§ 5. Respublika iqtisadiyyatının bəzi inkişaf prespektivləri
Azərbaycanın gələcəkdə daha sürətlə inkişaf etməsi üçün çox
yaxşı imkanı vardır. İnsan və təbii resursları nisbətən yaxşı şəraitdə
yerləşib. Ölkənin yaxşı savadlanmış işçi qüvvəsi formalaşır. Kənd
təsərrüfatı istər istehsal və istərsə də əhalinin məşğulluq səviyyəsini
433
yüksəltmək baxımından iqtisadiyyatın mühüm sektoru kimi
qalmaqdadır. Bu sahənin daxili imkanlarından hələlik lazımi səviyyədə
istifadə edilmir. Təbii şərait, tələb olunan torpaq sahələrinin olması
imkan verir ki, kənd təsərrüfatı xammalı bazasında müxtəlif sənaye
məhsulları istehsal edilsin və həm daxili, həm də xarici bazara
çıxarılsın. Məhsulların diversifikasiyası imkanları da böyükdür.
Məsələyə yaradıcılıqla yanaşılarsa üzümdən, pomidordan, kartofdan,
alma və armuddan, ətdən, süddən, qozdan-fındıqdan, texniki bitkilərdən
və s. kənd təsərrüfatı məhsullarından müxtəlif orijinal məhsullar
hazırlayıb daxili və dünya bazarına çıxmaq olar. Ən önəmlisi budur ki,
əhali üçün yeni iş yerləri yaradılar, dövlətin büdcəsinə isə çoxlu əlavə
vəsait daxil olar.
Azərbaycan Respublikasının təbii resursları və xüsusən xam neft
və qaz resursları vardır. Mütəxəssislərin fikrincə, ölkədə neft və qaz
ehtiyatları çoxdur və təxminən 90-100 ilə çatar. XXI əsrdə
Azərbaycanın dünyada neftlə zəngin olan 15 ölkəsi sırasına daxil
olacağını söyləyənlərin sayı artır. Baxmayaraq ki, 1990- cı illərdə neft
hasilatı azaldı, orta və uzaq perspektivdə onun çox sürətlə artacağı, 15-
20 il ərzində hasilatın 35-40 milyon ton təşkil edəcəyi gözlənilir.
İqtisadi geriliyin 1996-cı ildə dayandırıldığını (əsasən neftin hesabına)
nəzər salıb, Beynəlxalq Bankın hesablamalarına görə 2003- cü ildə
respublikanın Ümumi Daxili Məhsulu 20 % arta bilər. Lakin istehlakın
həcmi çox yavaş sürətlə artacaq. Bunun iki səbəbini göstərmək olar:
investisiya normasının yüksək olmasını və alınan kreditlərə görə
faizlərin ödənilməsini.
Buna baxmayaraq əhalinin hər nəfərinə düşən istehlakın
miqdarının 2003-cü ildə 1996-cı ilə görə 40-45 faiz artacağı gözlənilir.
Lakin tədiyə balansının yumşaldılması və büdcə məhdudiyyətlərinin
azaldılması baxımından neft kontraktlarından gözlənilən xeyir özünü
2004-2005-
ci illərə qədər tam göstərə bilməyəcək. Təxminən 2005- ci
ildə neft hasilatı istehsalının nəzərdə tutulan sosial-iqtisadi səmərəsi
hərtərəfli özünü göstərə biləcək. İqtisadiyyatın ciddi struktur
434
dəyişikliklərə məruz qalacağı dövrdə isə Azərbaycanda resurs
çatışmazlığı həmişə hiss oluna bilər. Müasir dövrdə və yaranmış sosial-
iqtisadi şəraitdə ölkənin neft imkanlarını şişirtmək, onu bütün
problemlərinin həlli vasitəsi kimi qiymətləndirmək iqtisadi inkişaf üçün
çox qorxuludur. Dünya ölkələrinin təcrübəsi sübut etmişdir ki, nefti və
ya digər təbii resursu xammal şəklində ixrac edən ölkələrin əksəriyyəti
sonda gözlənilən nəticəni əldə edə bilmirlər. Məsələ burasındadır ki,
neftin ixracı nəticəsində ölkəyə daxil olan xarici valyutanın özu ciddi
iqtisadi və sosial problemlərin meydana çıxması mənbəyinə çevrilə
bilir. Bu o zaman baş verir ki, nə vaxt ölkə neftdən əldə etdiyi mənfəəti
xaricdən alınan real resurslara çevirir. Və sonra onlardan investisiya və
istehlak üçün istifadə edir. Birbaşa istehlaka gedən xaricdən gətirilmiş
çox işlənən ərzaq və sənaye məhsulları aydın məsələdir ki, ən yaxşı
halda cari
tələbatı ödəyir və iqtisadiyyatın gələcəkdə inkişaf etdirilməsi
üçün heç bir zəmin hazırlamır. İnvestisiya üçün ayrılan vəsait bundan
fərqli olaraq daha səmərəli görünür. Lakin sonda bu istənilən nəticəni
vermir. Ona görə ki, investisiyadan istifadə edib, istifadəyə verilən
müəssisələrin məhsulları əksər halda istər daxili, istərsə də xarici
bazarlardakı çox qızğın rəqabətə davam gətirə bilmirlər. Başlıca səbəb
yenə də odur ki, xam neftin satışından əldə edilən vəsait hesabına daxili
bazar müxtəlif çeşidli, yaxşı keyfiyyətli və hətta ucuz ərzaq və sənaye
malları ilə doldurula bilər. Buna görə də çalışmaq lazımdır ki, dünyanın
bir neçə xam neft ixrac edən ölkələrində baş verən xoşagəlməz hallar
Azərbaycanda da baş verməsin. Bu xoşagəlməz halın mahiyyəti ondadır
ki, neftdən daxil olan mənfəətin ilbəil artması ölkələrin sənaye və kənd
təsərrüfatı bölmələrində istehsalın geriliyinə və ən yaxşı halda isə
stoqnasiya
vəziyyətinə düşməsinə gətirib çıxarır. Belə hal isə bir qayda
olaraq ölkədə sosial və iqtisadi gərginliklərin meydana çıxması üçün
yeni mənbə yaratmış olur. Hesab edirik ki, belə hallar Azərbaycanda baş
verməyəcək. Bu sahədə elmtutumlu məqsədli proqramlar işlənib
hazırlanmalıdır.
