqçulara qarşı ki, bütün hallarda, bizlər üçün yanlışlara
və səhvlərə (özü də tez-tez baş verən) qarşı yeganə müdafiəni təşkil edirlər, hər hansı
bir nəzarətə boyun əymirlər. Həmin yazıçılardan bəziləri andlı iclasçıların yalnız
təhsilli siniflər arasından seçilməsini istəyirlər. Amma artıq sübut etmişik ki, iclasçılar
hətta təhsillilər sırasından seçilsələr belə, bu, onların qərarına təsir etməyəcək,
hazırkı tərkibdə olduğu kimi, yenə də oxşar qərarlar çıxarılacaq. Başqaları isə hökm
çıxarılarkən andlı iclasçılar tərəfindən buraxılan səhvlərə əsaslanır və bu təsisatı
tamamilə buraxmağı və onların hakimlərlə əvəzlənməsini arzu edirlər. Amma o
səhvlər, hansı ki, buna görə andlı iclasçılar təqsirləndirilir, həmin yanlışlara hamıdan
downloaded from KitabYurdu.org

---

əvvəl elə hakimlər tərəfindən yol verilir. Belə ki, hər hansı bir müttəhim iclasçılar
qarşısında dayanmamışdan əvvəl onu başqa hakimlər təqsirkar çıxarıblar: istintaqı
aparan hakim, prokuror və digərləri.
Magistratura həqiqətən yeganə təsisatdır ki, fəaliyyəti hər hansı bir nəzarətə
məruz qalmır. Bütün inqilablara baxmayaraq, demokratik Fransa hər halda “Habeas
Corpus” (1679-cu ildə İngiltərə parlamenti tərəfindən qəbul edilmiş qanunverici akt
həbsin qaydalarını və cinayətdə ittiham olunanın məhkəməyə cəlbini müəyyən edir)
hüququna malik deyil, İngiltərə bununla qürur duyur. Biz bütün tiranları qovmuşuq,
lakin hər bir şəhərdə hakimlər oturtmuşuq, hansı ki, öz mülahizələrinə əsasən
vətəndaşların şərəf və azadlığı ilə bağlı sərəncamlar verirlər. Ən miskin istintaq
hakimi, məktəb skamyasından yenicə sıçrayıb duranın biri, öz mülahizələri əsasında
ən hörmətli vətəndaşları həbsxanaya göndərmək kimi biabırçı hüquq əldə edir. Özü
də yalnız şəxsi şübhələri əsasında və heç kim qarşısında hesabat belə vermədən. O,
həmin şəxsləri altı ay və ya bir il ərzində istintaq bəhanəsi ilə həbsxanada saxlaya və
sonra heç nə olmamış kimi əvəzi ödənilmədən və ya üzr istənilmədən buraxa bilər.
Məhkəməyə gətirmək əmri təkcə bir fərq istisna olmaqla məşhur “Lettre de cachet”ə
(Fransada mütləq monarxiya zamanı istənilən adam kral möhürü olan məktub, şəkilli
kağız əsasında məhkəmədən kənar həbs oluna bilərdi. Maraqlısı odur ki, artıq
imzalanmış sənəddə boş yer saxlanılırdı və orada istənilən şəxsin adı göstərilə bilərdi)
tamamilə ekvivalent idi. Belə ki, bu son vasitədən, yalnız ən mühüm şəxslər istifadə
edə bilərdilər və elə bunu da keçmiş monarxiyaya haqlı olaraq irad tuturdular. İndi isə
bu vasitə bütöv bir sinif vətəndaşların əlinə keçib, hansılar ki, heç də ən təhsilli və
müstəqil sayıla bilməzlər.
Buradan belə çıxmırmı ki, əgər təqsirləndiriləni iclasçılar deyil, hakimlər
mühakimə etsəydilər, o, bəraət almaq üçün yeganə şansından məhrum ola bilər?
Bütün hallarda, iclasçıların yanlışları yalnız hakimlərin səhvlərinin nəticəsidir. Yalnız
sonuncular, elə həkim L-in bu yaxınlarda başına gələnə bənzər, dəhşətli məhkəmə
səhvlərində təqsirkar sayılırlar. Həkim L. dardüşüncəli bir istintaq hakimi tərəfindən,
yalnız yarımidiot bir qadının ifadələri əsasında, guya həmin qadını 30 franka abort
etmək suçu ilə məsuliyyətə cəlb edilmişdi. Əgər dövlət başçısını dərhal onu əfv
etməyə məcbur edən kütləvi etirazlarla müşayiət edilən ictimai rəy formalaşmasaydı,
heç şübhəsiz həkim sürgünə göndəriləcəkdi. Hamı müttəhimin təqsirsizliyini təsdiq
edirdi, hətta hakimlərin özləri də bunu etiraf edirdilər. Belə görünürdü ki, elə bunun
özü kobud səhvə yol verildiyini sübut etməli idi, amma kasta ruhunu rəhbər tutan
hakimlər, əfvə mane olmaq üçün əllərindən gələni etmişdilər. Bənzər işlərdə texniki
təfsilatlardan heç nə anlamayan iclasçılar, təbii ki, ittiham tərəfinin söylədiklərinə
qulaq asırlar və nəticədə işin hakimlər tərəfindən bütün incəliklərinə qədər təhqiq
olunduğunu düşünərək rahatlıq tapırlar. Belə halda səhvlərin əsas təqsirkarları
kimlərdir: hakimlər, yoxsa andlı iclasçılar? Gəlin, andlılar institutunu əsaslı surətdə
qoruyub saxlayaq, çünki o, çox yəqin ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən əvəz oluna bilməyən
yeganə kütlə kateqoriyasıdır. Yalnız bu institut qanunların sərtliyini yumşaltmaq
iqtidarındadır, hamı üçün onlar artıq prinsipcə o dərəcədə eynidilər ki, hətta xüsusi
halları belə diqqətə almırlar. Mərhəmət üçün əlçatmaz olan və yalnız qanunların
mətnini etiraf edən hakimlər, öz peşəkar sərtlik mövqelərindən çıxış edərək, oğrunu,
downloaded from KitabYurdu.org

---

qatili və yoldan çıxarılmış, taleyin ümidinə buraxılmış və ehtiyac üzündən uşağını
öldürməyə qalxmış bədbəxt qıza qarşı eyni hökmü çıxarırlar. Andlılar isə instinktiv
olsa da aldadılmış qızın onu yoldan çıxaran şəxsdən, hansı ki, qanunlar onu
cəzalandıra bilmir, daha az günahkar olduğunu hiss edirlər və bu səbəbdən ona qarşı
mərhəmətli davranırlar.
Kastaların, həmçinin kütlənin digər kateqoriyalarının psixologiyasını yaxşı
bildiyimdən, elə bir hadisə görmürəm ki, hər hansı bir cinayət işi üzrə düzgün
olmayan ittihamla bağlı iclasçıları hakimlərdən daha çox günahkar bilim. Birincilərlə
mən bütün hallarda bəraət almaq üçün bəzi şanslara malik olardım, ikincilərlə isə
buna heç ümid belə etməyə dəyməzdi. Kütlənin hakimiyyətindən qorxmağa dəyər,
amma bəzi kastaların hökmündən daha çox ehtiyatlı olmalıyıq. Birincini bütün
hallarda inandırmaq mümkündür, ikinci isə sarsılmaz olaraq qalır.
IV fəsil
SEÇKİ KÜTLƏSİ
Seçki kütləsinin ümumi əlamətləri. – Onu necə inandırırlar. – Namizədin malik
olmalı olduğu keyfiyyətlər. – Cazibədarlığın zəruriliyi. – Fəhlə və kəndlilər öz
mühitlərindən niyə nadir halda namizəd irəli sürürlər? – Söz və formulların seçiciyə
əzəmətli təsiri. – Seçki müzakirələrinin ümumi təsviri. – Seçici rəyi necə formalaşır. –
Komitələrin qüdrəti. – Onlar özlüyündə tiranlığın ən təhlükəli formasını təmsil edirlər.
– İnqilab komitələri. – Psixoloji baxımdan dəyərinin çox az olmasına baxmayaraq,
ümumi verilmiş səsləri əvəz etmək olmur. – Səsvermə, hətta seçki hüququ
vətəndaşların yalnız məhdud siniflərinə imkan verildiyi halda belə, niyə olduğu kimi
qalmalıdır? – Bütün ölkələrdə seçki hüququ özlüyündə nəyi ifadə edir?
Seçki kütləsi, yəni o yığıncaqlar, şəxslərin məlum vəzifələrə seçilməsi üçün
çağırılır, özlüyündə yekcins kütləni təmsil edirlər, amma onun fəaliyyəti yalnız
konkret bir məqsədə istiqamətlənib – müxtəlif namizədlər arasından seçimə, onda
bizim artıq qeyd etdiyimiz yalnız bəzi xarakterik əlamətləri müşahidə edə bilərik. Bu
kütləyə ən çox xas olan əlamətlərə, həmçinin mühakimə qabiliyyətinin zəifliyi, tənqidi
ruhun olmaması, sadəlövhlük və səthiliyi aid etmək olar. Bu kütlənin qərarlarında
rəhbərlərin və tərəfimizdən yuxarıda sadalanan amillərin rolunu çox asan izləmək
mümkündür: müddəa, təkrar, cazibə qüvvəsi və sirayətedicilik.
İndi isə seçki kütləsinə təsir üsullarını izləyək, belə ki, yalnız bu əsasda onun
psixologiyasını biz özümüz üçün daha aydın təsəvvür edə bilərik.
Seçkilərdə iştirak edən namizəd üçün başlıca şərt onun cazibə qüvvəsidir. Şəxsi
cazibə qüvvəsini yalnız sərvətin cazibədarlığı əvəz edə bilər. Hətta istedad və dahilik
belə, uğur üçün ciddi şərait təşkil etmir. Ən başlıcası – bu, cazibədarlıqdır, yəni heç
bir etiraz doğurmadan seçicilər qarşısında dayana bilmək imkanıdır. Əgər əksəriyyəti
fəhlə və kəndlilərdən təşkil olunmuş seçicilər, öz mühitlərinə aid olanlar arasından
nadir hallarda nümayəndə seçirlərsə, bunun başlıca səbəbi, həmin mühitdən
downloaded from KitabYurdu.org

