§1. İnsan resursları və iqtisadi inkişaf
Dünya iqtisadiyyatının çiçəklənməsi, ictimai tələbatların normal
səviyyədə ödənilməsi, qlobal problemlərin həllinin sürətləndirilməsi və
sair bu kimi məsələlərin həlli Yer kürəsində mövcud olan resurslardan
səmərəli və tam istifadə olunmasını qarşıya qoyur. Dünya iqtisadiyyatı
bütün mövcud resurslardan asılı olur. İnsan resursları isə özünəməxsus
xüsusiyyətlərə malikdir. Digər resurslar da məhz insan resursları ilə sıx
bağlı olur. İnsan amilindən səmərəli istifadə edildikdə təbiətdə mövcud
olan digər resurslardan da daha səmərəli və optimal istifadə edilməsi
üçün münasib şərait yaranır.
İnsan resurslarının özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Buna görə də
onları idarə etmək, cəmiyyətin çiçəklənməsi üçün onlardan bacarıqla
istifadə etmək olduqca çətindir. Məsələyə yaradıcılıqla yanaşmaq,
elmtutumlu tədbirlər həyata keçirmək lazımdır. Bu cür yanaşmanın
öhdəsindən hər hansı bir ixtiyarı iqtisadi inkişaf modeli seçən ölkə çox
çətinliklə gələ bilir və dünya təcrübəsinin göstərdiyi kimi, bəzən heç
gələ də bilmir. Belə olan halda iqtisadiyyatın geriliyini əhalinin yüksək
artımı ilə izah edirlər. Bu cür mühakimə yürütməyə əsas kimi dünya
əhalisinin çox böyük sürətlə artmasıdır.
Dünyada insanların sayı son 50-60 ildə sürətlə artmışdır. Əhalinin
ikiqat artımı indi çox qısa müddətdə 35-40 ilə baş verir (müqayisə üçün
yada salaq ki, birinci ikiqat artım 1500 ilə baş vermişdi). XXI əsrin ilk
ilində dünya əhalisinin sayı 6,1 milyard təşkil edib (yada salaq ki, 1900-
cü ildə bu rəqəm cəmi 1,6, 1950-ci ildə 2,5-ə, 1980-cı ildə isə 4,4-ə
bərabər idi).
316
Əhalinin bu cür artımı və onun iqtisadi inkişafa təsiri ətrafında
müxtəlif fikir və mülahizələr mövcuddur. Bir qrup alim və
mütəxəssislər həmişə o fikirdə olmuşlar ki, əhali artımı sosial iqtisadi
inkişafa mənfi təsir edə bilər. Aclığın, yoxsulluğun səbəbini də onlar
əhalinin sayı ilə əlaqələndirməyə səy göstərmişlər və bu fikri müəyyən
dövrdə cəmiyyətin şüuruna yeridə bilmişlər. Bu cür fikirləşən şəxslərin
nümayəndəsi 1766- 1834-cü illərdə yaşamış ingilis ruhanisi və
iqtisadçısı T.Maltus idi. O özünün ilk əsərlərində əhali ilə təbii resursları
bir-
birinə qarşı qoyurdu. Qeyd edirdi ki, əhali artımının meyli həndəsi
silsilə üzrə, ərzağın artma meyli isə hesabi silsilə üzrə baş verir. Lakin
1934-
cü ildə bu günə qədər keçən müddət T.Maltusun nəzəriyyəsini
təsdiq etmədi və keçən əsrin ikinci yarısında elmdə və texnikada əldə
edilən nailiyyətlər və bu cür nailiyyətlərin istehsala geniş miqyasda
(xüsusən də kənd təsərrüfatı istehsalında) tətbiqi imkan verdi ki,
əhalinin yüksək artımı müqabilində ondan da yüksək artım sürəti ərzaq
istehsalı sahəsində əldə edilsin. Məhz bu artım dünya əhalisini aclıqdan
qurtara bildi.
Digər qrup alim və mütəxəssislər isə (bunlar çoxluq təşkil edirlər)
əksinə əhalinin sayca çoxalmasını sosial-iqtisadi inkişafın əsas
funksiyası hesab edirlər. Bu qrupun əsas nüma-yəndəsi A.Smit idi. O,
hesab edirdi ki, əhali artımı iqtisadi inkişafı sürətləndirə biər. İlk
növbədə ona görə ki, əhali artımı yeniliklərin istehsala tətbiqini
sürətləndirir. Varlanmaq ailədə uşaqların sayının artırılmasına meyli
gücləndirə bilər. Lakin digər tərəfdən məlumdur ki, əksinə inkişaf etmiş
ölkələrdə ailələr kiçik olur, uşaqların sayı orta hesabla 2-3 nəfəri ötmür.
Kasıb ailələr isə əksinə çoxuşaqlılığa meyl göstərirlər və onlarda
ölümün səviyyəsi də yüksək olur.Əhalinin sayca artması yaşayışı
pislətmir. A.Smit göstərirdi ki, vaxt geçdikcə ərzaq mallarının qiyməti
aşağı düşür. Sonralar A.Smitin müddəaları doğru çıxdı və məsələyə bu
cür yanaşma daha da gücləndi. 1980-cı illərdə isə dövlət sənədlərində,
elmi konfranslarda daha da möhkəmləndi. Məsələn, 1986-cı ildə ABŞ-
ın Milli Elmlər Akademiyasının məruzəsində göstərilirdi ki, əhali
317
artımının iqtisadi inkişafa təsiri kompleks xarakter daşıyır. İşsizlik,
aclıq, cəhalət, kasıblıq kimi xoşagəlməz halları təkcə insan artımı yox,
bir sıra digər faktorlar meydana gətirir. Əhali və resurslar mühüm
dəyişən kəmiyyətdirlər və vaxt keçdikcə onların də-yişməsi,
iqtisadiyyata təsir göstərməsi müxtəlif ola bilər. Əhalinin artması
nəticəsində cəmiyyətin artan xərcləri, insanların əməyini düzgün təşkil
etməklə kompensasiya etmək mümkündür. Yəni hər bir əmək
qabiliyyətli insan üçün dövlət münasib şərait yaratmış olarsa o, heç vaxt
cəmiyyətə borclu qalmaz. Hər şey insan resurslarına olan münasibətdən
asılıdır. Bunu iqtisadi inkişafın insan amili adlandırmaq olar. Əgər
insana ancaq istehlakçı kimi baxılarsa onda Maltus və onun
nəzəriyyəsinin yeni təmsilçiləri müəyyən dərəcədə haqlı ola bilərdilər.