435
Bəs nə etmək lazımdır ki, neftdən əldə edilən mənfəət (neft
dolları) hətta uzunmüddətli perspektivdə cəmiyyətə xeyir gətirsin?
Bunun üçün ilk növbədə iqtisadiyyatın qeyri-neft bölmələrində
prioritet sahələr təyin edilməli və onların inkişaf etdirilməsini nəzərdə
tutan məqsədli proqramlar tərtib edilməlidir. Əsas güc mərkəzi kimi
fikir yüngül və yeyinti sənaye müəssisələri üçün elmi-texniki tərəqqinin
son nailiyyətlərini özündə əks etdirən texnika və texnologiyaların
alınmasına verilməlidir. Burada maliyyə mənbəyi kimi neftdən alınan
gəlirdən istifadə edilməsi istənilən nəticələr verə bilər. Sənayenin digər
sahələrini də məsələn,metallurgiyanı, maşınqayırmanı, kimya sahəsini
və s. bu yolla dirçəltmək və onları yeni texnika və texnologiya ilə təsis
etmək lazımdır. Yəni çalışmaq lazımdır ki, neft mənfəəti istehlak
səmərəsi verən maliyyə mənbəyindən istehsal səmərəsi verən maliyyə
mənbəyinə çevrilsin. Bu yolla əldə edilən istehsal sahələri cəmiyyətin
üzvlərini iş yerləri ilə təmin edər, büdcəyə samballı vəsait gətirər, tikilən
müəssisələr isə neft dollarından gələcək nəsillərə yadigar kimi qalar.
Neftdən alınan gəlirin səmərəliliyini neft bölməsinin özündə də artırmaq
olar. Bunun üçün:
Birincisi, neft emalı zavodlarından tam istifadə etmək lazımdır.
Məlumdur ki, hələ keçmiş SSRİ dövründə respublikamızda 20 milyon
ton neftdən də çox xam neft emal edə bilən zavodlar tikilmişdi. Bu gün
onların gücündən az istifadə edilir. Bir səbəb də emal etmək üçün xam
neftin olmamasıdır. Digər səbəb də var. Texnoloji avadanlıqların
modernləşdirilməsi və yaxud da yeniləşməsi zərurəti ortaya çıxıb. Hər
iki halda tələb olunan vəsaiti neft dolları hesabına əldə etmək olar.
Məsələ bu şəkildə həll edilərsə, biz eyni zamanda xarici investorların
diqqətini iqtisadiyyatın qeyri-neft və neft emalı sahələrinə cəlb etmiş
olarıq. Bu yolla minlərlə iş yerləri yaranar və ölkənin iqtisadiyyatı
güclənmiş olar. Həm dövlət və həm də əhali istehsaldan varlanar.
İkincisi isə respublikanın öz gücü ilə çıxardığı neftin həcmini
artırmaq lazımdır.
