§ 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ SƏNAYESİ
3.1. Sənayenin ümumi xarakteristikası
1990-1995-
ci illər Azərbaycan iqtisadiyyatında xüsusi bir dövr
olub
və bu dövrdə baş verən və əsasən ölkənin özündən asılı olmayan
sosial-
iqtisadi və siyasi hadisə və proseslər ümumi kontekstdə
iqtisadiyyata güclü mənfi təsir göstəriblər. Məhz bu dövr iqtisadiyyatın
dərin və uzunmüddətli tənəzzül dövrü olub. Lakin dərin və
uzunmüddətli tənəzzül iqtisadiyyatın ürəyi olan sənaye istehsalında
özünü daha qabarıq şəkildə göstərmişdir. Bunun nəticəsində sənaye
məhsulu istehsalı 2000-ci ildə 1990-cı illə müqayisədə 30% azalmışdır.
Emal sənayesində geriləmə daha çox güclü olmuşdur ki, bu da çoxlu
sayda iş yerlərinin itirilməsinə səbəb olmuşdur. Sənaye məhsulunun
ümumi həcminin indeksi aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir (cədvəl 42)
Cədvəl 42
Azərbaycan Respublikasında sənaye məhsulunun ümumi
həcminin indeksi (1990-2000)
(1990=100)
İllər
Bütün
O cümlədən
sənaye hasilat
sənayesi
emal
sənayesi
elektrik enerjisi, qaz və
su təchizatı
378
1990
100
100
100
100
1991
91
97
90
99,3
1992
63
84
61
81
1993
51
78
49
77
1994
38
72
35
68
1995
30
53
28
64
1996
28
52
25
67
1997
28
52
25
63
1998
29
64
22
66
1999
30
77
20
67
2000
32
78
23
69
Müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan Respublikasında
1996-97-
ci illəri respublika sənayesində sabitləşmə dövrü kimi
qiymətləndirmək olar. 1997-ci ildən başlayaraq bu sahədə inkişaf
istiqamətində dönüş ilk növbədə 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin
kontraktı”nın praktiki cəhətdən reallaşması, sənayenin bir sıra
sahələrinə xarici və daxili sərmayələrin yönəldilməsi, kiçik və orta
müəssisələrin özəlləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqramının həyata
keçiri
lməsi, yeni müəssisələrin tikilməsi ilə əlaqədar idi. Həyata
keçirilən tədbirlər emal səna-yesini zəif əhatə etdiyinə görə geriləmənin
dayandırılması əsasən hasilat (neft və qaz hasilatı) sənayesində və
elektrik ener-
jisinin istehsalında özünü daha açıq göstərirdi.
Ümumi sənaye məhsulunun artmasını əhatə edən üçüncü pillə
1998-2001-
ci illəri əhatə edir. Bu pillədə sənaye məhsulunun ümumi
həcmi onun 1990-cı ildəki həcminin 32 faizini (2000-ci il) təşkil
etmişdir. Lakin bu illərdə də emal sənayesində geriləmə davam etmişdir
və 2000-ci ildəki həcminin cəmi 23%-i qədər məhsul istehsal edilmişdir.
Ümumi sənaye üzrə məhsul istehsalının artımı əsasən
elektroenergetika, yanacaq, kimya və neft-kimya sənayesi
müəssisələrinin hesabına əldə edilmişdir. Bununla belə ayrı-ayrı
379
sahələrdə maşınqayırma, yüngül, yeyinti və tikinti materialların
sənayesi və digər sahələrdə istehsalın aşağı düşməsi davam etməkdə
qalmışdır.
Yaranmış mühütin xüsusiyyətləri sənayedə özünəməxsus yeni
müəssisələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuş və 2001-ci ilin yanvarın
biri vəziyyətinə onların sayı 4835-ə çatmışdır. Bu cür müəssisələrin
90%-
i “kiçik müəssisə” statusu almış və sənayenin inkişafında
nəzərəçarpacaq bir rol oynaya bilməmişlər.
Sənayedə xarici və müştərək müəssisələrin sayı üç dəfədən çox
artmışdır. Hazırda respublika sənayesində 37 dövləti təmsil edən 381
xarici investisiya müəssisəsi fəaliyyət gös-tərir.