Lakin həqiqətdə belə deyil. İnsan həmişə yaradıcılığı sevən canlı olub
və bu gün bizə məlum olan elmi-texniki möcüzələrin hamısını insan
yaradıb və bundan sonra da yaradacaq. Bunun üçün yalnız bir şey tələb
olunur:
insanların əməyi, yaradıcı fəaliyyəti kənd, qəsəbə, rayon, şəhər,
ölkə və dünya miqyasında düzgün təşkil edilməli və
istiqamətləndirilməlidir. Bunun üçün ölkələrdə insana hörmət edən,
onun qayğısına qalmaq naminə korrupsiyadan əl çəkən sosial yönümlü
siyasət yeridən dövlətin formalaşması tələb olunur. Xalqını sevən dövlət
üstəgəl müasir və demokratik ictimai istehsal və elmi-texniki tərəqqi
bütün sosial-
iqtisadi məsələləri optimal səviyyədə həll etmək iqtidarında
ola bilər. Son 15-20 ildə dünya təcrübəsi artıq bunu sübut etmişdir. Bu
gün ÜDM ilə əhali artımı arasındakı nisbət yüksək həyat tərzi və insan
kapitalına investisiya qoyuluşu arasında seçim kimi çıxış edir. Dünya
əhalisi sürətlə artır, lakin dünya miqyasında ərzaq məhsulları bundan da
sürətlə artır. Aclıq isə insan resurslarından istifadənin əhəmiyyətini başa
düşməyən, korrupsiya və rüşvətxorluğa qurşanan ölkələrdə müşahidə
olunur.
Ümumiyyətlə götürdükdə dünya iqtisadiyyatı ilə məşğul olan alim
və tədqiqatçıların çoxunun və ümumdünya ictimai təşkilatlarının gəldiyi
qənaət bundan ibarətdir ki, əgər ölkələrdə iqtisadi və sosial dəyişikliklər
318
vaxtında həyata keçirilərsə, əgər elmi və texniki tərəqqi təmin edilirsə,
hökumətlər sosial yönümlü siyasət həyata keçirib, ölkədə korrupsiyaya
qarşı mübarizə aparılırsa, əhali artımı təhlükəli bir problemə çevrilə
bilməz. İnsan resurslarına yönəldilən kapital xərclərinin, digər resurslara
yönəldilən kapitaldan daha səmərəli olması da dünya təcrübəsində
təsdiq edilmişdir. İnkişaf etmiş ölkələrin əldə etdikləri nailiyyətlərinin
çoxu, bu ölkələrdə insan resurslarına olan diqqət və hörmətlə bağlıdır.
İşçi qüvvəsinin məhsuldar potensialı, işçinin psixoloji, fiziki
keyfiyyətləri və səhhəti ilə yanaşı onun həyat şəraitindən asılı olan
ümumi və xüsusi savadını, istehsal təcrübəsini, mədəni inkişaf
səviyyəsini də özündə cəmləşdirir. İşçi qüvvəsinin bütün bu cür və
digər mühüm xüsusiyyətləri dünya təsərrüfatının yarımsistemlərində
ayrı-ayrı ölkələrdə baş verən sosial, iqtisadi, mənəvi, psixoloji, siyasi
proseslərdən bilavasitə asılı olur. Bütün bu xüsusiyyətlərin əsasında isə
insanın əmək qabiliyyətini təyin edən fiziki keyfiyyəti durur. Bu
keyfiyyətlərin meydana gəlib səmərə verməsi isə dövlətdən asılı olur.
Vaxtı ilə K.Marksın “İqtisadi inkişafın hərəkətverci qüvvəsi maşın və
mexanizmlər deyil, insanlardır” ideyası bu gün tamamilə özünü
doğrultmuşdur. Amerika iqtisadçısı E.Denisonun hesablamalarına görə
ÜDM artımının 16% işçi qüvvəsinin təhsilinin yüksəldilməsi, 34%
texniki yeniliklər və “nou-hau”ların istehsala tətbiqi nəticəsində əldə
edilir. (bu da insanın təhsili və bacarığı ilə əlaqədardır). Deməli, insan
amili məhsul artımının 50%-ini təmin edə bilir. E.Denison göstərir ki,
maşın və mexanizmlərin kənardan alınıb istehsala tətbiqi isə ÜDM
artımının cəmi 12%-ni təmin edə bilir.
İnsan resurslarına yaxşı münasibət sonda daha çox adamın işlə
təmin edilməsinə, onların dünyagörüşünün yaxşılaşmasına, biliyin
çoxalmasına və bunların nəticəsi kimi əmək məhsuldarlığının
yüksəldilməsinə, cəmiyyətin gəlirlərinin artmasına səbəb olur. Keçən
əsrin 80-ci illərində aparılan hesablamalar sübut etdi ki, işçi qüvvəsinin
təhsili bir il artdıqda bu ÜDM-nın 3% artmasına səbəb ola bilir.
İnkişafda olan ölkələrdə isə işçi qüvvəsinin biliyi ilə ÜDM-nın artımı
319
arasında daha sıx əlaqə müşahidə olunmuşdur. Buna görə də insan
resurslarına dövlət tərəfindən olan münasibət həmişə sağlam olmalıdır.
§2. İnsan amili və sosial-iqtisadi inkişafda onun rolu
Dünya iqtisadiyyatı ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatından
formalaşdığına görə ölkələrin iqtisadiyyatına, ayrı-ayrı regionların
iqtisadiyyatına, onların daxili imkanlarına, əldə etdikləri nailiyyətlərin
səbəblərinə diqqət artırılır. Təhlil göstərir ki, insan resurslarına ciddi
fikir verən ölkələr, bir qayda olaraq inkişaf səviyyələrinə görə digər
ölkələrdən daha üstün olurlar. İnsan resurslarından səmərəli istifadə
etmək yolu ilə öz iqtisadiyyatlarını yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdıran
ölkələr çoxdur. İlk növbədə bu ölkələr sırasına Yaponiya, Almaniya,
ABŞ, Avropa ölkələri və s. daxildir.
