H. S. HÜMBƏtov, V. V. BƏŞİrov, V. R. Mohumayev yağli və efir yağLI

Bec
ərilmə texnologiyası və yığım. Növbəli əkində yeri. Razya-
na  üçün  yaxşı  sələf  payızlıqlar,  tərəvəz bitkiləri, kartof və  birillik 
otlar hesab olunur. 
Gübr
ələnmə  və  torpağın  becərilməsi.  Razyana  bitkisi  altına 
ancaq mineral gübr
ələrin verilməsi məsləhət  görülür.  Əsas gübrə 
kimi 40-50 kq fosfor v
ə kalium gübrələri verilir. Azot gübrəsi (N
40-
50
) is
ə  yazda  kultivasiya  altına  verilir.  Torpağın  becərilməsi erkən 
yaz
lıq bitkilərdə olduğu kimi aparılır. 
Səpin. Razyananı yazda yazlıq buğda səpilən vaxt səpirlər. 45-
60 sm c
ərgəarası saxlamaqla gencərgəli üsulla səpirlər. Toxumun sə-
pin norması 8-10 kq/ha, səpin dərinliyi isə 3-4 sm - dir. 

141 
 
Səpinə  qulluq  işləri  səpinə  qədər  və  səpindən  sonra  malalama 
apa
rmaqdan, cərgəarası becərmədən və lazım gəldikdə alaqların əllə 
vurulmas
ından ibarətdir. İkinci yarpaq əmələ gələn dövrdə cərgələrin 
eninə  olmaqla  buketləmə  aparılır.  Buketləmə  30x20  sm  sxemi  ilə 
apa
rılır. 
Sortları.  Razyananın  respublikamızda  yerli  yabanı  formaların-
dan Ağcabədi, Kürdəmir, Göyçay adlı sortları seçilib alınmış, о cüm-
lədən Ağcabədi sortu rayonlaşdırılmışdır. 
Ağcabədi  sortu.  Rozeti 6-10  ədəd  yarpaqdan  ibarət  olub,  yığ-
cam
dır. Diametri 32-36 sm, hündürlüyü 30-70 sm-dir. Ən iri yarpaq 
ayasının uzunluğu 16-20 sm, eni 18-20 sm, forması ürəkvaridir. Rən-
gi tünd yaşıl, mum təbəqəsi ortadır, gövdəsi 176-218 sm hündürlük-
də, çal-yaşıl rənglidir. Çiçək qrupu konusvari - kasavari, diametri 10-
18 sm, şüaların sayı 6-22-dir. Orta yetişəndir. Birinci il cücərmədən 
30-
54 gün sonra, ömrünün sonrakı illəri 15-30 gündən sonra istifadə-
yə yararlı olur. Ümumi əmtəə məhsuldarlığı 51,6 - 67,0 t/ha - dır.  İlk 
yığımda 13,8 -19,6 t/ha məhsul verir. Tərkibində 12-13% quru mad-
də, 1,3 -2,0 % şəkərlər, 0,8 -1,2 % efir yağları, 86-93 mq % C vita-
mini, 4-
6 mq% A provitamini vardır. 
Yığım.  Razyana  meyvələri  eyni  vaxtda  yetişmir.  Ona  görə  də 
onu hissə-hissə yığırlar. Mərkəzi çətirin birinci sırasındakı toxumlar 
mumyetişmə fazasında olduqda bitkilər JBA - 4,9 markalı biçən apa-
rat
la kəsilib yığılır. Bu zaman meyvələr sarı-qonur rəng almış olurlar. 
Kəsilmiş bitkilər dən yığan kombaynla yığılaraq döyülür.  Lakin bu 
kom
baynların döyən aparatlarını elə nizamlamaq lazımdır ki, baraba-
nın  fırlanma  dövrəsi    dəqiqədə  700-ə  qədər  enmiş  olsun.  Döyülmə 
azalsın.  Toxumlar  isə  dərhal  təmizlənir,  lazım  gələrsə  qurudulub 
nəmliyi 13 %-ə salınır.   
2. 3.  
C İ R Ə 
 