---

çıxanların onlar üçün heç bir cazibədarlıq kəsb etməmələri ilə bağlıdır. Əgər
təsadüfən onlar belə bir seçim edirlərsə, bu da adətən ikinci dərəcəli səbəblərlə bağlı
olur. Hansısa görkəmli şəxsə, fəhlələrə rəhbərlik edən iri sahibkara, məs, seçicilər
daim onun tabeçiliyində olurlar, mane olmaq arzusundan irəli gəlir. Bu cür etməklə,
seçicilər bir növ həmişə tabeliklərində olduqları insan üzərində müəyyən zaman
ərzində hökm etmək illüziyası əldə edirlər.
Lakin cazibənin qüvvəsi heç də həmişə uğura xidmət etmir. Seçicilər həm də
istəyirlər ki, onların məğrurluqlarına yaltaqlansınlar və arzularını yerinə yetirsinlər.
Təsir etmək üçün onun ünvanına ən cəfəng xoşagələn tərifləri söyləmək və
utanmadan ən fantastik vədlər vermək lazımdır. Əgər fəhlədilərsə, onları tərifləyib,
sahibkarını söymək lazımdır; rəqib-namizədə gəldikdə, haqqında müddəalar, təkrar
və sirayətedici fikirlər yaymaq yolu ilə onu məhv etmək lazımdır, demək lazımdır ki,
o, ən sonuncu əclafdır və onun hansı cinayətləri törətməsi hamıya məlumdur. Bu
olayda, hətta hər hansı bir sübut və dəlilə oxşar bir şey axtarmağa da ehtiyac yoxdur.
Əgər, rəqib kütlə psixologiyası ilə yaxşı tanış deyilsə, müddəalara qarşı əks
müddəalarla cavab vermək əvəzinə, arqumentlərin köməyi ilə özünü təmizə
çıxarmağa çalışacaq və əlbəttə, bu minvalla, uğur üçün olan hər cür şansdan məhrum
olacaq.
Namizədin yazdığı proqram həddən ziyadə qəti ifadə olunmamalıdır, belə ki,
rəqibləri bundan istifadə edə və sonra ona qarşı nəticələrlə bağlı iddia irəli sürə
bilərlər. Amma buna qarşılıq olaraq şifahi proqram hədsiz geniş olmalıdır. O hər cür,
ən mühüm islahatlar aparacağı ilə bağlı çəkinmədən vədlər verə bilər. Bütün bu
şişirtmə vədlər həmin dəqiqə üçün çox güclü təsir bağışlayır, gələcək üçün isə heç bir
öhdəliyə məcbur etmir. Əslində, seçici adətən seçilmiş namizədin sonradan həmin
vədləri yerinə yetirib-yetirmədiyini heç öyrənməyə belə çalışmır.
Bütün bu hallarda biz, əvvəllər danışdığım məsləklə bağlı həmin amillərin təsirini
müşahidə edə bilərik; sehrli qüvvəyə malik söz və formulların müzakirəsi zamanı biz
yenidən həmin amillərlə rastlaşacağıq. Bunlardan istifadə etməyi bacaran natiq,
kütləni öz ardınca hara istəsə çəkib apara bilər. Elə ifadələr var ki, dəfələrlə istifadə
olunsalar belə, yenə də eyni təsirə malikdilər. Yeni formul axtarıb tapa bilən namizəd,
bu, konkret məna kəsb etməyən formul olsa belə, amma kütlənin ən rəngarəng
səylərinə cavab verə bilsə, onda həmin namizəd şəksiz uğura güvənə bilər. 1873-cü il
qanlı ispan inqilabı bu cür, mürəkkəb əhəmiyyətə malik və hər kəs tərəfindən
özünəməxsus izah oluna bilən bir neçə sözün vasitəsilə həyata keçirilmişdi. Müasir
yazıçılardan biri həmin inqilabın necə baş verdiyini belə nəql edib:
“Radikallar belə qənaətə gəlmişdilər ki, unitar respublika, respublika pərdəsi
altında maskalanmış monarxiyadan başqa bir şey deyil və korteslər (şəhərlərə verilən
nümayəndəlik hüququ) onları razı salmaq üçün yekdilliklə federal respublika elan
etdilər, özü də səs verənlərin heç biri mahiyyətcə nəyə səs verdiklərini belə
bilmirdilər. Lakin elan olunan formul hamını heyran qoymuş və sevincə qərq etmişdi.
Hamı düşünürdü ki, yer üzündə səxavət və xoşbəxtlik çarlığı yaradıblar.
Respublikaçılardan biri, düşmən tərəf onu federalist tituluna layiq görməmişdi deyə,
elə incimişdi ki, sanki alçaqcasına təhqir olunmuşdu. Hamı küçədə bir-birini bu
sözlərlə salamlayırdı: “Salud u republica federal!” və nizam-intizam olmaması və
downloaded from KitabYurdu.org

---

əsgər muxtariyyətinin şərəfinə himn oxuyurdular. Bəs, əslində həmin “federal
respublika” nə idi? Biriləri bu ad altında əyalətlərin və təsisatların Birləşmiş
Ştatlardakına bənzər, orada mövcud olduğu təki azadlıq əldə etdiyini və ya
administrasiyanın desentralizasiyası kimi başa düşürdülər; digərləri isə gələcəkdə
böyük sosial ləğvetmə keçirmək yolu ilə istənilən hakimiyyəti məhv etmək kimi qəbul
edirdilər. Barselona və Andaluziyada sosialistlər icmaların mütləq hakimiyyətini təbliğ
edir və İspaniyada öz qanunları ilə idarə olunan on min müstəqil bələdiyyə şəhəri
yaratmağı və eyni zamanda, ordu və jandarmı da ləğv etməyi düşünürdülər. Tezliklə
çaxnaşmalar genişlənərək bütün cənub əyalətlərinə yayıldı, bir şəhərdən digərinə, bir
kənddən başqasına keçdi. Elə ki, hər hansı bir icma “prononciamiento”ya
19
keçirdi,
ilk işi teleqrafı və dəmiryolunu məhv etmək olurdu ki, bununla da qonşuları və
Madrid ilə öz əlaqələrini tamamilə kəsdiklərini düşünürdülər. Müstəqil fəaliyyət
göstərməyən hətta ən kiçik bir kənd belə, qalmamışdı. Federalizm öz yerini yanğınlar,
qətllər və qanlı saturnaliyalarla
20
müşayiət olunan ən kobud
“kantonalizmə”
21
vermişdi.
Fikirlərin seçicilərin şüuruna təsir etməyinə gəldikdə, istənilən seçki yığıncağına
aid protokolu oxumaq kifayətdir ki, bu barədə özündə qəti fikir formalaşsın. Belə
yığıncaqlarda fikirlər, söyüşlər eşidilir, bəzən iş yumruq davasına qədər gedib çıxır,
lakin heç vaxt, heç bir müzakirə eşidə bilməzsən; əgər müəyyən vaxtlarda sakitlik
bərpa olunsa da, bu yalnız ən dalaşqan xarakterli iştirakçının namizədə çətin suallar
verməklə bağlı istəyini təklif edən zaman yaranır, bütün auditoriya da bundan həmişə
vəcdə gəlir. Lakin opponentlərin sevinci uzun sürmür, belə ki, çox tezliklə rəqiblər öz
bağırtıları ilə elə ilk andaca səs verənin səsini boğurlar. Bu növdən olan açıq
yığıncaqlara aid hesab edilən protokolları burada toplamışam, oxşar protokollar
müxtəlif qəzetlərdə az qala hər gün çap olunur:
“Təşkilatçı iştirakçılara prezident seçməyi təklif etdi, elə bu kifayət etdi ki, fırtına
qopsun. Anarxistlər büronu ələ keçirmək üçün irəli cumdular; sosialistlər qızğınlıqla
onların qarşısını almağa girişdilər, itələşdilər, bir-birlərini satqın, casus adlandırıb
söyüşdülər və sonda vətəndaşlardan biri gözünün altı qaralmış vəziyyətdə oranı tərk
etdi.
Nəhayət, ümumi çığırtılar altında birtəhər büronu təşkil edə bildilər və tribunada
kompanyon X. qaldı. O, sosialistlərə qarşı əsil ittiham aktı irəli sürdü. Onun özünü isə
bu cür sözlərlə susdurmağa çalışırdılar: “Gic!” Quldur! Lotu!” və s. kimi – epitetlərə,
kompanyon X., sosialistləri “idiot” və ya “təlxək” kimi təsvir edən nəzəriyyə ilə cavab
verirdi.
...Allemanın partiyası dünən axşam Foburq dyu Tamil küçəsindəki ticarət zalında
fəhlələrin bayramı olan 1 maya hazırlıqla bağlı böyük yığıncaq təşkil etmişdi. Şüar
belə idi: “sakitlik və əmin-amanlıq”.
“Kompanyon Q. sosialistləri gic və yalançı adlandırdı; həmin andaca natiq və
iştirakçılar bir-birlərini söyüşlərə qonaq etdilər və iş əlbəyaxa qovğasına qədər gedib
çıxdı, səhnəyə stullar, skamyalar, stollar və sair atıldı”.
Elə düşünmək lazım deyil ki, müzakirələrin bu üsulu yalnız məlum seçici sinfinə
aiddir və bu, onların sosial vəziyyətlərindən asılıdır. Hansı olmasından asılı
olmayaraq, hər bir anonim yığıncaq, hətta o, bütünlüklə elm adamlarından təşkil
downloaded from KitabYurdu.org