436
Neft alınan gəlirdən istifadə edilməsinə yaradıcı münasibət
bəslənilməsinin zəruriliyi Birləşmiş Millətlər Təşkilati və Beynəlxalq
Bankın təşkil etdikləri tədqiqatların nəticələri də sübut etmişdir. 1970-
1989-
cu illəri əhatə edən tədqiqat işi ümumilikdə 97 ölkəni əhatə etmiş
və aydın olmuşdur ki, təbii resurslar ixrac edən ölkələrin sosial-iqtisadi
inkişafı, belə resursları olmayan ölkələrlə müqayisədə daha zəif
olmuşdur. Xam neft ixracından əldə olunan mənfəətin xərclənməsi
məsələsinin aktuallığını bir cəhət də artırır. Bu da ABŞ dolları ilə milli
valyutanın (manatın) məzənnəsidir. Məsələ burasındadır ki, xam neftin
ixracının ilbəil artması ilə paralel olaraq xarici valyutanın ölkəyə axını
da güclənir. Bunun nəticəsində milli valyutanın (manatın) real
məzənnəsi də istər-istəməz aşağı düşür (müxtəlif illərdə söhbət ancaq
aşağı düşmənin səviyyəsindən gedə bilər). Manatın real dəyişilmə
məzənnəsinin aşağı olması o deməkdir ki, dolların manatla qiyməti
malların ümumi qiymətinə nisbətən az qalxar, ya heç qalxmır, ya da ki,
hətta aşağı düşər. Nəticədə müəyyən məbləğdə dollar əldə etmək üçün
nisbətən daha az miqdarda manat tələb olunur. Düzdür, ilk baxışda bu
yaxşı təsir bağışlayır. Lakin məsələyə dərindən yanaşdıqda görərik ki,
bu hal milli məhsulların həm daxili, həm də xarici bazarlarda rəqabət
dözümlülüyünə güclü mənfi təsir edir. Ona görə manatın məzənnəsinin
süni yolla aşağı səviy-yədə saxlanılması idxal mallarının milli pulla
qiymətini aşağı salacaq. İstehlakçılar da daha ucuz qiymətli əmtəələri
almağa başlayacaqlar. İtirən isə ölkə sahibkarları olacaq. Xarici
firmalara nisbətən çətin şəraitdə fəaliyyət göstərən yerli kiçik və orta
sahibkarların vəziyyəti öz məhsullarını çətinliklə satdıqlarına (və yaxud
heç sata bilmədiklərinə) görə bir az da çətinləşəcəkdir. Çünki onlar
istehsal etdikləri məhsulları maya dəyərindən aşağı sata bilməzlər. Belə
hal ixracın da həcmini nəzərə çarpacaq dərəcədə azalda bilər. Neft
satışından əldə edilən mənfəətin xərclənməsi məsələsinə yaradıcı
münasibət bəslənməsə Dünya Bankının hesablamalarına görə ümumi
ixracın həcmi 2003- ci ildən sonra azala bilər. Neft dollarının
xərclənməsi ilə bağlı göstərdiyimiz mənfi halların iqtisadiyyata təsirini
437
azalmaq üçün bir səmərəli yol varsa o da pulların çox hissəsini
iqtisadiyyatın perspektivli qeyri-neft və neft emalı sahələrinə yönəltmək
və bu yolla da yeni və müasir iş yerləri yaratmaqdır. Süni idarəetmə
yolu ilə manatın dollara nisbətən məzənnəsinin tənzimləndirilməsi isə
ölkə sahibkarlarının nisbətən xeyrinə olsa da sonda əhalinin yaşayış
səviyyəsinə mənfi təsir göstərir.
Gələcək dövrlərdə Azərbaycan Respublikasının sənayesi sürətlə
inkişaf edə bilər. Bu nəticəni çıxarmağa ölkənin malik olduğu ilkin
şərtlər və kifayət miqdarda olan təbii resurslar imkan verir. Təbii
məhdudiyyət rolunu isə ancaq suyun nisbətən az olması və quru
yanacağın olmaması oynayır. Təbii şərtlərə və resurslara bir neçə
aspektdə yenidən baxıla bilər. Yenidən öyrənməkdə məqsəd yaxın
gələcəkdə sənayeni istehsal və ərazi cəhətdən optimal inkişaf
etdirməkdir. İlk növbədə təbii resursların sənaye üçün istifadə edilməsi
mümkünlüyü öyrənilməlidir. Resursların çox kompanentliliyi aşkar
edilməli və onların kompleks emal edilməsi imkanları ortaya
çıxarılmalıdır. Sənayenin səmərəli strukturunu formalaşdırmaq üçün
vacib sayılan məsələ təbii resursların və təbii şəraitin hansı istiqamətdə
dəyişəcəklərini qabaqcadan təyin etməyə çalışmaq lazımdır. Bu ilk
növbədə sənayenin mütərəqqi strukturunu formalaşdırmaq üçün vacib
məsələdir. Ən başlıca məsələlərdən biri sənayeni ərazi üzrə təşkil edən
amil və şərtləri öyrənərkən ölkənin sərancamında olan bütün növ
resursların həcminin təyin edilməsi və onlardan istifadə edilməsi
imkanlarını araşdırmaqdır. Sənaye üç istiqamətdə inkişaf etdirilməlidir.
Birinci istiqamətin göstəricisi sənayenin ümumi məhsulunun
müqayisəli qiymətlərlə həcmi ola bilər. Yəni hansı yolla olursa-olsun,
sənayenin ümumi məhsulunun həcmi artırılır. İkinci istiqamət
sənayenin sahə strukturunun təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur və bu
sahədə həyata keçirilən tədbirlərin nəticəsinə qiymət vermək üçün sahə
strukturunu xarakterizə edən sistem göstəricilərdən istifadə olunmalıdır.