Xalq  təsərrüfat  əhəmiyyəti.  Cirə  tərkibində  2,5  -  4,0 % efir 
yağı və 16-22 % piyli yağ olan toxumlarına görə becərilir. Bu yağın 
80 %-
ni onun ən qiymətli tərkib hissəsi olan anetol təşkil edir. Cirə 
yağı və onun komponentləri ətriyyat, qida və əczaçılıq sənayesində, 

142 
 
meyvələri tibbidə və qida sənayesində, heyvanların və quşların yem-
ləndirilməsi üçün jmıx alınmasında istifadə edilir.  
Dərman  məqsədilə  meyvələrindən  istifadə  olunur.  Meyvələrini 
yetişənə az qalmış toplayırlar. Cirədən təbabətdə bəlğəmgətirici, köp-
ya
tırıcı və iştaha artırıcı dərman kimi bir sıra preparatlar şəklində ge-
niş istifadə olunur. Xalq təbabətində cirə meyvəsindən çay kimi dəm-
ləyib  soyuqdəymədə  yumşaldıcı,  bəlğəmgətirici,  astmanın  qarşısını 
alan  və  eləcə  də  xroniki  mədə-bağırsaq  xəstəliyinin  müalicəsində 
fay
dalı bir dərman kimi işlədirlər.  Cirənin qurudulmuş meyvəsindən 
15-
20 q bir litr su tutan qabda çay kimi dəmləyib gündə iki dəfə, ya-
rım stəkan qəbul edirlər. 
Cirəni  razyana  meyvəsi  ilə  bərabər  hissədə  qarışdırıb  poroşok 
(toz)  halına  salandan  sonra  ondan  iki  çay  qaşığı  bir  stəkan  qaynar 
suda  dəmləyib  mədə  xəstəliyi  zamanı  köpün  qarşısını  alan  dərman 
ki
mi  işlədirlər.  Cirə  meyvəsindən  hazırlanmış  çay  uşaq  əmizdirən 
ana
ların südünü artırmağa da kömək edir. 
Abşeronun  bağlı-bağçalı  kəndlərində  qədim  vaxtlardan  bəri 
becərilən və istifadə olunan cirənin təbabət üçün çox böyük əhəmiy-
yəti vardır. 
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Cirəni 300 il bundan qabaq 
becərməyə başlamışlar. Hazırda onun əkin sahəsi 1000 hektardan ar-
tıqdır.  Cirə  Ukraynada,  Voronejdə  və  Kursk  vilayətində  becərilir. 
Azərbaycanda  isə  bu  bitki  daha  çox  Abşeronda  yetişdirilir.  Onun 
əkinləri Rusiyada  Belqorod  və ona bitişik ərazilərdə cəmlənmişdir. 
Orta toxum 
məhsuldarlığı 0,5-0,6 ton/ha -dır. 
Botaniki  təsviri  və  bioloji  xüsusiyyətləri.  Adi  cirə  (xanus, 
qanuş)  (Pimpinella anisum L.) kərəvizkimilər  (Apiaceae)  fəsiləsinə 
daxil  olan  birillik  ot  bitkisidir.  Zəif  budaqlanan  mil  kök  sisteminə 
malik
dir. Gövdəsi düz, dairəvi, uzununa qırışlı qısa tükcüklü, budaq-
lanan 25-
60 sm hündürlükdədir. Aşağıdakı yarpaqları üzün saplaqlı, 
bütöv və ya bölünmüş, dairəvi  və ya tumurcuq şəkilli, kənarları dişli, 
orta yarpaqları qısa saplaqlı, üç pazşəkilli dilimli dişli, yuxarı yarpaq-
ları isə oturaq, üç və ya beş bölümlü, xətti bölünmələrə güclü ayrıl-
mışdır. Gövdəsinin zirvəsində çətir şəklində yerləşən ağ rəngli çiçək-
ləri vardır. Çiçək qrupu və çiçəyin hissələri keşniş bitkisində olduğu 

143 
 
kimidir. 
Meyvəsi qabırğalı, zəif  tükcüklü, iki toxumlu, dimdikli yu-
murta formalıdır 
(r
əngli şəkil 27).
 