---

olunsa belə, müzakirələr zamanı həmişə eyni forma ilə ifadə olunur. Mən, artıq qeyd
etmişəm ki, izdihamda olduqları zaman adamlar aralarındakı əqli fərqləri aradan
qaldırmağa cəhd edirlər və belə dəlillər ilə hər addımda rastlaşırıq. Budur, məs,
tərkibi əsasən tələbələrdən təşkil olunmuş yığıncağın protokolundan çıxarışın, 1895-
ci il fevralın 13-də “Temps” qəzetində çap olunmuş nüsxəsinə diqqət yetirək:
“Vaxt ötdükcə hay-küy daha da yüksəlirdi və düşünmürəm ki, elə bir natiq tapıla
bilərdi ki, sözü kəsilmədən iki cümlə belə, söyləyə bilsin. Hər dəqiqə gah bir, gah da
digər yerdən, bəzən isə hər tərəfdən qışqırıq səsləri yüksəlirdi; alqışlayırdılar, fit
çalırdılar, müxtəlif dinləyicilər arasında qızğın mübahisələr qopurdu, təhdidlə
əsalarını yelləyir, ahənglə döşəməyə vurub, qışqırırdılar: “Rədd ol! Tribunaya qalx!”.
M.S. assosiasiyanın ünvanına ən mənfi ibarələri səsləndirirdi, onu ən rəzil, dəhşətli,
satqın və qisasçı və s. adlandırır, bəyan edirdi ki, cəhd edəcək ki, onu məhvə etsin...”
Sual oluna bilər, belə şərtlər altında seçici öz fikirlərini necə təşkil edə bilər?
Lakin belə bir sual bizdə yalnız bu cür yığıncaqların azadlığı ilə bağlı qəribə yanlışlığa
qapılan zamanlarda yaranır. Axı kütlə yalnız təlqin edilmiş fikirlərə malik olur və heç
vaxt onları müzakirə yolu ilə tərtib etmir. Bizi məşğul edən olaylarda fikirlər və
seçicilərin səsi seçici komitələrinin əlində olur ki, çox vaxt da rəhbərləri, fəhlələr
üzərində təsirə malik olan şərab tacirləri olur, hansı ki, onlara kreditlər verirlər.
“Bilirsinizmi, seçici komitələri nədir? – müasir demokratiyanın ən cəsur
müdafiəçilərindən biri, cənab Seqerer soruşur. – Bu, sadəcə, bütün təsisatlarımıza
açardır, bizim siyasi maşınımızın əsas hissəsidir. Fransa hazırda komitələr tərəfindən
idarə edilir”.
Adlarının nə olmasından asılı olmayaraq komitələr: klublar, sindikatlar və s.
izdihamın yaxınlaşmaqda olan qüdrətinin ən təhlükəli başlıca elementidir. Onlar öz-
özlüyündə ən simasız və nəticə etibarilə, ən müstəbid tiranlıq formasıdır. Komitələrə
rəhbərlik edən və hansısa yığıncağın adından danışmaq və fəaliyyət göstərmək
hüququ olan liderlər, hər cür məsuliyyətdən kənardılar və özlərinə hər şeyi rəva görə
bilirlər. Ən şiddətli tiranlar belə, inqilabi komitələr tərəfindən imzalanan bu cür
göstərişlərə yol verə bilməzdilər. İnqilabi komitələr Konventi qırıb-çatırdılar,
kəsirdilər və nə qədər ki, Robespyer onların adından danışa bilirdi, o zamana qədər
mütləq hakim olaraq qalırdı. Lakin bir gün həmin komitələrdən uzaqlaşan kimi, o da
məhvə məhkum oldu. Kütlənin çarlığı – bu, komitələrin, yəni onların rəhbərlərinin
hökmranlığıdır və bundan qəddar despotizmi təsəvvür belə edə bilməzsən.
Komitələrə təsir etmək elə də çətin deyil; bunun üçün namizədin yalnız onlar
tərəfindən qəbul olunması və kifayət qədər resurslara malik olması yetərlidir.
İanəçilərin özlərinin etirafına görə, üç milyon kifayət edib ki, general Bulanje üçün
çoxsaylı seçkilər təşkil olunsun.
Seçki kütləsinin psixologiyası bax, bu cürdür; o, digər kateqoriyadan olan kütlə
psixologiyasından heç nə ilə fərqlənmir və onlardan nə yaxşı, nə də pis deyil. Amma
yuxarıda söylənilənlərə söykənərək mən, bütün hallarda ümumi səsverməyə qarşı bir
nəticəyə gələ bilməyəcəyəm. Əgər, bu təsisatın taleyi məndən asılı olsaydı, bilavasitə
kütlə psixologiyasının öyrənilməsindən təzahür edən praktiki təsəvvürləri rəhbər
tutaraq, onu elə bu şəkildə, indi mövcud olduğu vəziyyətdə saxlayardım. Şübhəsiz,
ümumi səsvermə zamanı narahatlıqlar kifayət qədərdir, onlar gözdən yayınmır və
downloaded from KitabYurdu.org

---

onları inkar etmək mümkünsüzdür. Eləcə də sivilizasiyanın, piramidanın üst qatını
zəbt etmiş, yalnız ali zəka qabiliyyətlərinə malik istedadlı kiçik azlığın işi olduğunu da
inkar etmək olmaz, müxtəlif millətlər qatının əqli səviyyəsindən asılı olaraq, o,
tədricən, aşağılara doğru genişlənir. Əlbəttə, sivilizasiyanın əzəməti yalnız sayının
çoxluğuna əsaslanan primitiv elementlərin səslərindən asılı ola bilməz; heç şübhəsiz,
kütlənin verdiyi səslər əksər vaxtlarda çox təhlükəli olur və bizlər belə basqınlardan
az zərər görməmişik. Çox güman ki, kütlənin əzəmətli gücünün yaxınlaşması
baxımından gələcəkdə də bunun acısını artıqlaması ilə çəkəcəyik. Lakin nəzəri
baxımdan tamamilə düzgün olan bütün bu etirazlar, ehkamlara çevrilən ideyaların
sarsılmaz qüdrəti barədə düşündüyümüz anda, praktiki nöqteyi-nəzərdən gözlərimiz
önündə öz gücünü itirir. Ehkam kütlənin fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən müdafiəyə ehtiyacı
olmayan ali hakimidir, tamamilə orta əsrlər dini ehkamları kimi, lakin bununla
bərabər hazırkı dövrdə o, mütləq gücə malikdir; bu ehkam da nəticə etibarilə, vaxtilə
dini ideyalarımızın malik olduğu toxunulmazlığa malikdilər. Sehrli gücün köməyi ilə
orta əsrlərə göndərilə bilən müasir azad düşüncəli birini təsəvvürünüzə gətirin. Bəlkə,
düşünürsünüz ki, dini ideyaların o zamanlarda başlıca qüdrət kəsb etdiyindən
xəbərdar olan bu şəxs, onlara qarşı mübarizəyə qalxmağa cəhd edə bilər? Və yaxud
İblislə müqavilə bağlamaqda ittiham edilərək, bu səbəbdən onu tonqalda yandırmaq
istəyən hakimin əlinə düşərsə, o, İblisin və ya ifritələrin toplaşdığı gecə məclisinin
mövcud olub-olmaması ilə bağlı iddia ilə çıxış edəcək? Lakin kütlənin inancları ilə
bağlı höcətləşmək – bu, eyni ilə qasırğa ilə mübahisəyə qalxmaq kimi bir işdir. Ümumi
səsvermə yolu ilə möhkəmlənən ehkam, hazırda dini ehkamların vaxtilə malik
olduqları gücə sahibdilər. Natiqlər və yazıçılar onunla bağlı elə hörmətlə və elə
yaltaqcasına fikir bildirirlər ki, hətta XIV Lüdovikin ünvanına beləsi söylənilməyib. Ona
görə, bu ehkama da digər bütün dini ehkamlar kimi münasibət bəsləmək lazımdır,
çünki ona da yalnız zaman təsir edə bilir.
Bununla belə, həmin ehkam bütün hallarda xeyrinə danışılan bəzi Əsaslara
söykəndiyindən, onu yerindən oynatmaq cəhdi faydasız olardı. “Bərabərlik zamanı, –
Tokvil haqlı olaraq deyir, – adamlar oxşarlıq təşkil etdiklərindən, nəticə etibarilə, bir-
birlərinə heç bir etimad bəsləmirlər. Amma demək olar ki, məhz elə bu oxşarlıq
onlarda ictimai rəyə qarşı sonsuz inam yaradır, çünki hesab edirlər ki, inkişaf
baxımından eyni ümumi idrakı həqiqət çoxluğun yanında ola bilər”. Bu səbəbdən
ehtimal etmək olarmı ki, hər hansı bir əsasda səslərin verilməsi məhdudlaşdırılarsa,
bu, kütlənin səs verməsini yaxşılaşdıra bilər? Tərkibindən asılı olmayaraq, bütün
yığıncaqların primitiv əqli səviyyəsi ilə bağlı əvvəllər söylədiyim səbəblər əsasında,
bunun belə olacağını güman etmirəm. Kütlədə insanlar həmişə yarışırlar və iş əgər,
ümumi məsələlərə aid olursa, onda qırx nəfər akademikin səs verməsi ilə qırx su
daşıyanın səs verməsi arasında heç bir fərq olmayacaq. Düşünmürəm ki, tez-tez
tənqid edilən universal seçki hüququ, (hər hansı bir səsvermənin məsələn,
imperiyanın bərpası ilə bağlı seçkilər bütün günahı onların üzərinə yıxılır) səs verənlər
yalnız alimlər və təhsillilərdən ibarət olsaydı, başqa cür alınardı. Hər hansı bir fərd
əgər, yunan dilini, riyaziyyatı öyrənib, memar, baytar, tibb işçisi və ya vəkil olubsa,
bu, hələ o demək deyil ki, o, sosial məsələlərlə bağlı xüsusi məlumatlar əldə edib. Axı
iqtisadçılarımızın çoxu təhsillilərdən ibarətdir, əksər hallarda professor və
downloaded from KitabYurdu.org