İnsan resurslarına ciddi fikir verməyən, ona inkişafın mühüm bir
amili kimi
yanaşmayan ölkələr isə əksinə əsrlərlə geri qalıblar, indi də
inkişaf etmiş ölkələrdən dəfələrlə geri qalmaqda davam edirlər. Belə
ölkələrə ilk növbədə həddindən çox təbii resursları olan Rusiya
Federasiyası, digər MDB daxil olan ölkələrin əksəriyyəti, Afrikanın,
Latın Amerikasının bir sıra dövlətləri və s. daxildir.
İstehsalda insan resurslarından istifadəni ifadə etmək üçün “insan
amili” məfhumundan istifadə edilir. Əslində dünya və cəmiyyət (ölkə)
miqyasında isə insan resurslarından, müəssisələr miqyasında insan
amilindən istifadə edilməsi bir biri ilə əlaqədar olan vahid problemdir.
İnsan amili dedikdə konkret bir müəssisədə, birlikdə, şirkətdə
çalışanlardan, «insan resursları» dedikdə ölkə əhalisinin tam tərkibindən
səmərəli istifadə edilməsi başa düşülür.
İnsan resurslarından istifadə etməyin zəruriliyini, səmərəliliyini
ilk dərk edənlər avropalılardır. İkinci dünya müharibəsindən sonra
Almaniyanın əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərin kökündə də insan və onun
taleyi dururdu. İnsan amilindən istifadə edən Almaniyanın
müvəffəqiyyətləri o qədər heyranedici idi ki, dünya iqtisadiyyatında onu
320
“Alman möcüzəsi” adlandırırdılar. “Alman möcüzəsi»nin ideoloqu və
həyata keçirəni Münxen Universitetinin professoru L.Herxard idi.
İqtisadiyyata aid əsərlərində və praktikada o, sosial bazar iqtisadiyyatını
formalaşdırmaq məsələsini irəli sürdü və hökumətdən dəstək aldı. Onun
konsepsiyasının əsasında insan resursları və insan haqqında real
təsəvvürlər dururdu. O, həmvətənlərini başa salırdı ki, insanın
cəmiyyətdə keyfiyyətli və məhsuldar işləməsi üçün onu stimullaşdırmaq
lazımdır. L.Herxarda görə insan üçün stimul rolu - onun yaxşı
yaşamağa can atmasıdır. İnsan çalışır elə bir qərar qəbul etsin ki, sonra
bu qərar onun özünə və ailəsinə xeyir gətirə bilsin. İnsanın əldə etdiyi
nailiyyətin səviyyəsi çıxarılan qərarların son nəticələrinin aydınlıq
dərəcəsindən asılı olur. Son nəticə insana güzgüdəki kimi aydın
görünən, onun həyat tərzinə müsbət təsir göstərən olduqca o daha çox
müsbət nailiyyətlər əldə edir. Bunun üçün insan azad olmalıdır.
İnsan amilinin gücü bu amilin kütləviləşdiyi, bütün cəmiyyəti
əhatə etdiyi zaman ağlagəlməz dərəcədə artır. Nəticədə sosial gərginlik
azalır və yaxud da tam aradan qalxır. Ölkənin idarə edilməsi sadələşir,
asanlaşır, idarəetmə xərcləri azalır. Bürokratik üsul və stillər iqtisadi
üsul və yanaşmalarla əvəz olunur.
Bizim respublikamız keçid iqtisadiyyatlı dövlətlərdəndir.
Gələcəkdə, keçid dövrü başa çatdıqdan sonra hansı nailiyyətlər əldə
ediləcəyi dövlətin insan amilinə olan münasibətindən birbaşa asılı
olacaqdır. Bunu nəzərə alaraq oxuculara bu haq-da bir az geniş
məlumat verməyi məqsədyönlü hesab etdik.
İnsan amili... bu iqtisadiyyatı yüksəltmək, onu sağlamlaşdırmaq,
sosial məsələlərin həllinə yönəltmək üçün çox böyük bir vasitədir. Bir
çox sosial-
iqtisadi məsələlərin həllində insan amili bəlkə də haradasa
istehsala, onun səmərəliliyinə elmi-texniki tərəqqidən də güclü təsir
göstərir. Axı, elmi də, texnikanı da, istehsalı da insanlar yaradırlar və
idarə edirlər. Əgər son nəticədə insanlar onlardan lazımi səviyyədə
faydalan
mırlarsa və bu mənfi hal uzun müdət davam edirsə, insan özü
321
texnikanın gələcək inkişafı üçün əngələ çevrilir. Belə olmaması üçün
insan öz əməyinin bəhrəsini açıq-aydın görməlidir.
Bazar iqtisadiyyatının bərqərar olmasında və onunla bağlı
ümidlərin həyata keçirilməsində insan amilindən bacarıqla istifadə
olunmalıdır. Məhz buna görə də bu amildən istifadə edilməsi yollarını
dərindən bilmək lazımdır. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki,
insan amilindən istifadə edilməsi üçün iki mühüm şərtə əməl
olunmalıdır.
Birinci şərt adamın, yaxud da adi bir vətəndaşın cəmiyyətdə yaxşı
yaşamasını təmin etməklə əlaqədardır və insanların özlərindən
bilavasitə asılı deyildir. Bu şərtə əməl olunması dövlət başçılarından və
onların həyata keçirdikləri siyasətdən asılıdır. Birinci şərtdən asılı
olaraq ikinci şərt meydana gəlir. Lakin buna baxmayaraq ikinci şərt
əsasən insanların özləri ilə bağıdır. İnsan daim özü-özünü tənqid və
“tərbiyə” etməyi bacarmalı, bazar qanunlarını daim öyrənməli, ən çətin
vəziyyətlərdə belə özünü itirmədən çıxış yolu tapmalıdır. O bilməlidir
ki, son nəticədə insanın həyatında baş verən yaxşı və pis hadisələrin bir
nömrəli səbəbkarı özüdür. İstehsal etdi-yin məhsul istehlakçıları qane
etmirsə, heç kəsi günahlandırmaq lazım deyil. Bu asan yoldur, çətin,
lakin müvəffəqiyyət gətirən yol günahı özündə görməkdir. Məsələn,
deyək ki, əgər hər hansı bir şəxs və yaxud kollektiv məhsulu istehsal
etməzdən əvvəl müəyyən səviyyədə təhlil-tədqiqat işi aparsa idi, tələb
və təklifi öyrənsə idi, məhsul şübhəsiz ki, alıcıların zövqünə, maddi
vəziyyətlərinə uyğun istehsal edilərdi. Sahibkar böyük dünyagörüşə,
zəkaya, işgüzarlığa malik bir şəxs olmalıdır. Bu cəhətlərə malik olan
şəxs isə cəmiyyətdə digərlərinə nisbətən yaxşı yaşamalıdır. Deməli,
bazar iqtisadiyyatı şəraitində insan amilindən istifadə edilməsi
məsələsinin həlli dövlətdən və insanların özündən asılıdır. Lakin burada
həlledici rol oynayan subyekt dövlətdir. Dövlət rəhbərləri insan
amilindən istifadə edilməsində həlledici rol oynaya bilərlər. Bunun
üçün ilk növbədə, dövlət xüsusi təsiredici mexanizm yaratmalıdır. Elə
mexanizm ki, insanların sosial-psixoloji vəziyyətləri mütərəqqi dəyişsin.