Cirə ilk vaxtlar yavaş böyüyür. Vegetasiya müddəti 120-150 gün 
çəkir. Cirə toxum torpaqda 4-5 
0
C  temperatur olduqda inkişafa baş-
la
yır. Cücərtiləri -7 
0
C temperatura dözür. Toxumun cücərməsi üçün 
və  vegetasiya  ərzində    optimal  temperatur  20-25  
0
C hesab olunur. 
Cirə iyun-iyul aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqust-sentyabr ayla-
rında yetişir.  
Ən çox suyu tərkibindəki quru maddənin əsas hissəsinin forma-
laşdığı  vaxtda  -  gövdələmədən  çiçəkləməyə  qədər  olan  müddətdə  
tələb edir. Çiçəkləmədən sonra yaxşı olar ki, hava quru və isti olsun. 
Cirə becərmək üçün yüngül və orta qranulometrik tərkibli, tərki-
bində əhəng az olan qara torpaqlar məsləhət görülür. Ağır gilli, yün-
gül qumsal torpaqlar el
əcə də qrunt suyu səthə yaxın olan torpaqlar 
cirə bitkisi üçün yararsız hesab olunur. Cirə torpaqda azot və kalium 
çatışmazlığına xüsusilə həssaslıq göstərir.  
Sortları.  Cirənin  rayonlaşmış  sortlarına    misal  olaraq  Alekse-
yevskiy -
38 və Alekseyevskiy -334 sortlarını göstərmək olar. 
Becərilmə texnologiyası və yığım. Növbəli əkində yeri, gübrə-
lənməsi,  torpağın  becərilməsi.  Cirə  altına  təmiz  tarlaların,  payızlıq 
dənlilərin, cərgə araları  becərilən bitkilərin və birillik otlar altından 
çıxmış tarlaların verilməsi məsləhətdir.  Şəkər çuğunduru yaxşı sələf 
hesab edilir. Cirə altında torpağın əsas becərilməsi 1-2 dəfə yumşalt-
madan və payızın sonunda 25-27 sm dərinlikdə şumlamadan ibarət-
dir. Əsas şum altına N
60
P
60
K
60
 
dozasında mineral gübrələr verilir. Er-
k
ən yazda dondurma şumunun malalanması (2 dəfə ) və səpin qabağı 
vərdənələmə aparılır. 
Səpin.  Cirəni  erkən  müddətdə  səpirlər.  Ən  yaxşı  səpin  üsulu 
gen
cərgəli  (cərgəarası 45 sm ) üsuldur. Təmiz tarlalarda cirə toxu-
mu
nu başdan-başa da səpmək olar. Gencərgəli səpində səpin norması 
10-
12  kq/ha,  başdan  -  başa  səpində  isə  18-22 kq/ha götürülür. To-
xumlar 2-
3 sm dərinlikdə səpilir. 
Əkinə qulluq. Cirə əkinlərinə qulluq sistemi 2-3 dəfə səpinə qə-
dər, bir dəfə səpindən sonra (iki cüt həqiqi yarpaq fazasında) mala-
lama, əl alağı, gen cərgəli səpində isə cərgə aralarının becərilməsin-

144 
 
dən ibarətdir. Alaqlarla  mübarizə məqsədi ilə 1-2 ci cüt yarpaq faza-
sında maloran (3 kq/ha ) herbisidi çilənir. 
Yığım. Cirə tək-tək üsulla və birbaşa kombaynla yığılır. Tək-tək 
yığım üsulunda bitkilər meyvələrin mum yetişmə fazasında mərkəzi 
çətirdəki  meyvələr  yaşılımtıl  -  boz  rəng  alanda  kəsilib  götürülür. 
Toxum
luq məqsədi ilə  cirə tam  yetişmə fazasının əvvəlində  yığılır. 
K
ombayn meyvələrin nəmliyi 13-15% olduqda xırdalaya bilər. Kom-
baynla birbaşa yığım adətən seyrək, alçaq boylu, yerə yatmış səpin-
lərdə  çətirdəki  meyvələrin  50-60%-i  yetişdikdə  aparılır.  Yığımdan 
dərhal sonra toxumlar təmizlənir və nəmliyi 13% və ondan aşağıya 
çatdırılır. 
  2. 4. 
Z İ R Ə 
 