---

akademiklərdi, lakin elə bir ümumi məsələ mövcuddurmu ki, məsələn,
proteksionizm, bimetallizm və s. bu xüsusda onların arasında hər hansı bir razılıq əldə
olunsun? Və bu ona görə belədir ki, onların hər cür elmi, yalnız ümumi cahilliyin çox
yumşaq formasıdır. Sosial problemlər qarşısında isə, hansı ki, ora çoxsaylı naməlum
kəmiyyətlər daxildir, bütün cəhalət yarışır.
Beləliklə, seçki korpusu əgər, hətta tamamilə elm adamlarından təşkil olunsa
belə, bütün hallarda onların rəyi, indiki seçici rəyindən nə yaxşı, nə də pis ola bilərdi.
Onlar da eyni ilə öz hislərini və öz partiya maraqlarını rəhbər tutacaqdılar.
Çətinliklərimiz nə olursa olsun azalmazdı, amma bizlər bundan əlavə həm də
kastaların ağır zülmünü də üzərimizdə hiss edəcəkdik.
Kütlənin səsverməsi hər yerdə eyni olacaq və nəhayətdə, həmişə cəhdlərin və
irqlərin qeyri-iradi tələbatlarının təzahürləri kimi çıxış edəcək – bu səslərin verilməsi
məhdud və ya ümumi olacaq və səsvermə respublika və ya monarxiya quruluşlu
ölkədə, Fransa, Belçika, Portuqaliya və ya İspaniyada keçiriləcək, fərq etməyəcək.
İstənilən ölkədə bütün seçkilərin ədədi ortası, irqin ruhunun təsvirinə xidmət edir, bu
ruh isə nəsildən nəslə demək olar ki, eyni qalır.
Bütün yuxarıda deyilənlər bizi bir daha belə bir nəticəyə gətirib çıxarır ki, irq
mühüm əhəmiyyətə malikdir və təsisatlar və hökumətlər xalqların həyatında cüzi rol
oynayırlar. Bu sonuncular, başlıca olaraq irqin ruhu, yəni, irsi qalıqlar tərəfindən idarə
olunurlar, məcmu olaraq da elə irqin ruhunu təşkil edirlər. İrq və gündəlik həyatın ən
zəruri tələbatlarının məqsədi – bax, millətlərin taleyini idarə edən sirli hakimlər
bunlardır.
V fəsil
PARLAMENT YIĞINCAQLARI
Parlament kütləsində ümumi, müxtəlif cinsli qeyri-anonim izdihamın əksər
xüsusiyyətləri müşahidə olunur. – Fikirlərin səthiliyi. – Təlqinə həssaslıq və onun
sərhədləri. – Rəhbərlərin rolu. – Onların cazibə qüvvəsinin səbəbləri. – Onlar
yığıncaqların əsil hakimləridirlər, hansı ki, səsvermə kiçik azlığın səsverməsi şəklində
təqdim olunur. – Rəhbərlərin qüdrəti mütləqdir. – Onların natiqlik məharətinin
elementləri. – Sözlər və obrazlar. – Cazibə qüvvəsinə malik olmayan natiq öz
dəlillərini qəbul etdirmək iqtidarında olmur. – Həm yaxşı, həm də pis hislərin
mübaliğəsi. – Məlum anlarda təzahür edən avtomatizm. – Konventin iclası. –
Yığıncaqlarda izdihamın xüsusiyyətlərini itirdiyi hallar. – Texniki məsələlərdə
mütəxəssislərin təsiri. – Parlament rejimlərinin bütün ölkələrdə üstünlükləri və
təhlükələri. – O, müasir tələbatlara uyğunlaşıb, amma böyük maliyyə xərcləri və
azadlığın mütərəqqi məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır. – Nəticə.
Parlament iclası özlüyündə müxtəlif cinsli, qeyri-anonim kütləni təmsil edir.
Müxtəlif dövrlərdə və fərqli xalqlarda müxtəlif tərkibdə olmalarına baxmayaraq,
onlar hələ də oxşar xüsusiyyətlər nümayiş etdirirlər, özü də irqlərin təsiri burada
downloaded from KitabYurdu.org

---

həmin xüsusiyyətlərin yalnız azaldılması və ya artırılmasında özünü hiss etdirir. Ən
müxtəlif ölkələrdə, Yunanıstan, İtaliya, Portuqaliya, İspaniya, Fransa, Amerikada
parlament iclasları zamanı müzakirələr və səsvermə çox böyük bənzərlik təşkil edir və
hökumətlərə eyni çətinlikləri yaşadırlar.
Bununla belə, parlament rejimi bütün müasir sivilizasiyalı xalqların idealıdır,
baxmayaraq ki, onun təməlinə müəyyən sayda adamların bir yerə toplanarkən, az
sayda olan insanlardan daha müstəqil və müdrik qərarlar qəbul etməsi kimi yanlış
psixoloji ideya qoyulub.
Parlament iclaslarında biz, hər cür ümumi kütləyə aid xüsusiyyətlərlə qarşılaşırıq:
ideyaların səthiliyi, əsəbilik, təlqinə həssaslıq, hislərin mübaliğəsi, rəhbərlərin
üstünlük təşkil edən təsiri. Amma özünün xüsusi tərkibinin nəticəsi olaraq parlament
kütləsi bəzi xüsusiyyətlərə malikdir, biz burada onu qeyd edəcəyik.
Fikirlərin səthiliyi bu kütlənin mühüm xüsusiyyətini təşkil edir. Bütün partiyalarda
və xüsusilə də latın xalqlarında, hər cür hadisə zamanı tətbiq edilən ən mürəkkəb
sosial problemləri, ən sadə abstrakt prinsiplər və ümumi qanunlar vasitəsilə həll
etməyə dəyişilməz meyillilik görürük. Prinsiplər təbii olaraq hər partiyaya uyğun
dəyişilir, amma izdihamda özünü tapdıqdan sonra fərdlər həmişə həmin prinsiplərin
dəyərini şişirtməyə cəhd edir və onları ifrat həddə yüksəltməyə səy göstərirlər. Bax,
niyə parlamentlər həmişə ən ifrat fikirlərin təmsilçiləri olurlar.
Bu cür yığıncaqların səthiliyinə yakobinçilərin böyük inqilabı ən mükəmməl
nümunə sayıla bilər. Ehkamlar və məntiqlə dolub-daşan, beyinləri qeyri-müəyyən
ümumiləşdirmələrlə dolu yakobinçilər, baş verənlərə əhəmiyyət vermədən və demək
olar ki, bütün inqilab dövründə buna ümumiyyətlə, diqqət yetirmədən, öz sarsılmaz
prinsiplərini həyata keçirməyə girişmişdilər. Özləri üçün təlimat xarakterli çox sadə
ehkamlarla silahlanan yakobinçilər, cəmiyyəti hər sahədə təkmilləşdirə biləcəklərini
və zərif sivilizasiyanı sosial təkamülün erkən fazasına qaytaracaqlarını təsəvvür
edirdilər. Arzularını həyata keçirmək üçün istifadə edilən üsullar da həmçinin mütləq
səthilikləri ilə fərqlənirdi. Onlar yalnız bir sahədə məhdudiyyət tanıyırdılar, özlərinə
mane olan hər bir şeyi zorakılıqla aradan qaldırmaqla bağlı. Bununla belə, başqaları
da – jirondistlər, montanyarlar, termidorlar və sair – eyni ruhda hərəkət etmişdilər.
Hər cür izdiham kimi, parlament kütləsi də təlqinin təsirinə çox asan yuvarlanır,
həmin təlqin isə ovsunlayıcı rəhbərlərdən təzahür edir. Amma parlament iclaslarında
təlqinə qarşı həssaslıq kəskin müəyyən olunmuş sərhədlərə malik olur və onları
göstərməyə heç nə mane olmur.
İclaslarda parlament nümayəndələri yerli və yaxud vilayət maraqlarını təmsil
edən hər cür məsələlərə dair o dərəcədə yenilməz, dəyişilməz fikirlərə malik
olurdular ki, heç bir arqument onları sarsıtmaq iqtidarında olmurdu. Hətta Demosfen
kimi mahir natiqin istedadı belə, deputatı həmin işlərlə bağlı məsələlərdə, nüfuzlu
seçicilərin tələblərini təmsil edən məs, proteksionizm və sair kimi, öz rəyini
dəyişdirməyə məcbur edə bilməmişdi. Vaxtilə ilə seçiciləri tərəfindən deputatlara bu
ruhda təlqin olunanlar, o dərəcədə güclü olur ki, hər cür digər təlqinlərə mane olur və
fikirlərin mütləq sarsılmazlığının qorunmasına kömək edir.
Seçki zamanı əvvəlcədən müəyyən edilmiş fikirlərə, yəqin ki, qədim ingilis
parlament xadimlərindən birinin aşağıdakı düşüncələri də aid edilə bilər:
downloaded from KitabYurdu.org

---

“Vestminsterdə iclaslarda iştirak etdiyim əlli il ərzində mən, bir çox nitqlərə qulaq
asmışam. Həmin nitqlərdən yalnız bəziləri fikrimi dəyişdirməyə məcbur edib, lakin
onlardan heç biri qərarımı dəyişdirə bilməyib”.
Ümumi xarakterli məsələlərdə, məsələn, nazirliyin ləğvi, vergilərin təsisi və sair
fikirlərdə heç bir möhkəmlik mövcud olmur və ona görə də rəhbərlərin təlqini adi
kütlədə olduğu kimi, burada da tamamilə eyni cür təsir göstərir. Hər bir partiyada
bəzən, tamamilə eyni cür təsirdən istifadə edən rəhbərlər mövcud olur, bu səbəbdən
deputat bəzən əks təlqinlərə məruz qalır və təbii olaraq qətiyyətsizlik göstərir.
Deputatın bəzən dörddə bir saat ərzində öz fikrini dəyişdirməsi, zidd qərarlar qəbul
etməsi və elə indicə onlar tərəfindən qəbul edilən qərara, onun bütün əhəmiyyətini
alt-üst edən hansısa maddəni əlavə etməsi, bununla izah olunur. Belə ki, məsələn, elə
indi zavod sahiblərinin öz işçilərini seçmək və işdən çıxarmaqla bağlı hüququnu
əlindən alan deputat, həmin qanuna düzəlişlər qəbul etməklə, onu demək olar ki,
tamamilə qüvvədən salır.
Elə bu əsasda, deputatlar palatasında hər bir qanunvericilik mərhələsində
tamamilə müəyyən fikirlərlə yanaşı, olduqca qeyri-müəyyən fikirlər də yer alır. Lakin
ümumi xarakterli məsələlər sayca həmişə çox olduğundan, palatada seçicilər
qarşısında qorxu hissi tərəfindən dəstəklənən, həmişə rəhbərlərin təsirinə müqabil
gizli təlqin yaratmağa cəhd edən mütləq bir qətiyyətsizlik, üstünlük təşkil edir. Elə bu
cür, özü də çoxsaylı müzakirələrdə, iclas üzvlərində əvvəlcədən müəyyən edilmiş
fikirlər mövcud olmadıqda, kütləyə öz rəylərini qəbul etməyə vadar edən rəhbərlər
həmişə qələbə qazanırlar. Belə rəhbərlərə aşkar tələbat var, çünki qrup başçıları adı
altında onlara bütün ölkələrin parlamentlərində rast gəlinir və onlar həmin iclasların
əsil hakimləridirlər. İzdihamdakı insanlar rəhbərsiz keçinə bilmirlər və ona görə də
hər hansı bir yığıncaqdakı səsvermə adətən çox kiçik bir azlığın fikirlərinin təzahürünü
təşkil edir.
Rəhbərlər, başlıca olaraq öz fikirləri ilə yox, öz cazibə qüvvələri ilə təsir
göstərirlər. Buna ən yaxşı sübut kimi, hər hansı bir təsadüf üzündən onların cazibə
qüvvələrini qeyb etdikləri zaman, həm də öz təsirlərini də itirdiklərini nümunə
göstərmək olar.
Liderlərin cazibəsi fərdi xarakter daşıyır və bu, nə addan, nə də şöhrətdən asılı
deyil. Görün, Jül Simon 1848-ci ilin məşhur adamlarından nə danışır, halbuki özü də
onlarla birgə iclaslarda iştirak edib.
“Lüdovik, Napoleon hökmdar olmazdan iki ay öncəyə qədər heç kim idi...
Viktor Hüqo tribunaya qalxdı. Uğur qazana bilmədi. Onu Feliks Piaya qulaq asan
təki dinləyirdilər, amma ondan da az alqışladılar. “Onun ideyalarını xoşlamıram, –
Feliks Pia haqqında danışanda, Volabell mənə belə dedi, – amma o, Fransanın ən
görkəmli yazıçılarından biridir və ən məşhur natiqidir”. Bu, nadir və əzəmətli zəka
sahibi Edqar Kine heç nə hesab edilirdi. Onun populyarlığı yığıncaq başlayana qədər
çəkirdi, lakin iclasların özündə heç bir nüfuza malik olmurdu...
Siyasi iclaslar özlüyündə, dünyada dahilərin şöhrətinin məhz, ən az duyulduğu
yerdir. Orada zamana və yerə uyğunlaşmış mahir çıxışlar, vətənə yox, partiyaya
göstərilən xidmətlər əhəmiyyət daşıyır. 1848-ci ildə Lamartinə və 1871-ci ildə Tyerə
lazımi ehtiramı göstərmək üçün zəruri olan dəfedilməz təhlükələr kimi son dərəcə
downloaded from KitabYurdu.org