322
İnsan amilindən istifadə edilməsindən danışarkən bir mühüm
cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Məsələ burasındadır ki, insan amilini
donmuş, fəaliyyətsiz hesab etmək olmaz. O, daim fəaliyyətdədir və
cəmiyyətdə gedən bütün proseslərə təsir göstərir. Bir proses kimi bu
təsiretmə obyektiv xarakter daşıyır. Rəhbərlər və yaxud da hər hansı bir
digər şəxsiyyət bu təsiretmənin qarşısını ala bilməz. Dövlət bu prosesi
idarə etməlidir, işgüzar sahibkarlar ordusunun formalaşdırılması
qayğısına qalmalıdır.
Lakin nəzərə alınmalıdır ki, insan amilinin bazar iqtisadiyyatına
təsiri həm mənfi və həm də müsbət ola bilər. Bu asılıdır onun düzgün
idarə olunub-olunmamasından, əgər insan amili dərindən başa düşülürsə
və təmənnasız obyektiv idarə edilirsə, onun təsiri iqtisadiyyatın
sağlamlaşdırımasına yönəldilirsə, onda insan amili də cəmiyyətin
tərəqqisinə müsbət təsir göstərir. Əks halda insan amili mənfi amilə
çevrilir. Məsələn, işçi və ya cəmiyyətin adi üzvü öz əməyinin bəhrəsini
görmürsə, o, get-gedə süstləşir və iş zamanı təşəbbüskarlıq göstərib,
daha çox iş görmək əvəzinə, oturub iş vaxtının qurtarmasını gözləyir,
çox zaman isə özünün bildiyi, bacardığı şəkildə ümumi işin gedişatına
mane olur və nəhayət, belə şəxs səmərəli iqtisadiyyat üçün əngələ
çevrilir. Təəssüflər olsun ki, biz belə adamlarla dünya və ölkələr
miqyasında hər gün rastlaşırıq və belə adamlar içərimizdə hələ çoxluq
təşkil edirlər.
Bərabər yaşamağa can atmaqdansa, sahibkar olmağa can atmaq
lazımdır. Onda sən də yaxşı yaşayacaqsan. Təki sənin təşəbbüsün olsun
və dövlət bu təşəbbüsü alqışlasın. Yenə də təkrar etməyə dəyər ki, insan
amili cəmiyyətə, onun iqtisadiyyatına o zaman müsbət təsir göstərə bilər
ki, birincisi, insan özü təşəbbüskar, işgüzar, yaradıcı, çalışqan, vaxtın
qədrini bilən olsun, ikincisi, dövlət, onun orqanları, müəssisə və
təşkilatların rəhbərləri, ailə başçıları bu cür əlamətləri olan şəxsləri
qərəzsiz, yerliçilik, tanışbazlıq etmədən axtarıb tapsın, müvafiq işlərdə
işləmək üçün yerləşdirsinlər, onları hər cür maddi və mənəvi cəhətdən
stimullaşdırsınlar.
323
İndi hətta, dünya miqyasında az adam tapılar ki, Yaponiyanın əldə
etdiyi sosial-
iqtisadi inkişafından, onun yüksək səviyyəyə çatmasından
bixəbər olsun. Bunu hamı - fəhlə və qulluqçu da, həkim də, mühəndis
də, alim də, siyasətçilər də, dövlət başçıları da yaxşı bilirlər. Lakin heç
də hamı bilmir ki, əldə edilən sosial-iqtisadi müvəffəqiyyətlərin başlıca
səbəbi bu ölkədə insan amilindən bacarıqla və hərtərəfli istifadə
edilməsidir. Bu heç də bu gün baş verməmişdir. Yaponiya hökuməti
əsrlər boyudur ki, insana hörmətlə yanaşır, insan amilindən istifadə
prosesini insani cəhətlərin inkişafına yönəldir. İnsanda ola bilən pis,
cəmiyyətə zidd hərəkətlərin azalması qayğısına qalır.
Yaponiya haqqında ətraflı danışmaq istəmirik, ona görə ki, bu
haqda çox yazılıb (təəssüf ki, yazıların əksəriyyəti rus və başqa
dillərdədir). Təkrar da olsa biz yalnız bazar iqtsiadiyyatı üçün çox
dəyərli olan bəzi ştrixləri göstərməyi məqsədəuyğun hesab edirik.
Yaponiya hökuməti elə bir ictimai, siyasi, iqtisadi cəhətdən azad mühit
yaratmağa nail olmuşdur ki, insan amili istehsalın səmərəliliyinin
başlıca səbəbinə çevrilmişdir. Mütəxəssislər Yaponiyanı iri və çox
mehriban, bir-
birinə hər cür kömək göstərməyə hazır olan böyük bir
ailəyə bənzədirlər. Burada öz üzərində gərgin işləməyi sevən, işə
yaradıcı münasibət bəsləyən, təvazökar olan, elm və texnikanın son
nailiy
yətlərini dərindən öyrənən və istehsala onları inamla tətbiq edən
hər bir kəsin həyatın ən yüksək zirvəsinə qalxa böilməsi üçün gözəl
şərait yaradılmışdır. Əbəs deyil ki, Yaponiyada olan, orada işləyən,
yapon adət və ənənələrini öyrənən mütəxəssislər burada hər bir şəxsin
yüksəlməsi yolunu hərəkət edən eskalatora bənzədirlər. Bu bənzətmədə
bir həqiqət vardır, həyat da eskalator kimi daim hərəkət edir. Onun da
birinci -
aşağı və sonunda ən yüksək pilləsi vardır.