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarından aşkar olur ki,
1995-
ci ildən sonra Azərbaycanda həyata keçirilən və iqtisadiyyatın və
x
üsusən də onun aparıcı sahəsi olan sənaye istehsalının dirçəlməsinə
yönələn tədbirlər öz nəticəsini verir. Bu özünü ilk növbədə sənaye
məhsulunun ümumi həcminin indeksində göstərir. Cədvəl 43-ün
məlumatlarından görünür ki, 1995-ci ildən sonra sənayedə artım qeydə
alınıb.
Cədvəl 43
Azərbaycan Respublikasında ümumi sənaye məhsulunun 1995-
2000-
ci illərdə indeksi (1995-2000)
380
İllər
Bütün
sənaye
O cümlədən
hasilat
sənayesi
emal
sənayesi
elektrik enerjisi,
qaz və su təchizatı
1995
100
100
100
100
1996
93
98
90
106
1997
94
97
91
99
1998
96
121
80
104
1999
99,1
145
73
105
2000
105,9
147
84
108
Beləliklə, 1995-ci illə müqayisədə sənaye istehsalının ümumi
həcmində azalma, 1995-ci ilə nisbətən 1996-cı ildə 6,7%, 1997-ci ildə
isə 0,9% təşkil edirdi. Sənaye məhsulunun ümumi həcminin
stabilləşməsi 1999-2000-ci ildə baş verib və 2000-ci ildə məhsul
istehsalı 1995-ci ilə nisbətən 5,9% artdı. Bu artım xam neft və təbii qaz
hasilatı hesabına əldə edilmişdir. 1998-ci ildə bağlanmış neft
kontraktları öz bəhrəsini verməyə başladı və 1995-ci ilə nisbətən xam
neft və təbii qaz hasilatını 1998-ci ildə 21,1%, 1999-cu ildə 45,3% və
2000-
ci ildə 47,0% artırmağa imkan verdi. Sənayenin digər sahələrində
məhsul istehsalı həcminin azalması isə 2000-ci ildə də baş vermişdir.
Məsələn, yerli xammal bazası, münasib istehsal potensialı, yüksək
ixtisaslı kadrları olan toxuculuq məmulatları sənayesinin istehsal həcmi
2000-
ci ildə 1995-ci ilə nisbətən 84,3% azalmışdır. Müqayisə olunan
dövrdə məhsul istehsalının azalması geyim istehsalında 58,1%, həsir və
küləşdən hazırlanan məmulatların istehsalı 66,9%, rezin və plastik kütlə
məmulatlarının istehsalı – 84,4%, hesablama maşınlarının istehsalı və s.
aşağı düşmüşdür.
Respublikanın sənayesində neft çıxarılması mühüm yer tutur.
1997-
ci ilin noyabr ayında “Çıraq” yatağının ilk quyusundan neft
fantanı vurduğu andan başlayaraq 2000-ci ilin sonuna qədər 12,2 milyon
ton xam neft çıxarıldı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda 2000-ci ildə 14
milyon ton neft hasil edilmişdir. Proqnoz məlumatlarına görə 2002-ci
381
ildə Azərbaycanda çıxarılan neftin ümumi həcmi 15 milyon ton təşkil
etməlidir. Neft hasilatı dənizdə və quruda aparılır. Lakin quruda
çıxarılan neftin həcmi sürətlə azalır. Bu azalmanın rəsmi həcmi 1990-
2000-
ci illərdə 1,1 milyon ton xam neftə bərabər olmuşdur. Quruda və
dənizdə çıxarılan neftin həcminin dəyişilməsi 1990-2002-ci illər üzrə
cədvəl 45-də verilir.
Azərbaycan Respublikasında həmişə neft hasil edilib. Lakin ayrı-
ayrı dövrlərdə neftin ümumi həcmi müxtəlif olub. İkinci dünya
müharibəsində (1942-ci il) hasil edilən neftin həcmi rekord səviyyəsinə
çatıb və 23 milyon ton neftdən də çox təşkil edib. Sonralar qurudan
çıxarılan neftin həcmi getdikcə azalmış, dənizdən çıxarılan neftin həcmi
isə artmışdır. Hazırda ARDNŞ və ABƏŞ-i arasında neft hasilatı
aşağıdakı nisbətdədir (bax cədvəl 44). Göründüyü kimi ABƏŞ-nin
çıxardığı neftin həcmi ilbəil artır.