---

əzəmətli stimul var idi, lakin elə ki, hər şey ötüb keçdi, qorxu və minnətdarlıq hisləri
aradan qalxdı”. Bu sitatı izah etmək naminə deyil, orada psixoloji baxımdan adi
maraq doğuran həmin faktlardan danışıldığına görə nümunə gətirdim. Əgər izdiham
rəhbərlərin vətən və partiya qarşısında göstərdikləri xidmətləri diqqətə alsaydı, onda
o, öz kütlə xarakterini həmin andaca itirərdi. Rəhbər qarşısında itaətkarlıq edən kütlə,
yalnız onun cazibə qüvvəsinə tabe olur və bura hər hansı bir maraq və ya təşəkkür
hissi qarışmır. Bu səbəbdən zəruri cazibə qüvvəsinə malik olan lider, demək olar ki,
mütləq hakimiyyət əldə edir. Məsələn, öz cazibəsi sayəsində bir çox illər ərzində
olduqca böyük nüfuza malik bir məşhur deputat tanıyırdım ki, son seçkilərdə məlum
maliyyə hadisələri nəticəsində döyülərək əzişdirilmişdi. Öncə tək onun bir işarəsi ilə
nazirliklər devrilirdi və bir yazıçı onun fəaliyyətini aşağıdakı şəkildə müəyyən etmişdi:
“Cənab X.-ya biz başlıca olaraq ona görə borcluyuq ki, Tonkinə görə lazım
olduğundan üç dəfə artıq ödəmişdik, Madaqaskarda lazım olan səviyyədə
möhkəmlənə bilməmişdik, fırıldaq yolu ilə aşağı Nigerdə hökmranlığımızı əlimizdən
almışdılar və biz əvvəllər Misirdə malik olduğumuz üstün vəziyyəti itirmişdik. Cənab
X.-nın nəzəriyyələri bizə I Napoleonun viranə qoyduqlarından daha böyük ərazi
itkiləri hesabına başa gəldi”.
Amma yuxarıda adı çəkilən rəhbəri həddən çox ittiham etmək lazım deyil.
Əlbəttə, bu, bizə çox baha başa gəldi, lakin bütün hallarda təsiri başlıca olaraq ona
əsaslanırdı ki, həmin lider ictimai rəyin ardınca getmişdi. Müstəmləkə məsələlərində
isə onun baxışları indikindən fərqli idi. Lider çox nadir hallarda ictimai rəydən irəlidə
gedir; adətən həmişə ardınca gedir və onun bütün yanlışlıqlarını özünə mənimsəyir.
Cazibə qüvvəsindən başqa rəhbərlərin istifadə etdikləri inandırma üsulları hər
cür digər izdihamdakının bənzəridir. Onlardan məharətlə istifadə etməkdən ötrü
rəhbər heç olmasa qeyri-iradi şəkildə olsa da kütlə psixologiyasını başa düşməli və
izdihama necə müraciət etməyi bilməlidir. Xüsusilə məlum sözlər, formul və
obrazların cazibə qüvvəsindən xəbərdar olmalıdır. Özündə əsasən enerjili, həm də
tamamilə dəlilsiz iddiaları və parlaq obrazlarla çərçivələnmiş səthi fikirləri birləşdirən,
həddən artıq aydın danışıq qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu növ danışıq qabiliyyətinə
bütün yığıncaqlarda, bütün təmkinliliyinə baxmayaraq, hətta İngiltərə parlamentində
belə rast gəlmək olur.
“Biz daim icmalar palatasındakı müzakirələr barədə oxumalı olurduq, – deyə
ingilis filosof Men yazırdı, – demək olar ki, həmin müzakirələr tamamilə ümumi
yerdəyişmələrdən ibarət, elə də xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyən, amma çox kəskin
ifadələrdən ibarət idi. Lakin bu növ ümumi formullar təmiz demokratiya təsəvvürünə
heyrətamiz təsir göstərirdi. Ümumi xarakterli dəlilləri, əgər bunlar onun təsəvvürünə
təsir göstərən ifadələrdə təqdim olunarsa, kütləyə həmişə çox asanlıqla qəbul
etdirmək mümkündür. Baxmayaraq ki, həmin dəlillər heç bir ilkin yoxlamadan
keçirilməyib və hətta çox güman ki, onun üçün əlçatan da deyil”.
Bu cür güclü təzahürlərin əhəmiyyəti, yuxarıdakı sitatda qeyd olunub, zərrə
qədər də şişirdilməyib. Biz söz və formulların xüsusi qüvvəsini bir neçə dəfə qeyd
etmişik. Elə sözlər tapmaq lazımdır ki, çox canlı obrazlar doğura bilsinlər. Bizim
iclasların rəhbərlərindən birinin çıxışından misal gətirəcəyim növbəti cümlə belə
fəsahətliliyə əla nümunə kimi xidmət edir:
downloaded from KitabYurdu.org

---

“Həmin gün, eyni gəmi satqın siyasətçini və anarxistin qatilini coşqun sürgün
sahillərinə daşıyacaq, onlar öz aralarında söhbətə başlaya bilər və bir-birlərinə eyni
sosial sifarişin iki əlavə tərəfləri kimi görünə bilərlər”.
Həmin çıxışda yaradılan obrazın tərzi kifayət qədər aydın idi və natiq tərəfindən
nə ilə hədələndiklərini, rəqibləri əlbəttə, hiss etməmiş deyildilər. Söylənilənlərdən
onlar eyni zamanda həm coşqun sahilləri və onları ora aparacaq gəmini təsəvvür edir,
həm də pis siyasətçilər kateqoriyasına aid oluna biləcəkləri ilə bağlı natiqin eyhamını
başa düşürdülər. Təbii ki, bu zaman onlar vaxtilə Konvent üzvlərinin Robespyerin
anlaşılmaz nitqini dinləyərkən, ən azından gilyotinin bıçağının altına düşmə ehtimalı
olduğunu hiss etdiklərinə bənzər, qarışıq qorxu hissi duymalı idilər. Elə bu qorxu
hissinin təsiri altında Konvent üzvləri həmişə Robespyerə güzəştə gedirdilər.
Ən inanılmaz mübaliğələri özlərinə rəva görmək, liderlərin marağındadır. İndi
sözlərindən sitat gətirdiyim natiq, bankirlər və ruhanilərin bombalı hücumlar təşkil
edənlərə məvacib verdiklərini və nəhəng maliyyə şirkətlərinin rəhbərliyinin də
anarxistlər kimi cəzalandırılmağa layiq olduqlarını iddia edə bilərdi və bu, elə də
xüsusi etirazlar doğurmazdı. Belə iddialar izdihama həmişə təsir edir və hətta nə
qədər güclü olarsa, kütlənin hərəkətləri daha çılğın və daha təhlükəli xarakter alır.
Fəsahətlilik qədər kütləni qorxudan ikinci bir şey yoxdur, adlarının satqın və ya
cinayət ortağı kimi hallana biləcəyindən ehtiyat etdiklərindən, heç kim söylənilənlərə
qarşı çıxmağa cəsarət edə bilmir.
Bu cür xüsusi bəlağəti bütün yığıncaqlarda müşahidə etmək olur və böhranlı
çağlarda o daha da güclənir. Məşhur inqilab natiqlərinin çıxışlarını oxumaq bu
nöqteyi-nəzərdən çox maraqlıdır. Bu natiqlər cinayətləri təqdim etmək və
məziyyətləri tərifləməkdən ötrü, eləcə də müstəbidlərə qarşı öz küfrlərini söyləyərək,
lənət yağdırmaq üçün çıxışlarını tez-tez dayandırmağı özlərinə borc bilirdilər və
ardınca da dərhal and içirdilər – “ya azad yaşamalı, ya da ölməli”. Dinləyicilər ayağa
qalxıb coşqunluqla natiqləri alqışlayırdılar və sonra sakitləşərək yenidən öz yerlərinə
əyləşirdilər.
Lider bəzən ağıllı və ziyalı bir insan da ola bilər, lakin ümumiyyətlə, götürdükdə,
bu keyfiyyətlər ona faydadan daha çox, ziyan gətirir. Zəka insanı daha iltifatlı edir,
qarşısındakı şeylərin mürəkkəbliyini açır və bunları özünə aydınlaşdırmaq və dərk
etmək imkanı verir, eləcə də gərginliyi və inam gücünü təbliğçi və həvari olmaq üçün
zəruri olan qədər əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədir. Bütün zamanların məşhur liderləri,
xüsusilə də inqilab rəhbərləri dünyagörüşü baxımından fövqəladə məhdudluqları ilə
fərqlənirdilər, maraqlıdır ki, bu sahədə daha az fərqlənənləri izdihama daha güclü
təsir etmək imkanına malik olurdular.
Onlardan ən məşhuru, Robespyerin çıxışları, öz mənasızlığı ilə çox vaxt adamı
heyrətə gətirir. Bu nitqləri oxuyarkən, əzəmətli diktatorun nəhəng rolunu özümüz
üçün heç cür aydınlaşdıra bilmirik.
“Ümumi söz yığını, didaktik bəlağətli söz yığını və latın mədəniyyəti, hər şeydən
daha çox uşaq ruhuna xidmət edir, nəinki hər hansı bir heyvərənin gah müdafiə, gah
da hücumla sərhədlənən və “Bura gəl!” – deyə bağıran məktəbli ədasına. Heç bir
ideya, heç bir fərasətli fikir və ya ədalar, amma fırtına arasında daimi cansıxıcılıq. Və
downloaded from KitabYurdu.org

