Elektronika va sxemotexnika

5.7. Operasion kuchaytirgichlar 
 
Umumiy    ma’lumotlar.  Operasion  kuchaytirgich  (OK)  –  bu  kuchlanish 
bo‗yicha yuqori kuchaytirish koeffisienti (10
4
’10
6
), yuqori kirish (10
4

10
7
 Om) va 
kichik  chiqish  (0,1’1  kOm)  qarshiliklariga  ega  bo‗lgan  o‗zgarmas  tok 
kuchaytirgichi.  OK  ikkita  kirish  va  bitta  chiqishga  ega.  Chiqish  va  kirishdagi 
signallarning  qutbiga  ko‗ra  kirishlarning  biri  inverslaydigan  (―-‖  ishorasi  bilan 
belgilanadi),  ikkinchisi  –  inverslamaydigan  (―+‖ishorasi  bilan  belgilanadi)  deb 
ataladi.   
OKning shartli belgisi  55 a, b  - rasmda  keltirilgan. Manba  qiymatlari  bir  – 
biriga  teng,  lekin  umumiy  shinaga  nisbatan  ishoralari  teskari  bo‗lgan  ikkita 
manbadan ta‘minlanadi. Bu bilan kirish signali mavjud bo‗lmaganda chiqishda nol 
potensial  ta‘minlanadi  va  chiqishda  ham  musbat,  ham  manfiy  signal  olish 
imkoniyati yuzaga keladi. Real OKlarda kuchlanish manbai qiymati  ±3 V ’ ±18 V 
oralig‗ida  yotadi.  Signal umumiy  shinaga  ulangan  simmetrik signal  manbaidan 1 
va  2  kirishlarga,  yoki  ikkita  alohida  manbalardan  uzatilishi  mumkin.  Bu 
kirishlardan  biri  inverslaydigan  kirish  va  umumiy  shinaga,  ikkinchisi  esa  – 
inverslamaydigan kirish va umumiy shinaga ulanadi. 
 

---

 
 
82 
82 
 
   
 
 
a)  
 
 
                             b) 
55 – rasm. 
 
OK  doim  teskari  aloqa  zanjirlari  bilan  qamrab  olinagan  bo‗ladi.  Teskari 
aloqa  zanjiri  turiga  ko‗ra  OK  analog  signallar  ustidan  turli  amallarni 
(operatsiyalarni) bajarishi mumkin. Bunday amallarga yig‗indi olish, integrallash, 
differensiallash,  solishtirish,  logarifmlash  va  boshqalar  kiradi.  Shuning  uchun 
bunday kuchaytirgichlar – operasion deb ataladi. 
OK  ideal  kuchaytirgich  element    hisoblanadi  va  butun  analog 
elektronikaning  asosini  tashkil  etadi.  OK  yetarlicha  murakkab  tuzilmaga  ega 
bo‗lib,  yagona  kristall  yuzasida bajariladi va  birvarakayiga ko‗p  miqdorda ishlab 
chiqariladi.  Shuning  uchun  OKni  diod,  tranzistor  va  x.z.  kabi  elektron 
sxemalarning  sodda  elementi  kabi  qarash  mumkin.  Hozirgi  kunda  OKlarning 
yuzlab turi ishlab chiqariladi, kichik o‗lchamga ega va juda arzon hisoblanadi. 
Katta kuchaytirish olish uchun OKlar ikki yoki uch bosqichli o‗zgarmas tok 
kuchaytirgichlari asosida quriladi. 
56 – rasmda uch bosqichli OK tuzilmasi keltirilgan. 
 
 
 
56 – rasm. 
 
OKlarda kirish bosqichi sifatida  differensial  kuchaytirigich  qo‗llaniladi,  bu  
kuchaytirish dreyfini maksimal kamaytirishga va ancha yuqori kuchaytirish olishga 
imkon  yaratadi.  U  bilan  kuchaytirgichning  yuqori  kirish  qarshiligi,  sinfaz 
signallarga 
sezgirlik 
va 
siljish 
kuchlanishi 
 
aniqlanadi. 
Oraliq 
(muvofiqlashtiruvchi)  bosqichlar  kerakli  kuchaytirishni  ta‘minlaydilar  va 
differensial  kuchaytirgich  chiqishidagi  kuchlanish  siljishini  nolga  yaqin 
qiymatgacha  kamaytiradi.  Oraliq  bosqichlarda  differensial  kuchaytirgichlar  kabi, 
bir bosqichli kuchaytirgichlar ham qo‗llaniladi. Chiqish bosqichlari OKning kichik 