Sənayedə fəaliyyət göstərən sahələrin sayı, tərkibi, onların arasında
formalaşmış nisbətlər, sahələrdə buraxılan məhsulların nomenklaturası,
438
çeşidi, rəqabət xarakteristikaları və s. bu kimi göstəricilər belə
göstəricilərdəndir. Sənayenin sahə strukturunun inkişaf etdirilməsi təbii
resurslardan tam və səmərəli istifadə edilməsinə əsaslanmalıdır.
Üçüncü istiqamət sənayenin ərazi üzrə strukturunun yaxşılaşdırılması
olmalıdır.
Əlbəttə, üç istiqamətin üçü də bir-biri ilə qarşılıqlı bağlı olan
məsələlərdir. Lakin üçüncü istiqamətin öz xüsusiyyətləri vardır və
ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisinə təsir etməsi baxımından digər inkişaf
istiqamətlərindən fərqlənir. Sənayenin ərazi üzrə təkmilləşdirilməsi bir
neçə istiqamətdə ölkə üçün səmərəli ola bilər: yeni iş yerləri yaranar,
əhalinin ölkə daxili miqrasiyası zəifləyər, əhalinin yaşayış tərzi dəyişər,
sosial mühit sağlamlaşar. Lakin bazar iqtisadiyyatı şəraitində əsas
məsələ vətənimizdə sahibkarlar ordusunu yaratmaq olmalıdır. Bu
məsələ də təbii resursdan istifadə edilməsinə əsaslanan iqtisadi siyasətin
həyata keçirilməsini, ayrı-ayrı bölgələrin kompleks inkişafını tələb edir.
Bunun üçün bütün resurslar ayrıca və kompleks şəkildə iqtisadi
cəhətdən qiymətləndirilməlidir.
Azərbaycan Respublikasında sənayeni və xüsusən də onun neftlə
əlaqədar olmayan sahələrini gələcəkdə inkişaf etdirmək üçün təbii
zəminləri vardır. Bunlardan biri respublikanın münasib relyef şəraitinə
mənsub olması (ərazinin 60 %-i dağlıq sahələr olsa da sənayeni inkişaf
etdirmək üçün relyef şəraiti vardır) və digəri kifayət qədər yanacaq-
enerji və mineral-xammal resurslarının olmasıdır.
Ümumi şəkildə geoloji cəhətdən öyrənilmiş bir sıra faydalı
qazıntılar vardır. Bunlardan filiz mənşəli faydalı qazıntıları (dəmir,
xrom, mis, qu
rğuşun, kobalt, alüminium, qızıl, gümüş və s.) qeyri-filiz
faydalı qazıntıları (neft, qaz, kömür, torf, daşduz, mineral rənglər, sular,
kükürd kolçedanı, əhəng, kvars qumu və s.) nadir elementləri, mineral
suları (hidrokarbonlu, hidrokarbon xloridli, hidrokarbon- xlorid- sulfat)
və s. göstərmək olar.
Münasib ərazinin və təbii şəraitin olması da sənayenin emal
sahələrinin inkişafı üçün yaxşı imkan yaradır.
439
Dünyada məlum olan iqlim qurşaqlarının çoxunun Azərbaycanda
olması, 800 km –dən çox bir məsafədə Xəzər dənizi ilə əhatə olunması
sənayenin xammal bazasının genişləndirilməsi üçün yaxşı şərait yaradır.
Azərbaycan Respublikası ərazisinin süni balıq yetişdirilməsi üçün
gözəl inkişaf perspektivləri vardır. Bunun başlıca amili havanın yüksək
orta illik hərarəti və il ərzində günəşli günlərin çox olmasıdır.
Sənayedə istifadə olunması üçün Azərbaycanın kifayət qədər bitki
növləri vardır. Təbii bitki resursları imkan verir ki, respublikada qida
məhsulları üzrə bolluq yaradılsın, yüngül və yeyinti sənayelərinin
i
nkişafı üçün xammal bazası genişləndirilsin.
Azərbaycan Respublikasında sənayenin gələcək inkişafını təmin
etmək üçün təbii zəminlərdən başqa, iqtisadi, elmi, texniki və texnoloji
zəminlər də mövcuddur. Keçmiş SSRİ dövründə mövcud olan
müəssisələrin çoxu ya heç ya da tam gücü ilə işləmir. Nisbətən köhnəlsə
də Azərbaycan Respublikasında sənayeni inkişaf etdirmək üçün
material-texniki baza
kifayət qədər vardır. Əsas fondların dəyəri 2000-
ci ildə 92,3 trilyon manat təşkil etmişdir ki, bunun da 69,7 faizi əsas
istehsal fondlarının payına düşür. Sənayenin sərəncamında olan əsas
fondların dəyəri isə baxılan dövr üçün 29,3 trilyon manata bərabər olub.