---

oxuyub başa çıxarkən, özündən asılı olmayaraq ucadan “uf!” deyə qışqırmaq
istəyirsən – lap, nəzakətli Kamill Demulenin etdiyi kimi”.
Bəzən o güc haqqında düşünmək belə qorxuludur, hansı ki, insana fövqəladə
dərəcədə məhdud ağıl verir, lakin hansısa möhkəm inamın bəxş etdiyi cazibə
qüvvəsinə malik olur. Amma bütün maneələri aşmaq və nələrisə istəməyi bacarmaq
üçün, məhz, həmin şərtləri özündə birləşdirmək lazımdır. İzdiham instinktiv olaraq
özlərinə bu cür əmin olan enerjili adamları dərk edir və öz hakimləri kimi qəbul
edirlər, hansı ki, daim ona tələbat duyurlar.
Parlament iclaslarında hər hansı bir çıxışın uğuru demək olar ki, bütünlüklə
natiqin cazibə qüvvəsindən asılı olur, gətirdiyi dəlillərdən yox. Və bunun bu cür
olduğu təsdiqlənir, belə ki, əgər natiq hər hansı bir səbəb üzündən öz cazibəsini
itirirsə, həmin vaxt həm də təsir göstərmək imkanından məhrum olur, yəni, artıq o, -
arzusuna uyğun səsvermə yolu ilə idarə etmək hakimiyyətinə malik olmur.
Dinləyicilər qarşısında nitq söyləyən və çıxışı yalnız bu cür sübut və dəlillərdən
ibarət olan naməlum natiqə gəldikdə, ümid edə biləcəyi yeganə şey – qulaq asanların
onu dinləməsi ola bilər. Deputat və bəsirətli psixoloq Dekyub cazibəyə malik olmayan
deputat obrazını belə xarakterizə edib:
“Yerini tribunada rahatlayan deputat, sənədləri çıxardı və müntəzəm
vərəqləyərək, inamla öz nitqinə başladı... Fikirləri ilə özünü arxayınlaşdırırdı, elə
güman edirdi ki, bununla, öz əminliyi ilə dinləyicilərin qəlbinə yol tapacaq. O, diqqətlə
öz arqumentlərini ölçüb-biçir və çoxlu rəqəmlər və sübutlar ehtiyatı topladığı üçün
öncədən öz müvəffəqiyyətinə arxayındır, belə ki, onun fikrincə, həqiqətin qarşısında
hər cür müqavimət gücsüzdür. Beləliklə, düzgünlüyünə əminliklə, həqiqət qarşısında
baş əyməkdən başqa heç nə barədə düşünməyən həmkarlarının diqqətinə
güvənərək, çıxışına başlayır.
O, başlayan hay-küydən bir qədər rahatsız şəkildə sözünə davam edir və salonda
baş verənlərin təsirindən çox heyrətlənir.
Əgər, sakitlik təmin olunmursa, bu nə deməkdir? Bu cür ümumi diqqətsizlik
nədən qaynaqlanır? Bax, bir-biri ilə danışan o iki nəfər nə barədə düşünür? Hansı
israrlı səbəb bax, həmin deputatı öz yerini tərk etməyə məcbur etdi?
Natiq həyəcanlanmağa başlayır, qaşlarını çatır və dayanır. Prezident tərəfindən
ürəkləndirilən natiq, yenidən səsini yüksəldir. Amma ona daha az adam qulaq asır. O,
səsini bir qədər də gərginləşdirir, narahat olur; səs-küy getdikcə yüksəlir. Artıq öz
danışdıqlarını belə, eşidə bilmir, bir daha susur, sonra bu susqunluğun “müzakirəni
kəsin” kimi xoş olmayan nida eşidəcəyindən qorxub, yenidən nitqini davam etdirir.
Salondakı hay-küy isə dözülməz dərəcəyə çatır”.
Parlament iclaslarında həyəcan müəyyən dərəcəyə çatanda, adi yekcins izdihama
bənzəyir və hisləri də həmişə ifrat həddə olur. Onlar böyük qəhrəmanlığa və eyni
zamanda həm də ən pis zorakılığa qadirdilər. Belə yığıncaqlarda fərd o dərəcədə özü
olmaqdan qalır ki, hətta birbaşa şəxsi maraqlarına zərbə vura biləcək tədbirə belə,
səs verə bilər.
İnqilabların tarixi, yığıncaqların hansı həddədək qeyri-iradiliyə yuvarlana
biləcəyini və özlərinin maraqlarına ən zidd gələn təlqinlərə tabe ola biləcəyini təsdiq
edir. İmtiyazlardan imtina zadəganlardan ötrü böyük qurban idi, amma məşhur Təsis
downloaded from KitabYurdu.org

---

Yığıncağı gecəsində o, heç bir tərəddüd etmədən, onu qurban verdi. Şəxsi
toxunulmazlıqdan imtina, Konvent üzvləri üçün daim ölüm təhlükəsi yaradırdı; onlar
buna getdilər və eyni zamanda qarşılıqlı olaraq bir-birlərini məhv etməkdən
qorxmadılar, özü də bilə-bilə ki, bu gün həmkarlarını yola saldıqları eşafota sabah
özləri də düşə bilərlər. Lakin onlar elə bir tam avtomatizm dərəcəsinə çatmışdılar ki,
mexanizmi barədə hansı ki, mən artıq məlumat vermişəm, heç bir mülahizə onların
bu ovsunlayıcı təlqinlərə itaət etmələrinə mane ola bilmirdi. Konvent üzvlərindən biri,
Billo Varennanın memuarlarından götürülmüş növbəti cümlə bu baxımdan çox
səciyyəvidir: “Biz özümüz də çox vaxt, iki və ya bir gün əvvəl, belə qərarlar qəbul
etməyi arzulamırdıq, hansı ki, indi bizə bunu irad tuturlar, – o deyirdi, – amma həmin
qərarlar böhran yaradırdı”. Bundan ədalətli heç nə ola bilməz!
Bu cür şüursuz təzahürləri Konventin bütün coşqun keçən iclasları zamanı
müşahidə etmək olardı.
“Onlar özləri də nifrət etdikləri şeylər törətdiklərini təsdiq edirlər, – Ten deyir, –
təkcə ağılsızlıq və sərsəmliklərini deyil, həm də cinayətləri, günahsız insanların, öz
dostlarının qətllərini də etiraf edirlər. Sağlarla birləşən sollar, öz təbii liderlərini,
inqilabın böyük təşkilatçısı və rəhbəri Dantonu, ən coşqulu alqışlar altında yekdilliklə
eşafota göndərdilər. Sollarla birləşən sağlar da həmçinin alqışlar altında və yekdilliklə
inqilabi hökumətin ən pis dekretlərinin qəbuluna səs verirdilər. Yekdilliklə və ruh
yüksəkliyindən doğan qışqırıqlar altında və bəyanatlarda Kolo d`Erbua, Kuton və
Robespyerə isti rəğbət bəsləyərək Konvent, insanları qətlə yetirən hökuməti əsassız
və çoxsaylı seçki yerlərinin yardımı ilə öz yerində saxlayır, hansı ki, biriləri ona
özlərinin qətllərinə görə nifrət edirdilər və digərləri isə onun özlərini də məhv edə
biləcəyinə can atdığına görə. Nəhayət, düzənlik və dağ, çoxluq və azlıq, qətllərinə
birlikdə qərar vermək barədə öz aralarında razılığa gəldilər. Sayca iyirmi ikinci
müzakirələr zamanı Konvent Robespyerin çıxışından dərhal sonra – o, yenidən hamını
zərbə altında qoydu – tam tərkibdə həm özlərinin, həm də səkkizinci termidorun
qətlinə fərman verdilər”.
Bu mənzərə bəlkə də çox dəhşətli görünə bilər, lakin belə olmasına baxmayaraq,
bu bir həqiqət idi. Kifayət qədər həyəcanlanan və ovsunlayıcı təlqin altına düşən
parlament yığıncaqlarında da dəqiqliyi ilə eyni əlamətlər təzahür edir; onlar bütün
impulslara itaət edən qərarsız sürüyə oxşar təsir bağışlayırlar. Növbəti parlament
təsviri üçün, demokratik baxışları şübhə doğurmayan parlament xadimi Spüllerin
1848-ci ildə qələmə aldığı və tərəfimdən “Revue Litteraire”dən götürülmüş qeydləri
çox səciyyəvidir. O, kütləyə xas bütün şişirdilmiş hisləri və həddindən artıq qeyri-
sabitliyi təsvir edir, bu isə bir neçə dəqiqə ərzində kütləyə ən ziddiyyətli hislər
miqyasını bütünlüklə keçməyə imkan verir.
“Növbə ilə nifaq, şübhə, həsəd, kor-koranə inam və sonsuz ümidlər respublika
partiyasını süquta gətirib çıxardı. Sadəlövhlüyü və sadəqəlbliliyi, onun yalnız ümumi
şübhələrinə bərabər ola bilər. Heç bir qanunilik hissi, heç bir intizam anlayışı;
sərhədləri bilinməyən yalnız qorxu və illüziyalar – bu baxımdan kəndli və uşaq
arasında olduğu kimi bir çox oxşarlıqlar olur. Sakitlikləri yalnız onların
dözümsüzlükləri ilə rəqabət apara bilər və zalımlıqları da onların mülayimliklərinə tən
olur. Bu, hələ tam təhsilə malik olmayan temperamentin xüsusiyyətidir və tərbiyə
downloaded from KitabYurdu.org