Cədvəl 44
İllər
Neft hasi-
latı min
ton
O cümlədən
ARDN
Ş
ABƏŞ
min
ton
xüsusi
çəkisi
min
ton
xüsusi
çəkisi
2000
14016,8
9013,4
64,3
5003
,4
35,7
2001
14600
8900
60,9
5700
39,1
2002
15000
8800
58,6
6200
41,4
Cədvəl 45
382
Azərbaycan Respublikasında quruda və dənizdə neft hasilatı (1990-
2002)
İllər
Dənizdə neft hasilatı
Quruda neft hasilatı
milyo
n
tonla
respublika
üzr
ə ümumi
hasilata görə,
%-
lə
milyo
n
tonla
respublika üzrə
ümumi hasilata
görə, %-lə
1990
9,9
79,5
2,6
20,5
1991
9,5
80,9
2,2
19,1
1992
9,1
82
2
18
1993
8,3
80,8
2
19,2
1994
7,8
81,3
1,8
18,7
1995
7,5
82,3
1,7
18,5
1996
7,5
82,7
1,6
17,6
1997
7,5
82,4
1,6
17,6
1998
9,8
86,2
1,6
13,8
1999
12,3
89
1,5
11
2000
12,4
89,2
1,5
10,8
2001
(göz.)
13,1
89,2
1,5
9,7
2002
(proq.)
13,6
90,6
1,4
9,4
Neftayırma məhsullarının bir neçə dəfə artırılması üçün respublika
sənayesinin böyük imkanları vardır. Əsas məsələ bu imkanlardan
bacarıqla istifadə etməkdən ibarətdir. Qeyd edək ki, bütün imkanlardan
yaradıcılıqla istifadə edib sənaye məhsulları istehsalını nizama salmaq
sahəsində respublikamız dəyərli təcrübə əldə etmişdir. Məsələn, son
illər neft-mədən avadanlıqlarının, sementin, şiferin, gil-torpağın və s.
383
istehsalının artması müşahidə olunur. Kassa aparatları, mikrokal-
kulyator, televizor, telefon aparatları, məişət elektrik cihazlarının (kofe
üyüdən, ət çəkən, şirə çıxaran) istehsalları mənimsənilmişdir.
Sənaye ölkənin iqtisadi sərbəstliyinin güclənməsinə ən çox təsir
edən sahədir. Ayrı-ayrı sənaye və ərzaq məhsullarını istehsal etməklə
bir sıra istiqamətlərdə səmərə əldə etmək olar. Bu sahədə də müəyyən
təcrübə əldə edilmişdir. Məsələn, əvvəllər xarici ölkələrdən idxal olunan
bir neçə malların müəy- yən hissəsi Azərbaycanda istehsal olunur.
“Teksun yağ sənaye”, “Koka Kola”, “BM-SUN”, “Azəri-Kastel”,
“European-To-
bako”, “Nehir”, “Simens”, “DLD”, “Bərəkət”, “Azer-
Pen”, “Turk-
Baycan” və digər xarici və müştərək müəssisələrin
məhsulları buna misal ola bilər. Bu müəssisələrin istehsal etdikləri məh-
sullar dünya standartlarına cavab verir və daxili bazarın tələ-batlarını
ödəyir. Eyni zamanda belə müəssisələrdə yeni iş yer-ləri yaranmış və
dövlət büdcəsinə çoxlu vəsait daxil olmuşdur.
Lakin əldə edilən bu müsbət nəticələrlə yanaşı qeyd etmək
lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası sənayesinin inkişafında çatışmaz-
lıqlar vardır. İlk növbədə sənayenin sahə strukturunu qənaətbəxş hesab
etmək olmaz. Son zamanlar Azərbaycanda həyata keçirilən tədbirlərdə
sənayenin neftlə əlaqədar olan və qeyri-neft sektorlarının inkişaf etdiril-
məsinə fikir verilir. Bunun nəticəsində iqtisadiyyatın qeyri-neft
sektorunun xüsusi çəkisi nisbətən artırılır. Bu meyillə sənayenin inkişafı
2002-
ci ildə də davam etdiriləcək. Görülən tədbirlər nəticəsində UDM-
da iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun xüsusi çəkisinin 2002-ci ildə
75,4% təşkil edəcəyi gözlənilir (cədvəl 46).
Cədvəl 46
ÜDM-
nun ümumi həcmində neft sektoru payının dəyişməsi
ölçü vahidi
2000-ci
il
2001-ci
il
2002-ci il
proqnoz
ÜDM:
Mlrd.man.
23566
26460
28746
384
ondan
%
100
100
100
Neft sektoru
xüsusi çəkisi
mlrd.man.
%
6186
26,25
7133
26,96
7076
24,62
Qeyri-neft
sektoru xüsusi
çəkisi
Mlrd.man.