Yapon yeniyetməsi, gənc mütəxəssisi dövlətin yaratdığı sağlam
mühit nəticəsində dərk edir ki, yaradıcı əməklə məşğul olarsa
eskalatorun (həyatın, elmin, vəzifənin...) ən yüksək pilləsinə qalxa bilər.
Bunun üçün əsas şərt insanın özünün işgüzar olmasıdır.Təki bu
324
işgüzarlıq dövləti, rayonları, müəssisələri idarə edənlərin nəzərindən
qaçmasın, əksinə güclü qollarla stimullaşdırılsın.
Əməyin motivləşdirilməsi bazar iqtisadiyyatı şəraitində insan
amilindən bacarıqla istifadə edilməsi üçün ən mühüm şərtdir. İstehsalın
texniki, texnoloji səviyyəsi yüksəldikcə əməyin və əmək haqqının
təşkilində motivləşdirmə probleminin aktuallığı yüksəlir. İnsanlar nəyə
çox həvəs göstərirlərsə, dövlət onları o işə də yönəltməlidir. Nəyisə
qadağan etmək, kiməsə hökm göstərmək əmək məhsuldarlığı
qazanmağa heç vaxt imkan verməyib, verməyəcək də. Bunu birdəfəlik
başa düşən Qərb ölkələri çoxdan insanlara azad fəaliyyət bəxş etmişlər.
Lakin onlar heç bir fəaliyyətin gizli qalmasını istəmirlər. Əksinə,
mənfəət əldə etməyə imkan verən insan fəaliyyətinin bütün
rəngarəngliklərinə hörmətlə yanaşırlar, bu fəaliyyətlə məşğul olan şəxsi
başa düşməyə çalışırlar və başa da düşürlər.
Münasib tədbirlər həyata keçirməklə, ayrı-ayrı şəxslərin fərdi
əmək fəaliyyətinin cəmiyyətə göstərə biləcək mənfi təsirini azaltmağa,
sonralar isə tam aradan qaldırmağa və müsbət təsirini isə əksinə daha da
gücləndirməyə nail olmaq lazımdır. Bu çox da asan iş deyil. Lakin
dövlət bu məsələni həll etməyə biganəlik göstərməməlidir. Necə
deyərlər, həyatda xırda şey olmur. Hər şeyə, hadisəyə, əlamətə,
davranışa ciddi fikir vermək insan amilindən istifadə olunması üçün
əsas şərtlərdən biridir.
İnsan amilindən dövlət bacarıqla istifadə etməlidir. Bu sahədə
nəzərdə tutulan və həyata keçirilən tədbirlərin içərisində insana yaxşı
işləmək bacarığı öyrətməyə yönəldilən tədbirlər mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Yaxşı və keyfiyyətli işləmək vərdişləri... Bu vərdiş fəhlədə,
nazirdə, dövlətin başçısında da olmalıdır. Ədalətli, sağlam cəmiyyətə
yol, bu cəmiyyətdə ömür sürən hər bir kəsin öz işinə yaradıcı münasibət
bəsləməsi və keyfiyyətli işləmək vərdişini əldə etmək yolundan keçir.
Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə və digər qabaqcıl Qərb ölkələrində
bu sahədə böyük müvəffəqiyyətlər qazanılmasına baxmayaraq, istehsalı
idarə edənlər bu problem üzrə işləməkdə davam edirlər. Onların
325
hamsının fikrinə görə Amerika, ingilis, alman fəhlə və qulluqçuları
keyfiyyətli işləmək bacarığın hələ də yapon fəhlə və qulluqçularına
çatmamışlar.
Yaponiyanın müvəffəqiyyəti əslində yapon fəhləsinin, mühəndisi-
nin, dövlət işçisinin keyfiyyətli işinin nəticəsidir. Sosial bazar iqti-
sadiyyatının formalaşmasını bunsuz əldə etmək qeyri-mümkündür.
Burada dövlətin rolu böyükdür. O, birinci növbədə, özünün misalında
bu
nu xalqa göstərməlidir. Xalq hər şeyi görür. Hər kəs dərindən bilmə-
lidir: hansı hərəkətinə görə o, dövlətdən cəza, hansı hərəkətinə görə
mükafat ala bilər. Deməli, dövlət sosial bazar iqtisadiyyatına uyğun
insan tərbiyə edilməsinə daim ciddi fikir verməlidir. Axı, cəmiyyətdə
hər şeyi insanlar görürlər. Çox zaman insanlar, daha doğrusu, əllərində
imkan olan bir qrup insanlar həyata keçirdikləri siyasətin cəmiyyət və
hətta onların özləri üçün sonralar nə ilə nəticələnəcəyini həmin anda
başa düşmürlər, dərk edə bilmirlər. Ölkəni idarə edənlər isə bunu dərhal
görməlidirlər. İnsanların fəaliyyəti onlar tərəfindən idarə edilməli və son
nəticədə sağlam iqtisadiyyatın bərqərar olmasına yönəldilməlidir.
Hər bir insanın arzusu yaxşı dolanmaq, xoşbəxt həyat
keçirməkdir. Lakin dövlət imkan verməməlidir ki, bir şəxsin, bir
kollektivin yaxşı yaşaması hesabına ölkənin iqtisadiyyatı xəstələnsin,
insanlarda mənfi psixologiya formalaşsın. Hər bir kəs öz işini sevməli,
onunla fəxr etməlidir, ancaq bu nə vaxt ola bilər? O zaman ki, əməkçi
öz əməyinin bəhrəsini görsün. Əgər cəmiyyətin hər hansı bir üzvü
varlanmağın mənbəyini gərgin əməkdə görə bilmirsə, onda sağlam
psixologiyadan danışmağa dəyməz.