---

yoxluğunun nəticəsidir. Onlarda heç nə təəccüb doğurmur, lakin hər bir şey
çaşqınlığa gətirib çıxara bilir. Qorxudan titrəyib əsə və eyni zamanda igidlik və
qəhrəmanlıq göstərə bilərlər, onlar atəşin üzərinə atıla bildikləri kimi, həm də
kölgədən qorxub qaça bilərlər.
Şeylərin münasibəti və nəticəsi onlara məlum deyil. Həyəcan vəziyyətində
olduğu kimi, onlar ümidsizliyə də çox tez qapılmaqla, çaxnaşmaya meyllidirlər,
həmişə ya lap yüksəklərə dırmanır, ya da lap aşağılara yuvarlanırlar və heç vaxt da
özlərini lazımi ölçüdə və səviyyədə saxlaya bilmirlər. Sudan belə, cəld ola bilirlər,
onlar özlərində bütün rəngləri əks etdirir və hər cür formanı ala bilirlər. Belə halda
hökumətin əsasları üçün onlar hansı təməl təşkil edə bilərdilər?”
Xoşbəxtlikdən, bütün bu əlamətlərin parlament yığıncaqlarında daimi təzahür
etməsi üçün, xüsusi şəraitin mövcud olması gərəkdir. Bu yığıncaqlar, yalnız məlum
anlarda kütləyə çevrilir. Əksər hallarda onları təşkil edən insanlar öz fərdiliklərini
qoruyub saxlaya bilirlər və bax, elə buna görə yığıncaqlar o cür əla texniki qanunlar
işləyib, hazırlaya bilir. Düzdür, həmin qanunlar sakit kabinetlərdə əvvəlcə hansısa
mütəxəssis tərəfindən hazırlanır, buna görə də onlar özlüyündə mahiyyətcə bir fərdin
əməyidir, bütöv bir yığıncağın yox. Və belə qanunlar, əlbəttə, həmişə ən yaxşıları
sayılırlar və yalnız kollektiv işə çevirdikdə, bir sıra uğursuz düzəlişlər əlavə edildikdə,
korlanırlar. Kütlənin fəaliyyəti ayrıca götürülmüş fərdin fəaliyyətindən həmişə və hər
yerdə aşağı səviyyədə olur. Yığıncağı həddən ziyadə nizamsız və məqsədəuyğun
olmayan qərarlar qəbul etməkdən, yalnız mütəxəssislər xilas edir və belə hallarda
mütəxəssis həmişə müvəqqəti lider olur. Yığıncaq ona təsir edə bilmir, amma o özü
yığıncağa təsir göstərir.
Fəaliyyəti ilə əlaqədar bütün çətinliklərə baxmayaraq, parlament yığıncaqları
özünüidarə üçün xalqların indiyədək tapa bildikləri, ən yaxşı idarə üsuludur və
başlıcası, o, şəxsi zülm boyunduruğundan qoruya biləcək qədər müdafiə edir.
Əlbəttə, parlament hökumət üçün ideal hesab olunur, ən azı filosoflar, mütəfəkkirlər,
yazıçılar, artistlər və elm adamları üçün, bir sözlə, sivilizasiyanın zirvəsini təşkil
edənlər üçün bu, belədir. Mahiyyətcə isə parlament yığıncaqları yalnız iki istiqamətdə
ciddi təhlükə təşkil edir; maliyyənin zorakılıqla talanması və fərdi azadlığın mütərəqqi
məhdudlaşdırılması istiqamətlərində.
Birinci təhlükə, seçki kütləsinin tələbləri və ehtiyatsızlığının qaçılmaz nəticəsidir.
Qoy hər hansı bir məclis üzvü, guya, demokratik ideyaların təmini üçün hər hansı bir
təklif irəli sürsün, məs, fəhlələrin pensiya təminatı, dəmiryolçuların, müəllimlərin və
sair əməkhaqlarının artırılması; digər üzvlər seçicilər qarşısında qorxu hiss
etdiklərindən təklif olunan tədbirləri geri çevirməyə cəsarət etmirlər, belə ki, bunun
yuxarıda adları çəkilən şəxslərin maraqlarına etinasızlıq kimi qəbul oluna biləcəyindən
ehtiyat edirlər, baxmayaraq ki, görüləcək tədbirlərin büdcədə çətinliklər yaradacağını
və yeni vergilərə gətirib çıxaracağını da etiraf edirlər. Xərclərin artmasının nəticə
etibarilə, həmin məclis üzvlərinə heç bir aidiyyəti yoxdur və bu bilavasitə onlara
toxunmur, amma dəyişikliklərə qarşı qərar verərlərsə, bu öz təsirini o gün, seçicilər
qarşısına çıxdıqları anda, özünü çox qabarıq hiss etdirəcək.
Bu, xərclərin artırılmasını nəzərdə tutan ilk səbəbdən başqa, ondan heç də az
hökmlü olmayan digər biri də var – sırf yerli maraqları güdən bütün xərclərlə
downloaded from KitabYurdu.org

---

razılaşmaq öhdəliyi. Deputat buna qarşı da çıxa bilmir, belə ki, həmin xərclər yenə də
seçicilərin tələblərini ifadə edir və özü də yalnız həmkarlarının oxşar tələblərinə
güzəştə getdiyi halda, öz dairəsinin tələblərinin yerinə yetirilməsinə ümid edə bilər.
“Economiste”nin 6 aprel 1895-ci il tarixli sayında sırf yerli seçki maraqlarına xidmət
edən bir il ərzindəki xərclərə və dəmiryolu çəkilişinə dair olduqca maraqlı icmal çap
edilib. Dağda yerləşən Lanqeyi (3000 nəfər əhalisi olan şəhər) Pyui ilə birləşdirəcək
dəmiryolunun çəkilməsi ilə bağlı qərar 15 milyona başa gələcək; Bomonun (3500
nəfər) Kastel-Sarratsion ilə birləşdirilməsi 7 milyon; Ust kəndinin (523 nəfər) Senkslə
(1200 nəfər) – 7 milyon; Pradın Olett (747 nəfər) kəndi ilə – 6 milyon və sair. Yalnız
1895-ci ildə heç bir ümumi marağı əks etdirməyən dəmiryollarının çəkilməsindən
ötrü 90 milyon pul ayrılmasına qərar verilmişdi. Seçki maraqlarına xidmət edən digər
xərclər də az əhəmiyyətli deyildi. Maliyyə nazirinin hesablamasına görə fəhlələr üçün
pensiya haqqında qanun il ərzində ən azı 165 milyona başa gələcəkdi; akademik
Lerua-Bolyenin sözlərinə görə, 800 milyona. Aydındır ki, xərclərin bu cür daimi artan
xətt üzrə inkişafı hökmən iflasa gətirib çıxaracaq. Bir çox Avropa ölkələri –
Portuqaliya, Yunanıstan, İspaniya, Türkiyə – artıq buna gəlib çatmışlar; digərləri isə
məs, İtaliya, çox tezliklə həmin vəziyyətə düşəcək. Lakin bundan hədsiz təşviş
keçirməyə lüzum yox idi, belə ki, kütlə elə də güclü etirazlar olmadan bu ölkələrdə
kuponlarla ödənişlərin 5/4-ə qədər aşağı salınması ilə razılaşdı. Belə fərasətli iflaslar,
büdcələrin pozulmuş tarazlıqlarını anında dayandırmağa imkan verir. Müharibələr,
sosializm və iqtisadi mübarizələr bizə hələ bundan da ağır fəlakətlər gətirə bilər və
daxil olduğumuz ümumtənəzzül dövründə günbəgün yaşamaq zərurətinə
uyğunlaşmalı və bizdən uzaqlaşmaqda olan gələcək haqqında düşünməməliyik.
Parlament yığıncaqlarından gələn ikinci təhlükə, fərdi azadlıqların məcburi
məhdudlaşdırılmasıdır, baxmayaraq ki, bu, bir o qədər də nəzərə çarpmır, amma
tamamilə realdır. O, parlamentlər tərəfindən qəbul edilən saysız-hesabsız və həmişə
məhdudlaşdırıcı qanunların nəticəsi olaraq ortaya çıxır, parlamentlər həmin fəaliyyəti
özlərinə bir öhdəlik hesab edirlər və məsələyə səthi yanaşdıqlarından, onun hansı
nəticələrə gətirib çıxaracağı barədə heç düşünmürlər də.
Əgər, hətta ən mükəmməl parlament tipli rejimə malik İngiltərə kimi bir ölkə
(İngiltərədə parlament üzvü öz seçicisindən hər yerdə olduğundan daha çox
müstəqildir) həmin təhlükədən qurtula bilməyibsə, bu təhlükə həqiqətən də
qaçılmazdır. Herbert Spenser əvvəlki əsərlərindən birində göstərib ki, görünən
azadlıqların artımı, həqiqi azadlıqların azalması ilə müşayiət olunmalıdır. Özünün
yeni, “Fərd və dövlət” kitabında Spenser ingilis parlamentini bu şəkildə ifadə edib:
“Həmin zamandan, qanunvericilik qeyd etdiyim yolla getməyə başladı. Diktator
tədbirləri, daim şəxsi azadlıqları məhdudlaşdırmağa yönələn səylərin
genişləndirilməsi ilə müşayiət olunurdu, özü də bu iki üsul əsasında baş verirdi: hər il
vətəndaşların özlərini vaxtilə tamamilə sərbəst hiss etdikləri sahələrdə fəaliyyətlərini
məhdudlaşdırmağa yönələn və onları buna məcbur edən, çoxlu sayda sərəncamlar
tətbiq edilirdi, əvvəllər bu onların öz istəklərindən asılı idi. Eyni zamanda ictimai
mükəlləfiyyətlər, xüsusilə yerli xarakterli olanlar, getdikcə daha da ağırlaşdırılır,
vətəndaşların azadlıqları daha çox məhdudlaşdırılırdı, gəlirlərin istəklərinə uyğun sərf
edilən hissəsi kəsilərək, ictimai xadimlərin ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldilirdi”.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Azadlıqların bu cür proqressivliklə məhdudlaşdırılması bütün ölkələrdə xüsusi
formada ifadə edilir, hansı ki, Herbert Spenser bunu qeyd etməyib. Adətən
məhdudlaşdırıcı xarakter daşıyan çoxlu sayda tədbirlərin tətbiqi, onların həyata
keçməsini təmin edən məmurların sayının artımını zəruri edir və onların
hakimiyyətinin güclənməsinə və təsirlərinin artmasına gətirib çıxarır; nəticə etibarilə,
həmin məmurlar da sivil ölkələrdə əsil hakimlər olmağa can atırlar. Onsuz da onlar
elə bir gücə malikdilər ki, idarəetmədə baş verən aramsız dəyişikliklər onların
vəziyyətinə heç bir təsir göstərmir, belə ki, inzibati kasta – bu cür məsuliyyətsiz,
simasız və fasiləsizliyə malik dəyişikliklərdən can qurtara bilən yeganə qurumdur.
Despotizmin bütün növlərindən ən ağrılısı məhz, özünü bu cür üçlü formada
göstərənidir.
Həyatın ən xırda aktlarını belə ən Bizansvari formallıqlarla əhatə edən bu cür
məhdudlaşdırıcı qanun və sərəncamların daimi icadı, insanların sərbəst fəaliyyət
sahələrini getdikcə daha böyük dərəcədə daraltmağa başlayıb. İllüziyaların qurbanları
elə düşünürlər ki, qanunları çoxaltmaqla onlar bərabərlik və azadlıqları daha yaxşı
təmin edə biləcəklər, bununla da xalqlar hər gün özlərini ən ağır zəncirlərlə
buxovlayırlar.
Lakin bu onlar üçün təsirsiz ötüşmür. Hər cür zülmü daşımağa vərdiş edən xalqlar
özləri onu axtarır və bütün sərbəstliklərini və enerjilərini itirmək səviyyəsinə qədər
gəlib çıxırlar. Belədə onlar iradəsiz, müqavimətsiz və gücsüz boş kölgəyə, avtomata
çevrilirlər. Bu zaman insanlar çatışmayan hərəkətverici qüvvələri kənarda axtarmağa
məcbur olurlar. Vətəndaşların artan laqeydliyi və gücsüzlüyü sayəsində hökumətin
rolu mütləq şəkildə daha da artmalıdır. Hökumət məcburən təşəbbüskarlıq, işgüzarlıq
və rəhbərlik ruhuna malik olmalıdır, belə ki, bütün bunlar özəl şəxslərdə yoxdur;
hökumətlər lazım olan hər bir şeyi etməli, hər şeyə rəhbərlik etməli, bütün himayəni
üzərinə götürməlidirlər. Nəhayət, lap sonda dövlət ilahi qüvvəyə çevrilir. Lakin
təcrübə göstərir ki, belə tanrıların hakimiyyəti heç vaxt nə çox möhkəm, nə də
uzunmüddətli olur.
Bəzi xalqlarda hər cür azadlığın belə mütərəqqi məhdudlaşdırılması – zahiri
sərbəstliklərə baxmayaraq, yalnız azadlıq illüziyası doğurur – görünür ki, bu təkcə hər
hansı bir rejimin yox, həm də həmin xalqların qocalığının nəticəsidir; o, əvvəlki
tənəzzül mərhələsinin əlamətlərindən biridir, indiyə qədər heç bir sivilizasiya ondan
can qurtara bilməyib.
Əgər hər tərəfdən əhatə olunduğumuz keçmişin öhdəliklərindən və
əlamətlərindən çıxış edərək mühakimə etsək, müasir sivilizasiyaların əksəriyyəti artıq
tənəzzülü əks etdirən ifrat qocalıq mərhələsinə çatıb. Görünür, belə mərhələlər
bütün xalqlar üçün eyni cür faciəli əhəmiyyət daşıyır, belə ki, tarixdə onlar çox tez-tez
təkrarlanırlar.
Sivilizasiyaların ümumi təkamülünün bütün bu mərhələlərini qısaca şərh etmək
çətin deyil və biz əsərimizi bu təqdimatla başa çatdırırıq. Ola bilsin, bu ötəri baxış
bütün hallarda kütlənin indi malik olduğu qüvvənin səbəbləri ilə bağlı müəyyən
aydınlıqlar gətirəcək.
downloaded from KitabYurdu.org