Nəzərə alsaq ki, hazırda bu fondlardan istifadə səviyyəsi tələb
olunandan çox aşağıdır, sənayeni gələcəkdə inkişaf etdirmək üçün daxili
imkanların olması məlum olar.
Əldə olunan əsas istehsal fondları təbii resurslarla birlikdə
sənayenin ərazi cəhətdən təşkilini yaxşılaşdırmaq üçün münasib şərait
yaradır. Çatışmayan cəhət odur ki, əsas istehsal fondları Azərbaycanın
iqtisadi rayonları arasında qeyri-bərabər şəkildə formalaşmışdır.
Abşeron rayonunda əsas istehsal fondlarının əksər hissəsi
yerləşdirilmişdir. Əli-Bayramlı–Salyan, Gəncə-Daşkəsən, Mingəçevir-
Yevlax kimi sənaye qovşaqlarında əsas istehsal fondlarının çox az
hissəsi (12-15%) cəmlənmişdir. Şəki-Zaqatala zonasında, Naxçıvan
Muxtar Respublikasında, Lənkəran-Astara zonasında isə əsas istehsal
fondları lap azdır.
440
Bundan başqa, nəqliyyat şəbəkəsi də Azərbaycanda sənayeni
inkişaf etdirmək üçün zəmin rolunu oynayır. Demək olar ki,
respublikanın bütün sənaye qovşaqlarının dəmir yollarından aralılığı 30
km–
ə qədərdir. Relssiz nəqliyyatlar üçün isə bu məsafə orta hesabla 10
km təşkil edir.
Respublikada dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi sürətlə gedir.
Bu
prosesin özü də sənayenin gələcək inkişafı üçün yaxşı zəmindir.
Söhbət burada əsasən özəlləşdirmənin kompleks və səmərəli həyata
keçirilməsindən və bu sahədə iqtisadi rayonlara maksimum sərbəstlik
verilməsindən gedə bilər.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkənin əhalisi və onun əmək
qabiliyyətliliyi sənayenin inkişafı üçün mühüm amildir. Azərbaycan
Respublikasında bu cəhətdən çoxlu istifadə edilməyən daxili imkanlar
vardır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə 2001- ci ilin
yanvar ayının 1-nə respublika əhalisinin ümumi sayı 8.081 min nəfərə
bərabər olmuşdur. Müqayisə üçün göstərək ki, 2000-ci ildə isə 7.131
min nəfər təşkil edirdi. Deməli, keçən on il ərzində təbii artım bir
milyona yaxın olmuşdur. Əhalinin ümumi sayında kişilərin xüsusi
çəkisi 49%-ə yaxındır. Əmək ehtiyatlarının xüsusi çəkisi 2000- ci ildə
54%-
dən çox təşkil etmişdir ki, bu 5,6 milyon nəfərdən də çoxdur.
Bundan başqa, Azərbaycanda iki yüz mindən çox təcrübəli sənaye işçisi
var. Onlar işləmirlər. Bu cür vəziyyətin əmələ gəlməsi 1990-cı illərin
əvvəlində baş vermiş məlum hadisələrlə bağlıdır.
2000-
ci ildə məşğul olan əhalinin ümumi sayının cəmi 7%-i
sənayedə cəmlənmişdir. Bu bazar iqtisadiyyatı üçün yaxşı göstərici
hesab edilə bilməz. Müqayisə üçün qeyd edək ki, elə dövr olub ki,
sənayedə çalışanların xüsusi çəkisi iqtisadiyyatda çalışan fəhlə və
qulluqçuların tərkibində 25% təşkil edib.
Ümumiyyətlə götürdükdə yaxın gələcəkdə Azərbaycan
Respublikasında işçi qüvvəsinin təbii artımı, müxtəlif səbəblərdən indi
faydalı ictimai işlə məşğul olmayan iqtisadi fəal əhalinin istehsala cəlb
edilməsi, elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərinin istehsala tətbiq edilməsi
441
nəticəsində xalq təsərrüfatının digər sahələrində və sənayenin özündə
ixtisara düşən fəal və ixtisaslı işçilər üçün yeni iş yerlərinin yaradılması
zəruriliyi, səna-yenin həm intensiv (yüksək texniki – texnoloji
səviyyədə yeni istehsalların yaradılması, fəaliyyətdə olan müəssisələrin
yenidən qurulub texniki silahlandırılması və avtomat müəssisələrinin
yaradılması) və həm də ekstensiv (əl əməyi üstünlük təşkil edən,
mexanikləşdirilmə və avtomatlaşdırma səviyyəsi nisbətən aşağı olan,
hətta ilk vaxtlar yerli tələbatların ödənilməsini nəzərdə tutan və həm də
yerli resurslardan istifadəyə və əl əməyinə əsaslanan kiçik və orta
müəssisələrin yaradılması və fəaliyyətdə olan müəssisələrin bu
istiqamətdə profilinin dəyişdirilməsi) inkişaf etdirilməsi üçün gözəl
zəmindir. Bu sahədə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin əsas vəzifəsi məqsədli
proqramlar tərtib edib həyata keçirmək və ilk növbədə daxili imkanları
səfərbər etməklə ölkədə işsizliyin azaldılmasına, işləyən müəssisələrin
səmərəliliyinin yüksəldilməsinə, iqtisadi rayonların kompleks inkişaf
etdirilməsinə, iqtisadiyyatın respublika ərazisində proporsional
yerləşdirilməsinə və ən başlıcası isə maddi-enerji, təbii və insan
resurslarından tam, səmərəli və kompleks istifadə edilməsinə nail
olmaqdan ibarət olmalıdır.
Respublikanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas istiqamətləri
formalaşdırılarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına keçid
şəraitində və ondan sonra respublikanın sosial-iqtisadi inkişafında
sənayenin rolu daha da artır. Lakin bu hər hansı bir artım yox, istehsalın
səmərəliliyinin qat-qat yüksəlməsi ilə müşahidə olunan artım olmalıdır.
Ümumi şəkildə götürdükdə istehsalın səmərəliliyinə təsir edən amil və
şərtləri iki mühüm qrupa bölmək olar. Birinci qrupa sənayenin və onun
sahələrinin öz xüsusiyyətindən irəli gələn amillər daxildir. İkinci qrup
amillərə isə sənayenin ərazilər üzrə təşkilindən irəli gələn amillər
daxildir
. İstehsalın idarə olunmasında hər iki qrup amillərə ciddi fikir
verilməsini bazar iqtisadiyyatının yazılmayan qanunları tələb etsə də bu
gün müxtəlif səbəblər üzündən istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi-
nin ərazi amillərindən zəif istifadə edilir. Bu da istehsalın bazar
442
iqtisadiyyatı şəraitində tələb olunan səviyyədə yüksəldilməsinə imkan
vermir.
Hazırkı dövrdə sənaye istehsalının səmərəliliyinin yüksəldilmə-
sində ərazi amillərinə diqqətin artırılması və bu baxımdan istehsalın
regionlar üzrə təşkilinin təkmilləşdirilməsi zəruriliyi aşağıdakılarla izah
olunur: mülkiyyətin formasının dəyişilməsi və sahibkarlığın inkişafı;
ərazilərin iqtisadi sərbəstliliyinin yüksəldilməsi zəruriliyi; ərazilərin və
orada
yerləşdirilən
sənaye
vahidlərinin
ixtisaslaşma
və
kooperasiyalaşma səviyyəsini maksimum mümkün olan həddə qədər
yüksəltmək; ərazidə yaşayan əhalini faydalı işlə təmin etmək və elmi-
texniki tərəqqi və onun nailiyyətlərinin istehsala gecikmədən tətbiq
etmək yolu ilə yüksək əmək məhsuldarlığına nail olmaq zəruriliyi;
regionun optimal səviyyədə kompleks inkişafını bazar iqtisadiyyatı
tələblərinə uyğun təmin etmək; gündəlik tələbat malları üzrə ərazilərin
özünütəminatını genişləndirmək və bu işi bazara keçidlə əlaqədar
görülən tədbirlərlə yanaşı yerinə yetirmək zəruriliyi.
Bütün bunları təcrübədə həyata keçirmək üçün istehsalın ərazilər-
də optimal təşkil edilməsi yolu ilə respublikanın sosial iqtisadi inkişafını
sürətləndirmək proqramı işlənib hazırlanmalıdır. Proqramın bölmələri
hər bir iqtisadi rayona həsr olunmalı və onların kooperasiya əlaqələri
optimallaşdırılmalıdır.
Azərbaycan Respublikasında əmək resursları artıqlığı mövcud
olduğuna görə sənayenin əmək tutumlu sahələrinin üstün inkişaf
etdirilməsinə diqqət artırılmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, qadınların
arasında işsizlər daha çoxdur. Qadınların istehsala cəlb edilməsi
probleminin də aktuallığı bazar iqtisadiyyatında artır. Qadınlara xoş
gələn iş yerlərinin yaradılmasını nəzərdə tutan məqsədli proqramların
tərtib edilib həyata keçirilməsi vaxtı çatmışdır.