Xalq  təsərrüfat  əhəmiyyəti.  Zirə  bitkisinin  toxumlarında  2,7- 
7,2
% efir yağı, 14 - 22% piy şəkilli yağ və 25%-ə qədər zülal mad-
dəsi vardır. Efir yağının tərkibinin 50-60%-ni karvon adlanan  ətirli 
maddə təşkil edir. Efir  yağı və onun komponentləri olan karvon və 
limonen qida, ətriyyat, əczaçılıq və tibb sənayesində işlədilir.  
Zirə xoşagələn ətirli iyli bitki kimi Abşeron kəndlərində çoxdan 
bəri becərilir və dərman məqsədilə istifadə olunur. Meyvələrini yeti-
şən dövrdə toplayır, quru binalarda və ya günəş altında qurudub təda-
rük 
məntəqəsinə  təhvil  verirlər.  Elmi  təbabətdə  zirə  meyvələrindən 
bir sıra mürəkkəb dərmanların tərkibində ətirli maddə kimi və eyni 
zamanda mədə-bağırsaq xəstəliklərində mədənin həzm prosesini yax-
şılaşdıran və köpmənin qarşısını alan dərman kimi geniş istifadə edir-
lər. 
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Zirənin vətəni onun yabanı 
halda yayıldığı Ön Asya və Avropa  hesab edilir. Zirə əkinləri əsasən 
Ukraynanın  qərb  rayonlarında,  Baltikyanı  ölkələrdə  və  Belorusda 
cəmlənmişdir.  Zirənin  1500  hektara  qədər  əkin  sahəsi  vardır.  Məh-
suldar
lığı 0,6 - 0,9 ton/hek-dır. Qabaqcıl fermerlər hektardan 1,5-2,0 
ton toxum alırlar. Zirə meşə zonalarında yabanı halda bitir. Azərba-
ycanın subalp çəmənlərində zirəyə daha çox təsadüf olunur. Qiymətli 
bitki olduğu üçün Ukraynada və Voronejdə geniş miqyasda becərilir.  

145 
 
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Zirə bitkisi kərəviz-
ki
milər  (Apiaceae)  fəsiləsindən  olan  ikiillik  ot  bitkisidir.  Həyatının 
birinci  ilində  o,  7-12  ədəd  rozet  tipli  yarpaq  və  ətli  mil  kök  əmələ 
gətirir. İkinci ili isə gövdə və toxumları formalaşır. Gövdəsi hamar, 
dairəvi  və  ya  zəif  künclü,  içi  boş  dirsəkşəkilli  əyilmiş  budaqlanan, 
120 sm-
ə qədər hündürlükdə olur. Yarpaqları  növbəli düzülüşlü, iki 
və  yaxud  üçqat  lələkvaridir.  Yerüstü  gövdəsinin  başında  ağ  rəngli 
xırda,  5  ləçəkli  çəhrayı  zanbaq  rəngli    çiçəkləri  var.  Çiçək  qrupu 
mürəkkəb çətirdir. Erkəkciyi beş ədəddir.  İki sütuncuqlu, iki yuvalı 
yumurtalığı vardır. Meyvəsi bir-birinə yapışıq halda iki dəndən ibarət 
yumurta formalıdır 
(r
əngli şəkil 28).
 