---

Əgər bizim sivilizasiyadan əvvəlki sivilizasiyaların əzəməti və tənəzzülünün
genezisini ümumi əlamətlərdə izləsək, hər şeydən əvvəl bizim təsəvvürümüzə nə
gələcək?
Həmin sivilizasiyaların yüksəlişi zamanı biz müxtəlif mənşəli bir ovuc insanın
təsadüfi mühacirət, işğallar və qələbələr sayəsində bir arada birləşdiyini görürük. Öz
dillərinə və dinlərinə görə bir-birindən fərqlənən, damarlarında fərqli qanlar axan bu
insanların arasında əlaqəni bir rəhbərin yarımetiraf olunan hakimiyyəti təşkil edib. Bu
cür qarışıq dəstələrdə olan adamlarda kütlənin psixoloji əlamətləri ən yüksək
səviyyədə inkişaf edir: hislərin müvəqqəti birləşməsi, qəhrəmanlıq, zəifliklər, çılğınlıq
və coşqunluq kimi hislərin. Bu dəstədə möhkəm heç nə yoxdur, onlar – barbarlardır.
Sonra, zaman öz işini görür. Eyni mühit, çarpazlaşmanın təkrarı, ümumi yaşam
tələbatı tədricən öz təsirini göstərir və müxtəlif növlü fərdlər bir-birinə qarışır və irqi,
yəni ümumi xüsusiyyətlərə və hislərə malik aqreqatı yaradır və getdikcə daha çox
irsiyyət tərəfindən təsbit edilir. Kütlə xalqa çevrilir və həmin xalq artıq barbarlıq
vəziyyətindən çıxa bilir. Amma bu vəziyyətdən yalnız uzun çəkən cəhdlərdən sonra
çıxa biləcək, fasiləsiz mübarizə və saysız-hesabsız səylər nəticəsində o, ideal əldə edir.
Bu idealın xarakteri az əhəmiyyət daşıyır; o, özlüyündə Roma və ya Afina kultunu və
yaxud da Tanrıya sitayişi təmsil edir, bütün hallarda, həmin ideal təşəkkül yolunda
olan irqin bütün fərdlərinin hiss və düşüncələrinin birliyini yaratmaq üçün kifayət
edir.
Elə həmin zaman öz təsisatları, inancları və incəsənəti ilə yeni sivilizasiya doğula
bilir. Öz arzularına məftun olan irq, ardıcıl olaraq cəlbedici görünən hər şeyi, gücü və
əzəməti mənimsəməyir. O, şübhəsiz, məlum saatlarda kütlə olaraq qalacaq, lakin o
vaxt hər cür kütləyə xas dəyişkən və mütəhərrik xüsusiyyətlərin arxasında, həmişə
möhkəm substrat
22
– xalqların tərəddüdlərinin ölçülərini məhdudlaşdıran və
hadisələri idarə edən kütlənin ruhu dayanır.
Özünün yaradıcılıq işini yekunlaşdırdıqdan sonra, zaman istər-istəməz məhvetmə
işinə başlayır ki, bundan da nə tanrılar, nə də insanlar can qurtara bilir. Məlum güc və
mürəkkəblik dərəcəsinə yüksəldikdən sonra sivilizasiya inkişafdan qalır və tənəzzülə
məhkum olur. Çox tezliklə onun qapısını qocalıq yaşı döyməlidir. Onun gəlişi
labüddən irqin ruhunu himayə edən idealın zəifləməsi ilə qeyd olunur. İdealın
solğunlaşmasından asılı olaraq, həmin ideala söykənən siyasi, sosial və dini
təsisatların tərəddüdü başlayır.
İdealın yox olması sürətləndikcə, irq öz gücünü, birliyini və səlisliyini təşkil edən
qüvvəni daha çox itirməyə başlayır. Amma fərdin şəxsiyyəti və zəkasında həmin vaxt
inkişaf gedə bilər, eyni zamanda irqin kollektiv eqoizmi fərdi eqoizmin hədsiz inkişafı
ilə əvəz olunmağa başlayır ki, bu da xarakterin gücünün zəifləməsi və fəaliyyət
qabiliyyətinin azalması ilə müşayiət edilir. Əvvəllər xalqı təşkil edən məlum vahid,
ümumi kütlə, fərdlərin tamamilə əlaqəsiz birliyinə, yalnız müvəqqəti və süni şəkildə,
ənənələr və təsisatlar vasitəsilə birlikdə tutub saxlayan, adi aqlomerasiyasına çevrilir.
Həmin an gəlib çatır, hansı ki, şəxsi maraqlar və cəhdlər üzündən bölünən və özlərinə
nəzarət edə bilməyən adamlar, istənilən xırda hərəkətlərini belə, idarə edə biləcək
birini axtarırlar, tələblər irəli sürürlər və dövlət o zaman öz əzəmətli təsirini
göstərməyə başlayır.
downloaded from KitabYurdu.org

---

İdealın yox olmasının yekunu ilə nəhayət, irq öz ruhunu da tamamilə itirir; o, bir
ovuc təcrid olunmuş fərdlərə çevrilməklə, yenidən başlanğıcda olduğu vəziyyətə –
kütləyə dönür. Həmin vaxt kütləyə xas, nə möhkəmliyi, nə də gələcəyi olan xarakterik
dəyişkən əlamətlər üzə çıxır. Sivilizasiya öz möhkəmliyini itirir və hər cür təsadüflərin
hakimiyyəti altına düşür. Qaragüruh hökmranlıq edir və barbarlar önə çıxır.
Sivilizasiya hələ də parlaq görünə bilər, çünki uzun zaman ərzində keçmiş tərəfindən
yaradılmış onun binasının ön hissəsi hələ də qalmaqdadır, lakin əsl həqiqətdə bina
artıq o dərəcədə aşınıb ki, onu heç nə qorumur və ilk tufandaca məhvə məhkumdur.
Arzuların dalınca barbarlıqdan sivilizasiyaya doğru canatma, sonra – həmin arzu
itirilən kimi tədricən zəifləyərək məhvolma – bax, hər bir xalqın həyatının
mərhələlərini təşkil edən silsilə budur.
18 1789-cu il Fransa burjua inqilabı dövründə milli qvardiyaya mənsub könüllü
19 idarəetmə növü
20 eyş-işrət məclisləri
21 inzibati ərazi bölgüsü
22 qidalandırıcı mühit
downloaded from KitabYurdu.org