%
17380
73,75
19327
73,04
21670
75,38
Bütün bunlarla yanaşı ölkənin sənayesində iqtisadi baxımdan iki
neqativ hal nəzərə çarpır. Birincisi, sənaye məhsulunun ümumi həcmi
keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində əldə edilmiş səviyyədən çox
aşağıdır. İkincisi, sənayedə səmərə- liliyi xarakterizə edən göstəricilər
pisləşir. 1990-2000-ci illərdə sənayedə ümumilikdə 215,9 min iş yeri
itirilib. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə səmərəliliyin
ümumi göstərici- si olan fondveriminin səviyyəsi isə müqayisəli
qiym
ətlərlə 1990-cı ildəki 3,07 manatdan 2000-ci ildəki 0,51 manata
qədər aşağı düşmüşdür. Göründüyü kimi baxılan göstəriciyə görə
səmərəlilik altı dəfədən də çox aşağı düşmüşdür (bax cədvəl 47).
Cədvəl 47
Sənayenin ümumi iqtisadi göstəriciləri
Ölçü
vahi
di
1990 1995
199
6
199
7
199
8
199
9
200
0
Məhsulun
həcmi (qüv-
vədə olan
fakt. qiym.)
mily
ard
man
1220
8855,
9
119
6,4
125
6,9
116
19,7
129
45,2
166
81,0
Müəssisələri
n sayı
ədəd 3839 2984 360
1
418
9
463
7
461
1
483
5
Sİİ-in sayı
min
nəf.
409,
1
304,3 271,
7
214,
6
191,
8
186,
0
193,
2
385
ƏİF (ilin so-
nuna, 2000-
ci ilin mü-
qayi
səli qiy-
mətləri ilə)
mily
ard
man
at
1434
8,0
2195
4,1
269
15,7
269
69,6
272
93,2
276
48,0
286
14,9
Fondverimi
man
at
3,07
0,83
0,59 0,52 0,52 0,51 0,51
Hər hansı bir ölkə sənayesinə qiymət verərkən adətən ümumi
göstəricilərdən istifadə edilir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkənin ayrı-
ayrı iqtisadi rayonlarında sənayenin vəziyyəti ən önəmli
məsələlərdəndir. İqtisadi ərazilərin sosial-iqtisadi inkişafında sənaye
aparıcı rol oynayır. Buna görə də ölkə miqyasında sənayenin inkişaf
etdirilməsi paralel olaraq müəssisələrin ölkə ərazisində düzgün
yerləşdirilməsini nəzərə almalı və ərazi vahidlərinin sənaye cəhətdən
mənimsənilməsini nəzərdə tutmalıdır. 1990-cı ildən başlayaraq regionda
baş vermiş siyasi və sosial-iqtisadi hadisələr Azərbaycan
Respublikasında sənayenin inkişaf sürətinə mənfi təsir göstərdiyi kimi
ayrı-ayrı ərazilərin sənayesinə də mənfi təsir göstərə bildi. Rayon və
şəhərlərin iqtisadiyyatı dağılmaq həddinə çatdı. İqtisadiyyatın aparıcı
sahəsi olan sənaye müəssisələri tam gücü ilə fəaliyyət göstərə bilmədilər
(bax cədvəl 48).
Cədvəl 48
NMR və respublika tabeli şəhərlər üzrə sənaye məhsulunun ümumi
həcminin indeksi (1990 = 100 faizi)
Rayonlar
1991
1995
1997
1999
2000
NMR
94
16
4,5
3,2
3,4
Bakı
108
53
54
57,4
61,4
Gəncə
98
17
6
6,4
13,6
Sumqayıt
100,7
18
12
10,4
10,7
386
Mingəçevir
114
41
3
37,9
39,7
Əli
Bayramlı
88
63
63
55,1
55,1
Yevlax
90,5
26
9
2,3
3
Lənkəran
72
9,9
13,6
26,6
30,6
Şəki
105,7
12
3
2,
1,4
Azərbaycan Respublikasının tabeliyində olan şəhərlərdə belə
sənaye istehlakı dəfələrlə aşağı düşmüşdür. Tədqiqat göstərdi ki, keçən
on il ərzində iqtisadi rayonların sənayesini bərpa etmək mümkün
olmamışdır. 2000-ci ildə istehsal edilmiş sənaye məhsulunun ümumi
həcmi 1990-cı illə müqayisədə Naxçıvan Muxtar Respublikasında cəmi
3,4%, Bakı şəhərində 61,4%, Gəncədə 13,6%, Sumqayıtda 10,7%,
Mingəçevirdə 39,7%, Əli Bayramlıda 55,1%, Yevlaxda 3%, Lənkəranda
30,6%, Şəkidə 1,4% təşkil etmişdir.