Yetişdikdə qövs şəkilli  əyilmiş 
yarım meyvələrə çevrilir. Meyvəsinin xoş iyi və dadı vardır. 
Zirə (Carum carvi L.) bitkisinin vegetasiya dövründə aşağıdakı 
faza
lar  müşahidə  olunur.  Birinci  il:  çıxış  və  rozet  yarpaq.  İkinci  il: 
bitkinin  uzanmağa  başlaması,  rozet  yarpaq,  gövdələnmə,  çiçəkləmə 
və  toxumun  yetişməsi,  vegetasiya  müddəti  toxum  səpilməsindən 
meyvələrin  yetişməsinə  qədər  430-450  gün  vaxt  keçir.  Zirə  çarpaz 
tozlanan bitkidir. Tozcuq
ları arılar və başqa həşəratlar vasitəsi ilə ya-
yılır. 
Zirə istiliyə o qədər də tələbat göstərmir. Rozet yarpaq fazasında 
güclü şaxtaya dözə bilir. İşıq sevən bitkidir. Xüsusilə birinci ili işığa 
daha  çox  həssaslıq  göstərir.  İkinci  il  rozet  yarpaq  fazasında  kölgə 
şəraitində üzərində çiçək olan budaqlar əmələ gətirmir.  
Nəmliyi  çox  sevir.  Zirə  ancaq  nəmliklə  yaxşı  təmin  olunmuş 
sahələrdə yüksək və keyfiyyətli məhsul verir. 
Nəmliyə kəskin tələbat dövrü gövdələnmə və çiçəkləmə fazala-
rında müşahidə olunur. 
Zirə  əksər  torpaqlarda  yaxşı  bitir.  Ancaq,  bataqlaşmış,  turş  və 
qrunt suları üzdə olan torpaqlar yararsız hesab olunur. 
Sortları.  Zirənin  rayonlaşmış  sortlarına  misal  olaraq  Ximelin-
skiy, Podolskiy -
9  və s. göstərmək olar. 
Becərilmə  texnologiyası  və  yığım.  Növbəli  əkində  yeri.  Zirə 
üçün alaq otlarından təmiz olan sahələr seçilməlidir. Ən yaxşı sələf 
payızlıq buğda hesab edilir. Zirəni həmçinin yazlıq dənlilərdən, dənli 
- 
paxlalardan və digər tez yığılan bitkilərdən sonra da əkmək olar. 

146 
 
Gübrələnməsi.  Zirə səpini zamanı gübrələnmiş payızlıqlardan 
sonra hektara 30-40 kq azot, 40-50 kq fosfor, 20 kq kalium veril-
məlidir. Əgər sələf bitkisi gübrələnməyibsə onda göstərilən mineral 
gübrələrlə  yanaşı  hektara  20-30  ton  peyin  verilir.  Cərgə  aralarının 
axırıncı payız becərilməsi zamanı 30 kq fosfor, 20 kq kalium, qışla-
madan sonra isə malalamada  20-30 kq azot gübrəsi verilir. 
Torpağın  becərilməsi.  Torpağın  əsas  becərilməsi  kövşənliyin 
üzlənməsi  və  25-27  sm  dərinlikdə  şum  aparılmasından    ibarətdir. 
Torpa
ğın yaz becərilməsi isə erkən yaz malalanmasından və 4-5 sm 
dərinlikdə səpinqabağı kultivasiyadan ibarətdir. 
Səpin. Zirənin ən yaxşı səpin müddəti yazlıq taxıllarla bir vaxtda 
səpilməsidir. Zirəni gen cərgəli üsulla yəni cərgə araları 45 və ya 60 
sm olmaqla səpirlər. Səpin norması 8 kq/hek-a yaxın, səpin dərinliyi 
2,0-
2,5 sm,  yüngül qranulometrik tərkibli torpaqlarda isə 3-5 sm -ə 
qədərdir. 
Əkinə  qulluq.  Birinci  il  alaqlara  və  kök  qalıqları  ilə  mübarizə 
məqsədi ilə yüngül mala ilə malalama və yaxud cərgə aralarında kor 
kultivasiya aparılır. Cücərtilər əmələ gəldikdən qaşqabağı becərməyə 
qədər cərgə aralarının becərilməsi və alaqların vurulması işləri apa-
rılır. Yazda isə cərgələrin eninə malalama aparılır. Bitkilər uzanmağa 
başladıqda isə cərgə aralarının becərilməsinə başlanılır. 
 