Asan yolla varlanmaq istəyən şəxslərin, cəmiyyət üzvlərinin sayı
artdıqca, cəmiyyətin iqtisadiyyatı da getdikcə daha çox pis vəziyyətə
düçar olur. Buna görə də dövlət öz-özünü iflic etməmək üçün
insanlarda işgüzarlığın, keyfiyyətli və yaradıcılıqla işləmək vərdişinin
daim aşılanması qeydinə qalmalıdır. İnsan amilindən istifadə
olunmasına münasibət və bu məsələnin həlli yolları sahəsində inkişaf
etmiş ölkələrin böyük təcrübəsi vardır. Məsələn, ABŞ-da insan
326
amilindən istifadə edilməsinin yeni yolları araşdırılıb tapılır. Son illərdə
burada əmə-yin təşkilinin və stimullaşdırılmasının, yəni nəzəri və
praktiki məsələləri meydana gəlmiş və konkret istehsallarda istifadə
olunmağa başlanılmışdır. Söhbət əslində insan amilindən yeni üsullarla
istifadə edilməsindən gedir. Burada insan amili əməyin düzgün, konkret
istehsal şəraitinə uyğun şəkildə təşkil edilməsi və stimullaşdırılması
mexanizmi vasitəsilə reallaşdırılır.
Əməyin düzgün təşkili və stimullaşdırılması insan amilindən
istifadə olunmasında ən mühüm yer tutur. İstehsalın texniki səviyyəsi
yüksəldikcə, kompüterləşmə inkişaf etdikcə bu problemin aktuallıq
dərəcəsi də artır. Eyni zamanda yüksək texniki səviyyəyə malik
istehsalın özü insan amilindən daha düzgün istifadə olunmasını tələb
edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində işçi funksiyasının planlaşdırılması və
müxtəlif şəklə salınması variasiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əməyin
funksiyasının planlaşdırılması və variasiyası işçinin ixtisas və savadı
nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir. Bu da əməyin dəqiq
motivləşdirilməsini tələb edir.
Hər bir insanın daha məhsuldar işləməsi üçün iki mühüm şərt
vacibdir. Birincisi, istehsalın texnologiyasına uyuğn olaraq işçinin
əməyinə sərt şəkildə nəzarət edilməsidir. İşçi bu nəzarətin altında çalışır
və əgər nəzarət zəif olarsa, onun öz funksiyasını lazımi səviyyədə yerinə
yetirməməsi ehtimalı meydana gəlir. Bu ehtimalı azaltmaq üçün əməyin
motviləşdirilməsindən istifadə etmək lazımdır. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, əməyin motivləşdirilməsinin real şəkildə mənası işçinin
ancaq özünəməxsus avtonomiyası (tam istehsal prosesinə nisbətən)
olanda vardır. Deməli, əməyin motivləşdirilməsi üçün əsasən onun
avtonomlaşdırılması qeydinə qalmaq lazımdır. Bu isə öz növbəsində
istehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsini, onun kompüterləşməsini
tələb edir. Yeni texnika və texnolo-giya çox hallarda işçinin istehsal
avtonomiyasını yüksəldir. Onu idarə etməyə cəlb edir. O, müəssisəni öz
işçi çərçivəsində idarə etməyə başlayır. Belə işçiyə heç bir bürokratik
nəzarət lazım deyil. O, öz funksiyasını yaxşı bilir, öz işini özü idarə
327
edir. Əgər lazım gələrsə istehsalın idarə olunmasında fəallıq göstərir,
səmərəli istehsal mühitinin formalaşması qeydinə qalır və əgər işçilərin
böyük əksəriyyəti bu cür hərəkət edirsə, onda işlək, məhsuldar və
sağlam istehsal orqanizmi formalaşır və məhsuldarlıq yüksəlir.
Deməli, bazar iqtisadiyyatı əməyin motivləşdirilməsini hökmən
tələb edir. Elə şərait yaradılmalıdır ki, insan özü başa düşsün ki,
götürülmüş konkret bir işdə o, özünə, işlədiyi müəssisəyə,
respublikasına lazımi faydanı verə bilər, ya yox. Ancaq belə olan tərzdə
hazırda dövlətlərdə işə və xüsusən vəzifəyə olan münasibətimiz
yaxşılaşar, biganəlikdən yaxa qurtarmaq olar. Bu biganəliyin mahiyyəti
ondadır ki, hamı işləmək və xüsusən vəzifədə işləmək, çox pul
qazanmaq istəyir, öz bilik və bacarıqları haqqında isə düşünən çox
azdır. Çox zaman gözüyumulu bir işin, vəzifənin dalınca qaçan
cəmiyyət üzvü nəticədə həm özünə və həm də dövlətinə ziyan vurmuş
olur. Dövlət bunun qarşısını almalıdır.
Hər kəsin vəzifə tutmağa can atması cəmiyyətdə yaranan sosial-
psixoloji və sosial-mənəvi mühitlə bağlı olur və əməyin
motivləşdirilməməsinin nəticəsidir. Bir də ona görədir ki, insanlar
f
iravan həyata keçirməyi vəzifə tutmaqda görürlər. Çünki hamı yaxşı
görür ki, qonşusu vəzifə alandan sonra varlanıb. Bazar iqtisadiyyatı
şəraitində bu belə olmamalıdır. Vəzifələr xalqa keyfiyyətli xidmət
göstərməyi sevən, mənəviyyatca təmiz olan şəxslərə tapşırılmalıdır. Biz
demirik ki, bu şəxslər vəzifələrdə işləyib, kasıb yaşamalıdırlar. Sadəcə
olaraq dövlət elə bir mühitin formalaşması qayğısına qalmalıdır ki,
insanlar vəzifədən istifadə edib qanunsuz varlanmaq imkanı əldə edə
bilməsinlər. Ona görə ki, vəzifəyə görə varlanmaq kütləvi şəkil alanda
cəmiyyət sağalmayan xəstəliyə düçar olur. Zəif inkişaf etmiş ölkələrin
iqtisadiyyatının indiki acınacaqlı vəziyyətinin səbəbi də elə budur.
Sosial bazar formalaşdırmaq istəyən dövlət insanların psixologiyasına
təsir etməli, onu bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun dəyişməlidir.
Bunun üçün isə güclü dövlət proqramları tələb olunur.