---

 
 
83 
83 
chiqish qarshiligi va katta chiqish quvatini ta‘minlashi kerak. Chiqish bosqichlari 
sifatida  odatda  AV  rejimda  ishlaydigan  komplementar  emitter  qaytargich 
qo‗llaniladi (55  - rasmga qarang). 
Birinchi  avlod  operasion  kuchaytirgichlari,  masalan  K140UD1,  uch 
bosqichli  tuzilmasi  sxema  asosida    n–p-n  tranzistorlarda  bajarilgan.  Birinchi 
kuchaytirish bosqichi klassik differensial kuchaytirgichda bajarilgan (DK rasmiga 
qarang).  Ikkinchi  bosqich  ham  differensial  kuchaytirgichda  bajarilgan  bo‗lib,  bu 
bosqichda BTG qo‗llanilmaydi. Chiqish bosqichi A rejimida ishlaydi, ya‘ni emitter 
qaytargich vazifasini bajaradi. Mazkur operasion kuchaytirgichlarninng kamchiligi 
bo‗lib uncha katta bo‗lmagan kuchaytirish koeffisienti (K
U0
=300’4000) va kichik 
kirish qarshiligi (R
KIR

4 kOm) hisoblanadi. 
Aytib o‗tilgan kamchiliklar ikki bosqichli sxemada yasalgan ikkinchi avlod 
OKlarda  bartaraf  etilgan.  Xarakteristikalarni  yaxshilash  tarkibiy  tranzistorlar, 
yuqori  omli  rezistorlar  qo‗llash  va  differensial  bosqich  yuklama  rezistorlarini 
dinamik yuklamalarga almashtirish hisobiga amalga oshirilgan. Bir qator ikkinchi 
avlod  OKlari  maydoniy  tranzistorlarda  bajarilgan,  buning  natijasida  kirish 
qarshiligi yanada oshirilgan. 
140UD7    turdagi  kuchaytirgich  keng  tarqalgan  ikki  bosqichli  OK 
hisoblanadi.  Bu  OK  kuchaytirish  koeffisienti    K
U0
=45000,    kirish  qarshiligi  esa 
R
KIR
= 400 kOm. 
Ma‘lumotnomalarda  K
U0
,  R
KIR
  i  R
ChIQ
  qiymatlari  MTAsiz  OK  lar  uchun 
keltiriladi. OK chiqish bosqichini yana maksimal chiqish toki (tez ishlaydigan keng 
polosali OKlar uchun  I
ChIQ,max 

 20 mA   va quvvati katta OKlar uchun   I
ChIQ,max 

 
500  mA)  va  yuklamaning  minimal  qarshiligi  (R
Yu.min 

  1  kOm)  parametrlari  ham 
keltiriladi. 
OKning  asosiy  xarakteristikalari  bo‗lib  uning  amplituda  (uzatish) 
xarakteristikalari hisoblanadi. Ular 57 – rasmda keltirilgan. Xarakteristikaning qiya 
(chiziqli) sohasi ishchi soha hisoblanadi, uning og‗ish burchagi  K
U0
 qiymati bilan 
aniqlanadi. U
ChIQ,max
 - maksimal chiqish kuchlanishi bo‗lib, manba kuchlanishi Ye 
qiymatidan ozgina kichik bo‗ladi. 
OKning  chastota  xossalari  uning  AChXsida    aks  ettiriladi.  Bu 
xarakteristikani  qurishda  K
U0
  dBlarda  ifodalanadi,  chastota  esa  logarifm  
masshtabida gorizontal o‗q bo‗ylab o‗rnatiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
57 – rasm. 

---

 
 
84 
84 
 
OKning  bunday  AChXsi  logarifmik  amplituda  –  chastota  xarakteristikasi 
(LAChX)  deb  ataladi.  58  –  rasmda  tez  ishlaydigan  K140UD10  turdagi  OKning 
LAChXsi keltirilgan. f
Yu 
– chastotadan kichik qiymatlarda kuchaytirish koeffisienti 
20  lg  K
U0
  ga  teng  bo‗ladi,  ya‘ni  LAChX  chastota  o‗qiga  parallel  to‗g‗ri  chiziqni 
beradi.  Kirish  signalining  ortishi  bilan  K
U0
  kamaya  boshlaydi  va  f
1
  chastotada 
kuchaytirish koeffisienti birga teng bo‗ladi. 
 
 
 
58 – rasm.