Bu becərmələr cərgə araları qovuşana qədər davam etdirilir. 
Alaqlarla  mübarizə  məqsədi  ilə  səpinqabağı  kultivasiyada  zirə 
bitkisinə treflan (8 l/ha), cücərtilər əmələ gələnə qədər pirometrin (4-
5 kq/ha), üç - 
beş yarpaq fazasında linuron (4 kq/ha) və ya pirometrin 
(4-
5  kq/ha)  və  b.  herbisidlər  tətbiq  edilir.  Zirə  bitkisinə  ikinci  il 
gövdələnmə  fazasının əvvəlində linuron (4 kq/ha) çilənir. 
Zirənin əsas zərərvericiləri zirə gənəsi, zirə güvəsi, yarpaqyeyən 
sovkalar və b. hesab edilir. Onlarda mübarizə məqsədi ilə aqrotexniki 
üsullardan  başqa  insektisidlər  də  tətbiq  olunur.  Zirə  gənəsinə  qarşı 
əkinlərə 25-30 kq/ha norması ilə kükürd tozu səpilir. 
Yığım. Zirənin meyvələri eyni vaxtda yetişmir. Yetişmiş meyvə-
lər asan tökülür. Hissə-hissə yığım üsulunda meyvələrin 35-40 %-i, 
birbaşa kombaynla  yığımda isə 50 - 60 %-i qonurlaşmalıdır. Kom-

147 
 
bayn
dan çıxan toxumlar dərhal təmizlənməli və nəmliyi 12 % qalana 
qədər qurudulmalıdır. 
 
  2. 5. 
ACI  NANƏ ( İSTİOT NANƏSİ ) 
Əhəmiyyəti. Acı nanə (istiot nanəsi) həm qiymətli tərəvəz, həm 
də əhəmiyyətli dərman bitkisidir. Onun tərəvəz kimi zərif zoğ və yar-
paq
larından istifadə edirlər. Nanənin körpə zoğ və  yarpaqlarında 2-
3%, çiçək qrupunda 6 %, gövdələrində 0,2 - 0,4% efir yağı olur ki, 
onun da 42-92%-
ni mentol təşkil edir. Başqa maddələrlə yanaşı onun 
yarpaqlarında xeyli askorbin turşusu, karotin və rutin vardır. Nanənin 
zərif  zoğ  və  yarpaqları  təzə  halda  salat,  həm  də  qurudulmuş  halda 
müx
təlif  xörəklərin  hazırlanmasında  duza,  turşuya  qoyulmasında 
ədviya kimi istifadə olunur. Ondan ətirli içkilər, qənnadı və ətriyyat 
məmulatları istehsal edilir. 
Nanə həm elmi, һəm də xalq təbabətində geniş istifadə olunur. 
Belə ki, ondan hazırlanan nanə arağı və spirt ekstraktı sancı, ürək dö-
yün
məsi, ürək zəifliyi, iştahasızlıq, qusma və s. xəstəliklərə qarşı tət-
biq edilir. 
 B
aşqa maddələrlə yanaşı onun yarpaqlarında xeyli askorbin tur-
şusu, karotin və rutin vardır. Acı nanənin zərif zoğ və yarpaqları həm 
də qurudulmuş halda müxtəlif xörəklərin hazırlanmasında duza, tur-
şuya qoyulmasında ədviyyə kimi istifadə olunur. Ondan ətirli içkilər, 
qənnadı və ətriyyat məmulatları istehsal edilir. 
Acı nanə həm elmi, һəm də xalq təbabətində geniş istifadə olu-
nur. Belə ki, ondan hazırlanan nanə arağı (nanə cövhəri) və spirt eks-
traktı sancı, ürək döyünməsi, ürək zəifliyi, iştahasızlıq, qusma və s. 
xəstəliklərə  qarşı  tətbiq  edilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Abşeronda 
peyvənd  üsulu  ilə  yetişdirilən  hər  iki  növ  nanənin  zərif,  xoşagələn 
ətirli iyi vardır. Acı nanənin süfrəmizdə və xörəklərimizin tərkibində 
ədviyyat tərəvəzi kimi geniş istifadə olunmasının çox mühüm müa-
licə əhəmiyyəti vardır. Elmi əsasda öyrənilib müəyyən edilmişdir ki, 
acı  nanənin  tərkibində  bir  sıra  vacib  üzvi maddələr  vardır  ki,  onlar 
orqanizmdə maddələr mübadiləsini normallaşdırır, mədə-bağırsaqda 
əmələ gələn  spazmanı və köpməni aradan qaldırır, həzm prosesinin 