Sənayenin inkişafı və xüsusən də emal müəssisələrinin kütləvi
şəkildə yaradılması zəruriliyi bir mühüm cəhətdən də meydana gəlir. Bu
cəhət kənd təsərrüfatı ilə əlaqədardır. Statistik məlumatlara görə iqtisadi
fəal əhalinin 40%-dən çoxu kənd təsərrüfatında çalışır. Say etibarı ilə bu
443
1,6 milyon nəfər deməkdir. Sirr deyildir ki, bunların çoxu özəlləşdirmə
nəticəsidə quru torpaq alan və onu becərməyə çətinlik çəkən rayon və
kənd əhalisidir. Kənd təsərrüfatında islahatlar öz bəhrəsini hərtərəfli
göstərməyə başladıqdan və özəl iri kənd təsərrüfatı müəssisələri
yaradıldıqdan sonra, kənd təsərrüfatı proseslərinin mexanikləşdirilməsi
və avtomatlaşdırılması, istehsalın təşkilinin yaxşılaşdırılması,
idarəetmənin optimallaşdırılması nəticəsində yaxın gələcəkdə çoxlu
sayda kənd təsərrüfatı işçisi ixtisara düşə bilər. Onların da işlə təmin
edilməsi ağırlığı yenə də sənayenin üzərinə düşəcək. Bu təkcə bizim
respublikamızda belə deyildir. Bütün dünya ölkələri kənd təsərrüfatında
işləyənlərin sayını minimuma (5-10%-ə) çatdırmış və ilk növbədə azad
olan iqtisadi fəal əhalini işlə, sənayedə iş yeri yaratmaqla təmin
etmişdir.
Sənayenin qeyri-neft bölməsində yüngül sənayenin inkişaf
etdirilməsi imkanları daha çoxdur. Belə imkanlar həmişə olub və tarix
göstərir ki, dövlət tərəfindən müəyyən qayğı gös-tərilən dövrlərdə
Azərbaycanda yüngül sənaye inkişaf etdirilib. Məsələn, keçmiş SSRİ
adlanan imperiya dağılmamışdan qabaq 220- dən çox yüngül sənaye
müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi və yüngül sənayenin ümumi sənaye
məhsulundakı xüsusi çəkisi 20%-dən çox təşkil edirdi. Sənayedə
işləyənlərin 25,2%-i burada çalışırdılar. Bu o dövrlər üçün (1985-1990-
cı illər üçün) 100 mindən çox fəhlə və qulluqçu demək idi. İndi bazar
iqtisadiyyatı şəraitində yüngül sənayeni o dövrlərdəkindən də səmərəli
inkişaf etdirmək üçün əlverişli şərait yaranmışdır. Məsələ burasındadır
ki, o vaxtlar Azərbaycanın yüngül sənayesi əsasən Moskvanın tərtib
etdiyi perspektiv planlara uyğun inkişaf etdirilirdi və əsas və başlıca
nöqsan o idi ki, yerli xa
mmalın hamısı kompleks emal edilmirdi.
Məsələn, pambıq əsasən mahlıc şəkilində reallaşdırılırdı. Digər kənd
təsərrüfatı malları da xam material şəkilində mərəkəzə ötürülürdü.
Müstəqillik əldə etdiyimiz indiki zamanda problemlərin həllinə
yaradıcılıqla yanaşılarsa biz yüngül sənayeni hazır (son) məhsul
istehsalı istiqamətində inkişaf etdirə bilərik.
444
Ümumiyyətlə gələcək dövrlərdə Azərbaycanda yüngül və yeyinti
sənayelərini sürətlə inkişaf etdirmək üçün lazımi iqtisadi şərait
(yanacaq-
enerji bazası) müxtəlif tərkibdə, çeşiddə və həcmdə maddi
baza, hazır məhsulun reallaşdırılması üçün daxili və xarici bazar
münasib istehsal gücləri və ixtisaslı işçilər vardır. Yeyinti və yüngül
sənayeni səmərəli inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan ərazisində coğrafi
tədqiqatları gücləndirmək, müəssisələrin məqsədyönlü yerləşdirilməsi
sxemini tərtib etmək və yerli resurslardan və ilk növbədə insan
resurslarından səmərəli və tam istifadə etməklə yüngül və yeyinti
sənayelərin sahə komplekslərinin ərazi cəhətdən formalaşmasını elmi
cəhətdən formalaşdırmaq lazımdır. Ərazilərin öyrənilməsi yeyinti
sənayesinin inkişafında mümkün daxili imkanların da ortaya çıxmasına
səbəb olar. Məsələn, balıqçılığı və xüsusən də süni yetişdirmə yolu ilə
balıqçılığı və münasib yeyinti sənaye sahəsini inkişaf etdirmək üçün
ərazimizdə yaxşı şəraitin olması mütəxəssislər tərəfindən təsdiq edilir.
Lakin buna baxmayaraq Azərbaycanda balıq sənayesi yaxşı inkişaf
etməmişdir. Bunun bilavasitə nəticəsi də budur ki, il ərzində
adambaşına istehlak edilən balıq məhsullarının həcminə görə
Azərbaycan Respublikası dünya ölkələri arasında axırıncı yerlərdən
birini tutur. Məsələn, əgər respublikamızda adambaşına istehlak edilən
balıq və balıq məhsullarının miqdarı cəmi 2,7 kq. təşkil edirsə (2000-ci
il) bu rəqəm Rusiyada 9,9 kq (1999), ABŞ-da 10 kq (1987), Almaniyada
15,1 (1998), İtaliyada 17,3 kq (1996) təşkil etmişdir.