328
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əməyin motivləşdirilməsi vasitəsilə
insan resurslarından istifadəni yaxşılaşdırmaq olar. Bunu Qərb
ölkələrinin təcrübəsi aydın göstərir. Məsələn, Amerikanın bir sıra
iqtisadçıları, sosioloqları və psixoloqları çoxdan bu sahədə əməli iş
aparırlar və onlar əməyin təşkili və stimul-laşdırılması sahəsində tam
yeni, ənənəvi olmayan prinsiplərə əsaslanan konsepsiya hazırlayırlar.
Hazırda Amerikanın dövri mətbuatında, dərs vəsaitlərində geniş
işlədilən “Əmək fəaliyyətinin keyfiyyəti”, “Əmək məzmununun
zənginləşdirilməsi”, “Əməyin humanizmləşdirilməsi”, “Zəhmətkeşlərin
birgə səyi” nəzəriyyələri belə konsepsiyalardandır. Bu konsepsiyalarda
qırmızı xətlə gözə çarpan cəhət prinsipcə tam yeni olan tezislərdir. Belə
tezislərin mahiyyəti ondadır ki, konsepsiyanın müəlliflərinin fikrincə
burada əsas məsələ işçilərin fəallığının yüksəldilməsidir. Fəhlə,
mühəndis, hüquqşünas, sex rəisi, direktor, ölkə prezidenti, istehsal və
sosial cəhətdən lazımi səviyyədə aktiv olmalıdırlar, Konsepsiya
müəlliflərinin fikrincə, ancaq belə olan halda cəmiyyət üzvləri öz
bacarıqlarından tam istifadə etməyə can atıb gərgin və səmərəli
işləyirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, əməyin təşkili və stimullaşdırılmasına
prinsipcə yeni münasibət bəslənilməsi və buna nail olmaq üçün əmək
motivlərindən istifadə edilməsi yalnız o zaman istənilən səmərəni verə
bilər ki, kadrların seçilib yerləşdirilməsi obyektiv prinsiplərə görə
aparılsın. Əslində əməyin motivləşdirilməsi kadrların seçilib
yerləşdirilməsindən başlayır. Elə buna görə də əməyin
motivləşdirilməsindən danışarkən kadrların seçilib yerləşdirilməsi
motivlərindən də danışmaq lazımdır. Niyə? Ona görə ki, kadrların
seçilib yerləşdirilməsi dövlət strukturunda çalışan insanların əməyinin
son nəticəsidir. Əgər tornaçı müəyyən prosesi (konkret desək yonma
prosesini) həyata keçirməklə işçi cizgisinə uyğun maşın hissəsini
hazırlayırsa, dövlət strukturunda çalışan şəxs isə özünəməxsus proseslər
həyata keçirməklə kadr seçir və yerlərdə işləməyə göndərir. Deməli,
kadrların seçilməsi də, tornaçının hazırladığı maşın hissəsi də əmək
329
proseslərinin nəticəsidir. Hər iki halda son məhsul (kadrın seçilib
yerləşdirilməsi və cizgiyə uyğun maşın hissəsinin hazırlanması)
keyfiyyətli olmalıdır. Məsələyə bu cür yanaşmağın cəmiyyət üçün
böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər biz tornaçının əməyinin
motivləşdirilməsindən, onun əmək məhsuldarlığından, onun nizam-
intizamından danışırıqsa, onda kadrların seçilib yerləşdirilməsi ilə
məşğul olan şəxsin (şəxslərin) əməyi haqqında də eyni cür danışmaq
lazımdır. Kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsi ilə məşğul olan şəxsin
də əməyi motviləşdirilməli, məhsuldar və keyfiyyətli olmalıdır.
Lakin həyatda heç də belə olmur. Fəhlənin (tornaçının) əməyinə
qoyulan nəzarət rəhbər işçinin əməyinə qoyulan nəzarətdən üstün olur.
Məsələn, tornaçı hissəni işçi cizgisinə görə hazırlasa da, onu yığma
sexinə verməzdən qabaq həm özü və həm də sexdə fəaliyyət göstərən
xüsusi işçilər - nəzarətçilər yoxlayırlar. Ancaq obyektiv yoxlamadan
keçən detal və qovşaqlar yığma sexinə verilir. Bəs kadrların seçilib
yerləşdirilməsi ilə məşğul olan şəxslərin əməyinə kim nəzarət edir? O,
son məhsulunu hazırlayarkən (kadrı seçərkən) hansı “cizgidən” istifadə
edir və onun son məhsulunun - seçilmiş kadrın keyfiyyətini hansı
nəzarətçi yoxlayır? Və ən başlıcası da budur ki, tornaçı istehsal etdiyi
(yonduğu) maşın hissələrinin kəmiyyət və keyfiyyəiinə görə əmək haqqı
alır. Kadrların seçilib yerləşdirilməsi ilə məşğul olan şəxslərin aldığı
əmək haqqı isə onun əməyinin son nəticəsindən eyni qayda ilə bağlı
olmur. Deməli, onların əməyi də motivləşdirilmir. Bazar iqtisadiyyatı,
xüsusən sosial bazar iqtisadiyyatı şəraitində isə bu cür hala yol
ver
ilməməlidir. Hansı səviyyədə vəzifə tutmasından, hansı peşədə
çalışmasından asılı olmayaraq bütün adamların əmə-yinə görə
yaşamasını təmin etmək üçün onların zəhmətləri motivləşdirilməlidir.
Burada həll olunması çətin görünən məsələ kadrların seçilib
yerl
əşdirilməsi ilə məşğul olan şəxslərin əməyinə qiymət verilməsi və
ona nəzarət edilməsi məsələsidir. Kadrları seçib yerləşdirən şəxslərin
(idarə orqanlarının, dövlət strukturlarının) əməyinə qiymət seçilən
şəxsin müəyyən dövrdə, təyin edildiyi yerdə (sahədə) əldə etdiyi sosial-
330
iqtisadi nəticələrə görə verilməlidir. Doğrudan da məsul bir vəzifəyə
təyin olunmuş şəxs əgər düzgün seçilibsə, o, təşəbbüskar, işgüzar,
mənəvi cəhətdən təmiz olmalıdır. Öz vəzifəsini dərindən başa
düşməlidir və məhz bu keyfiyyətlərinə görə də böyük müvəffəqiyyətlər
əldə etməlidir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əməyin səmərələşdirilməsi və insan
amilinin aktivləşdirilməsi müxtəlif yollarla həyata keçirilə bilər. Bu
yollar inkişaf etmiş ölkələrdə çoxdan məlum olsa da inkişafda olan
ölk
ələrdə hələ aydınlaşdırılmayıb və onlardan istifadə olunma
əhəmiyyətinə fikir verilmir.