Bütün ölkələrdə xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında sənaye
mühüm yer tutur. Həm daxili və həm də xarici bazarlara hazır məhsul
çıxarılması bazar iqtisadiyyatında başlıca şərtdir. Əldə edilən
məhsulların həcmi sənayenin bütün sahələrində azaldığına görə
respublikanın xarici bazarlardan asılılığı artmışdır. Cədvəl 49-da 1990-
1999-
cu illərdə Azərbaycan Respublikasında yeyinti sənayesinin ən
mühüm məhsul növlərinin adambaşına istehsalının dəyişməsi
verilmişdir. 1990-cı ilə nisbətən 1999-cu ildə respublikada sənayedə
emal edilmiş ət istehsalı 5 dəfədən çox, kolbasa məmulatı istehsalı 30
dəfədən çox, üzlü pendir – 25 dəfədən çox, bitki yağı istehsalı – 4 dəfə,
meyvə və tərəvəz konservləri istehsalı 20 dəfədən çox,
Cədvəl 49
Azərbaycan Respublikasında yeyinti məhsulları sənayesinin ən
m
ühüm məhsul növlərinin adambaşına istehsalının dəyişməsi (1990-
1999) (kiloqram)
387
Yeyinti məhsullarının
adı
1990
1999
1999-cu ilin 1990-
cı ilə nisbəti, %
Ət (sənayedə emal edil-
miş)
8,7
1,7
19,5
Kolbasa məmulatı
2,4
0,08
3,3
Üzlü pendir
2,4
0,09
3,8
Kərə yağı
0,5
0,6
120
Üzlü süd
28,7
21,5
74,9
Marqarin məhsulları
2,7
-
0
Bitki yağı
5,8
1,5
25,8
Konservlər (banka)
91,1
4,3
47,2
Meyvə-tərəvəz
konservləri
87,8
4,3
4,7
Qənnadı məmulatları
14,8
0,08
0,6
Makaron məmulatları
3,2
0,06
1,8
Mineral sular (litr)
11,5
0,2
1,7
Spirtli içkilər (litr)
6,8
4,1
60,3
Duz (hasilat)
13,9
0,4
2,8
makaron məmulatları istehsalı 50 dəfədən də çox, mineral sular
buraxılışı 60 dəfə, duz istehsalı 30 dəfə aşağı düşmüşdür.
Sənayenin mühüm sahələri olan yüngül sənaye də ümumi
sənayeyə nisbətən daha çox geri getmişdir. 1990-cı Azərbaycanda hər
cür parçalar istehsalı 150,9 min kv.m təşkil edirdi. 1999-cu ildə isə
yüngül sənayedə cəmi 0,8 min kvadratmetr bu cür parça istehsal
edilmişdir. Deməli, istehsal özünün ən aşağı səviyyəsinə enmişdir və
1990-
cı ilə nisbətən 150,1 min kv.metr az parça istehsal edilmişdir.
Yüngül sənaye məhsullarının növləri üzrə istehsal həcminin dəyişməsi
cədvəl 50-də verilmişdir. Göründüyü kimi corab, trikotaj, ayaqqabı, üst
köynəklər, gödəkçələr istehsalı demək olar ki, tam dayanmış, xalça və
xalçaçılıq məmulatları istehsalı isə 99 dəfə azalmışdır. 1999-cu ildə
388
cəmi 20 min kv.metr xalça və xalçaçılıq məmulatları istehsal edilmişdir
ki, bu da 1990-
cı ildəki həcm-dən 2223 min kv.metr azdır.
Sənayenin ürəyi adlanan maşınqayırmada yaranmış vəziyyət heç
də yüngül sənayedə bərqərar olmuş vəziyyətdən yaxşı
formalaşmamışdır. 1999-cu ildə respublika üçün çox mühüm əhəmiyyət
kəsb edən mancanaq dəzgahları, dərinlik nasoslarının ştanqları, uşaq
velosipedləri kimi məhsulların istehsalı tam dayandırılmış, soyuducular,
qaz plitələri, fəvvarə armaturları, dərinlik nasosları, kondisionerlər,
yuyucu aqreqatlar kimi məhsulların istehsalı isə orta hesabla 95-98 dəfə
aşağı düşmüşdür (bax cədvəl 51).
Dostları ilə paylaş: |