Neft emalı, neftin dərin emalı sahəsində daxili imkanlar kifayət
qədərdir. Azərbaycanda 22 milyon ton neft emal etmək olar. Hazırda isə
5-6 milyon ton n
eft emal edilir. İstehsal güclərindən istifadəni layihə
səviyyəsinə qaldırmaqla neftayırma sənayesinin intensiv inkişafını
təmin etmək olar.
Qeyd edək ki, sənayenin və onun digər sahə və yarımsahələrinin
inki
şaf etdirilməsi imkanları böyük olduğuna görə, bazar iqtisadiyyatına
keçidlə əlaqədar olan bütün texniki, təşkilati, iqtisadi, sosial-psixoloji,
struktur tədbirlər sənayenin hərtərəfli inkişaf etdirilməsi baxımından
445
həyata keçirilməlidir. Məsələ brasındadır ki, sənayenin inkişafı istər-
istəməz xalq təsərrüfatının digər sahələrinin və ilk növbədə kənd
təsərrüfatının inkişafına da təkan vermiş olacaq. Bu cür yanaşmağın
səmərəliliyi sənayecə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin
təcrübəsi ilə çoxdan sübut edilmişdir. Sənayenin məqsədyönlü inkişafı
iqtisadiyyatın digər sahələrinin məqsədyönlü inkişafını təmin etməyə
imkan verir. Deməli, proseslər elmi cəhətdən idarə olunmalı və optimal
variantlar üzrə həm sənayenin və həm də bütövlükdə iqtisadiyyatın
səmərəli inkişafını təmin etmək lazımdır.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. A.A.Əliyev, A.Ş.Şəkərəliyev. Bazar iqtisadiyyatına keçid: dövlətin
iqtisadi siyasəti. Bakı, 2002.
2. A.Ş.Şəkərəliyev. Keçid iqtisadiyyatı və dövlət. B., 2000
3. A.Ş.Şəkərəliyev. Dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi
münasibətlər. B., 1999
4. Ə.Q.Əlirzayev. Azərbaycanın iqtisadi inkişafının konsepsi-yası və
proqramı. B., 1999
5. Ə.Q.Əlirzayev. Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı problemləri və
həlli yolları. B., 2000
6. İ.Ş.Dadaşov. Real bazar iqtisadiyyatının atributları. B., 1996
7.
İ.Ş.Dadaşov. Elmi-texniki tərəqqinin istiqamətləri və onların
səmərəliliyi. B., 1992
8.İ.Ş.Dadaşov. Sənayedə özəlləşdirmə aparılması mexanizminin
təkmilləşdirilməsi istiqamətləri. İqtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika.
B., 2002
9. Azərbaycan nefti dünya siyasətində. B., 1997
10.Azərbaycan sənayesi (statistik məcmuə). B., 2001
11. Azərbaycanın beynəlxalq çoxtərəfli qarşılıqlı əlaqələri. B., 1997
12. M.Abdullayev. Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri. B., 1998
446
13. T.Əliyev və b. Azərbaycanda kiçik biznesin təşkili və idarə
edilməsinin bəzi səmtləri. B., 2001
14.
Доклан ООН. Человеческие развития в Азербайджане. Б.,
1996
15. Z.Həsənova. Dağ-mədən sənayesi və ətraf mühit. B., 1996
16. M.Qasımov. Azərbaycanın xarici siyasəti (konsepsiya məsələləri).
B., 1997
17. Всемирный Банк. Знание на службы развития: отчет о мировом
развитии. 1999
18. Домичев В.И. Международная торговля. М., 2000.
19. Всемирный Банк Азербайджан: Оценка бедности. Доклад
№156001 – Аз 27 феврал 1997.
20. Экономика. Учебник. М., 1999
21. Мировая экономика. Учебник, М., 1999
22. Ломакин В.К. Мировая экономика. М., 1998
23. Кудров В.М. Мировая экономика. М., 1999
24. The world Bank Global Economic Prospects and the Developinq
Countries. 2002
Document Outline - Cədvəl 19
- Cədvəl 21
- Cədvəl 54
- Cədvəl 55
- Cədvəl 62
- Cədvəl 63
- Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayı
- və maliyyə nəticələri
- O cümlədən, zərərlə işləyənlər
- Cədvəl 64
- Cədvəl 19
- Cədvəl 21
- Cədvəl 54
- Cədvəl 55
- İllər
- 1990
- 1993
- 1995
- 2000
- Cəmi
- Ölçmə
- Məhsulların
- Ölçmə
- Məhsulun
- Cədvəl 62
- Cədvəl 63
- Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayı
- və maliyyə nəticələri
- O cümlədən, zərərlə işləyənlər
- Cədvəl 64
- İllər
- 1990
- 1993
- 1995
- 2000
- Cəmi
- Ölçmə
- Məhsulların
- Ölçmə
- Məhsulun
Dostları ilə paylaş: |