Əməyin səmərələşdirilməsi və insan amilinin aktivləşdirilməsində
əsas məqsəd fərdi əməyin ictimai xarakter daşımasını istehsal
prosesində iştirak edən hər bir şəxsə başa salmaqdır. Hər bir fərdi şəxsin
əməyi kollektiv əməyin səmərəlili-yinə və əksinə təsir göstərir. Əməyin
motivləşdirilməsi elə həyata keçirilməlidir ki, hər bir şəxs aydın dərk
etsin ki, onun gəliri, mədəni inkişafı, ümumi həyat səviyyəsinin
yüksəlməsi həm özünün fərdi bacarığından və həm də işlədiyi
kollektivin və yaşadığı cəmiyyətin (dövlətin) tərəqqisindən asılıdır.
Deməli, bu baxımdan ölkədə yaşayan hər bir şəxs bilməlidir ki, o, üç
mənbədən faydalana bilər: öz fərdi əməyindən, işlədiyi kollektivin əldə
etdiyi nəticələrdən və yaşadığı ölkənin müvəffəqiyyətindən. Ancaq
məsələ belə qoyulduğu halda dövlət kollektivin və fərdinin qayğısına
qalmağa və əksinə, fərdilər və kollektivlər də dövətin qayğısına qalmağa
səy göstərəcəklər. Bu qarşılıqlı münasibətlərin daim saxlanılması və
təkmilləşdirilməsi üçün bütün qüvvələr səfərbərliyə alınmalıdır.
Aparılan tədqiqat işi göstərdi ki, zəif inkişaf etmiş ölkələrin
əksəriyyətində yaranmış sosial-iqtisadi və mənəvi-psixoloji mühitdə
əhalinin əksəriyyəti özünü təklənmiş hiss edir. Bir qayda olaraq bu cür
mənfi hissiyyat isə onunla nəticələnir ki, adamlar ancaq özləri haqqında
daha çox fikirləşməli olurlar. İşlədiyi kollektivin və yaşadığı ərazinin
müvəffəqiyyətləri onu heç də maraqlandırmır. Bu cür psixologiya
əməyin motivləşdirilməsi məsələsinin, fərdi və kollektiv maraqların
331
uyğunlaşdırılması məsələsinin düzgün qoyulmaması üzündən baş verir.
Ümumiyyətlə götürdükdə, zəif inkişaf edən ölkələrdə yuxarıda
göstərdiyimiz insanın faydalana biləcəyi üç mənbədən ancaq biri,
f
ərdinin öz bacarığı inkişaf etmiş ölkələrdə isə hər üç mənbə fəaliyyət
göstərir.
Deməli, real bazar iqtisadiyyatını formalaşdırmaq üçün növbəti
mühüm məsələ fərdilərin maddi və mənəvi maraqlandırılmasının hər üç
mənbəyindən bacarıqla istifadə edilməsinə nail olmaqdır. Hər bir ölkədə
elə sosial-psixoloji mühit yaradılmalıdır ki, burada hər bir fərd (və ya
iqtisadi ərazi) dövlətin, dövlət isə hər bir fərdinin, (iqtisadi rayonun)
qayğısını hiss edə bilsin. Dünyanın varlı ölkələri bu atributları çoxdan
başa düşmüşlər. Elə onların varlı olmasının bir başlıca səbəbi də budur.
Hələ vaxtı ilə Adam Smit demişdir ki, insan normal şəkildə öz
tələbatlarını ödəməli və yaşamalıdır və əgər bu ona aldığı əmək haqqı
ilə müyəssər olmursa, o, başqa yollar axtarmağa məcbur olur. Ölkədə
yaşayan hər bir şəxs əməyinin nəticəsini hiss etməsə, kollektivin və
dövlətin
müvəffəqiyyətlərindən
faydalanmasa,
iqtisadiyyatın
sağlamlaşdırılmasından söhbət gedə bilməz. Bəs bu problemi necə həll
etməli?
Son onilliklərdə bu problem inkişaf etmiş sənaye ölkələrində
müvəffəqiyyətlə həll olunur. Bunun üçün müxtəlif üsullardan istfiadə
edilir? İşçi kollektivlərində “keyfiyyət dərnəkləri” yaradılır, buna əsasən
qrup stimullaşdırılması həyata keçirilir. Fəhlələrin müəssisədə əldə
ediləcək mənfəətin formalaşmasına cəlb olunması sistemindən istifadə
edilir. Fəhlələrin aksiyaları almağa cəlb olunması üsulu həyata keçirilir
və s. Əldə etdiyimiz məlumatlara görə ABŞ-da kompaniyaların 63
faizində kollektiv stimullaşdırmaya əsaslanan “keyfiyyət dərnəkləri”
f
əaliyyət göstərir, 70 faizində fəhlələrin mənfəətdə iştirakının təmin
ounması sistemindən istifadə edilir və 83 faizində isə işçilərin
aksiyalara sahib olması üsülunu daha üstün sayırlar. Görünüdüyü kimi,
ABŞ sahibkarları əməyin motivləşdirilməsi əsasında stimullaşdırılması
məsələsini müxtəlif şəkildə həll etsə də, üsullardan həm ayrı-ayrı
332
şəkildə və həm də bir neçə üsulun kombinasiyasından istifadə edirlər.
Bundan başqa, inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət miqyasında böyük sosial
əhəmiyyətə malik proqramlar işləyib hazırlayırlar və həyata keçirirlər.
“İşçi qüvvəsinin peşə cəhətdən inkişaf proqramı”, “Zəhmətkeşlərin
istehsalın idarə olunmasına cəlb edilməsi proqramı”, “Əmək prosesinin
özünün yenidən qurulmasına yönələn proqramlar”, “Əməyin maddi
stimullaşdırılmasının yeni, qeyri-ənənəvi üsullarının işlənib
hazırlanmasına və istehsala tətbiqini nəzərdə tutan proqramlar”, “İş
vaxtının təşkilinin yeni formalarını sınaqdan keçirən proqramlar” və s.
belə proqramlardandır.
Dostları ilə paylaş: |