148 
 
fəaliyyətini artırır. Bundan əlavə, acı nanə böyrək və sidik yollarını 
dezinfeksiya edir, qusmanı və ürəkbulanmanı dəf edir və ürək-damar 
sisteminin  fəaliyyətini  artırır.  Odur  ki,  acı  nanədən  xörəklərimizdə 
geniş istifadə etmək son dərəcə faydalıdır. 
Acı nanədən müasir təbabətdə bir sıra qiymətli müalicə preparat-
ları hazırlanır.Bu preparatlar ürək-damar sistemi xəstəliklərində, xro-
niki  mədə-bağırsaq  xəstəliklərində,  eləcə  də  böyrək  və  sidik  yolla-
rının iltihabında çox gözəl müalicəvi təsir göstərir. Acı nanənin yağı 
validol, valokardin, Zelenin damcısı kimi vacib, ürək xəstəliklərində 
çox  işlənən  dərmanların  tərkibinə  daxildir.  Bundan  əlavə  acı  nanə 
yağından alınan mentol miqren xəstəliyinin müalicəsində çox faydalı 
dərmandır. Azərbaycanda becərilən nanə bitkisindən daha geniş isti-
fadə olunmalıdır. 
Tarixi,  yayılması  və  məhsuldarlığı.  Nanənin  Azərbaycanda 
ümu
miyyətlə 5 növünün olduğu göstərilir. Bunlardan 4- ü yabanıdır. 
Acı nanəyə isə dünyanın heç bir yerində yabanı halda təsadüf olun-
mur. O mədəni bitki olub, orta əsrlərin axırlarında ingilis botanikləri 
tərəfindən  iki  növ  yabanı  halda  yayılan  yarpız  nanəsini  bir-birinə 
peyvənd etməklə yetişdirilmişdir. O tarixdən etibarən həmin bu nanə 
“əkilən nanə” adını almış, xoşətirli iyinə və çox qiymətli kimyəvi tər-
ki
binə görə, əvvəlcə Avropa ölkələrinə, sonralar isə bütün dünya öl-
kələrinə yayılmış və hazırda bir çox ölkələrdə geniş miqyasda becə-
rilir.  Acı nanənin vətəni İngiltərə hesab edilir. Burada o XVI əsrdən 
becərilir. Rusiyaya 1887 ci ildə gətirilmiş, sənaye üsulu ilə becəril-
məsinə  isə  1892-ci  ildən  başlanılmışdır.  Hazırda  Krasnodar  vilayə-
tində onun əkin sahəsi 8 min hektara yaxındır. Hektardan quru kütlə 
məhsuldarlığı  0,8-1,0 tondur. MDB-də  əkilən  nanə  Ukraynada,  Şi-
mali Qafqazda, Voronejdə və Belorusda sənaye əhəmiyyətli dərman 
bitkisi kimi geniş sahədə becərilir.  
Botaniki t
əsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Nanə dalamazkimilər 
(Lamiaceae) f
əsiləsinə, nanə (Mentha),  cinsinə acı nanə növünə (M. 
piperitta L.)  daxildir. 
Hündürlüyü  yarım  metrə  çatan  qol-budaqlı 
çoxillik 
kökümsov gövdəli ot bitkisidir. Kökümsov gövdələri torpaq 
altda çox şaxələnir və saçaqlı əlavə köklər verir. Kök və kökümsov 
gövdənin  əsas  kütləsi  torpağın  üst  10-30 sm-lik  qidalı  qatında  yer-

149 
 
ləşir.  Gövdələri  sayca  çox,  düzduran,  dördkünclü  -  lansetvari,  səthi 
xırda qırışıqlı, kənarları bütöv dilimli, rəngi açıq yaşıl, tünd yaşıl, bə-
zən  bənövşəyi-yaşıl  olur.  Qarşı-qarşıya  düzülmüş,  tünd-yaşıl  rəngli 
yarpaqları vardır. Nəzəri cəlb edən qırmızı-bənövşəyi rəngli xırda çi-
çəkləri gövdəsinin zirvəsində dəstə-dəstə yerləşmişdir. 
Çiçəkləri  ikicinsli,  çəhrayı  və  yasəməni  rəngli  olub  boru  şəkil-
lidir.  Çiçək  qrupu  sünbülvari  süpürgədir.  Meyvəsi  qutucuqdur.  To-
xum
ları xırda qəhvəyi rənglidir 
(r
əngli şəkil 29-30).
 
Nanə  soyuğa  davamlı,  işığa  orta  tələbkar,  uzun  gün  bitkisidir. 
Torpağın münbitliyinə və rütubətinə tələbkardır. Yüngül, münbit və 
rütubətli torpaqlarda yüksək məhsul verir. Acı nanənin bütün hissə-
ləri, xüsusən yerüstü hissəsi xoşagələn ətirli iyə malikdir. 
 
Acı nanənin bir çox növləri və çeşidləri vardır. Lakin onun iki 
növü bütün dünyada məşhurdur. Onlardan birinə qara nanə, digərinə 
ağ və ya ingilis nanəsi deyilir.  
Qara nanənin gövdəsi və yarpaqlarının damarcıqları qırmızı-bə-
növ
şəyi rəngdə olur. Buna baxmayaraq hər iki nanə xoşagələn zərif 
ətirli iyə və eyni kimyəvi tərkibli efir yağına malikdir. Qara və ağ na-
nə ancaq peyvənd və ya çoxalma üsulu (kök vasitəsilə) ilə yetişdiri-
lir. Bu iki səbəbdən irəli gəlir: birinci, hər iki nanə çox vaxt toxum 
yetişdirmir;  ikinci,  toxumlarından  yetişən  nanə  isə  öz  nəslinə  xas 
olan ətirli iyə malik olmur. Bu çox qəribə olsa da həqiqətdir. 
Acı  nanə  vegetasiyasında  aşağıdakı  inkişaf  fazalarını  keçirir: 
cücərtilərin  əmələ  gəlməsi,  tam  cücərtilərin  alınması,  budaqlanma, 
qön
çələmə, çiçəkləmənin başlanğıcı və tam çiçəkləmə. Axırıncı faza 
texniki yetişkənliklə üst-üstə düşür. Vegetasiya müddəti 80-100 gün-
dür.  Vegetasiyanın  əvvəlində  acı  nanə  yavaş  böyüyür.  Budaqlanma 
fazasında böyümə sürətlənir, qönçələmədə maksimuma çatır. Çiçək-
ləmə zamanı isə böyüməsi yavaşıyır. 
Acı nanə istiliyə çox tələbkar deyildir. Yazda havanın tempera-
turu 3-5 
0
C olduqda inkişafa başlayır. Onun böyüməsi üçün optimal 
temperatur 18-20 
0
C  hesab  edilir.  İsti  yay  aylarında  budaqlanması 
zəifləyir və yağlılığı azalır. Kökləri -13 
0
C şaxtaya dözür. Torpaqda 
temperatur 2-3 
0
C olduqda kökləri inkişafa başlayır. İnkişafa başla-
mış köklərin şaxtaya davamlılığı azalır. Soyuqların qayıtması onların 

150 
 
məhvinə səbəb ola bilər. Acı nanənin cücərtiləri – 8 
0
C-
yə dözə bilir-
lər. Acı nanə işıqsevən, uzun gün bitkisidir. Bitkinin yarpaq səthi nə 
qədər  çox  işıqlansa  məhsuldarlıq  və  yağın  tərkibindəki  mentolun 
miqdarı bir o qədər çox olar. Acı nanə nəmliyə də tələbkar bitkidir. 
Nəmlik normasının 80 % qədər nəmliyin olması onun üçün optimal 
nəmlik  hesab edilir. Torpağın münbitliyinə tələbkardır. Yüngül, gil-
li
cəli,  qumsal,  münbit  və  rütubətli  çaybasar  torpaqlarında  yüksək 
məhsul verir. Qumlu, çınqıllı, ağır və bataqlaşmış torpaqlarda becə-
ril
məsi məsləhət görülmür. Torpaq mühitinin optimal reaksiyası – pH 
5-
7  hesab  olunur.  Əgər  acı  nanə  hektardan  4,  36  ton  yaşıl  kütlə 
verərsə, o bu kütlə ilə torpaqdan 98,1 kq azot, 34,2 kq fosfor, 44,2 kq 
kalium  aparır.  Acı  nanə  altına  vermək  üçün  azotun  nitrat  forması, 
ammo
nium formasına nisbətən daha yaxşı hesab edilir.