Technical Report

Ekspert tizim turlari 

1960—70-yillarda  ishlab  chiqilgan  ETlar  o'zlarining  sohalarida  klassik 

hisoblanadi. Kelib chiqishi, ularning sohasi va qo'llanilgan fikrlar, usullari va dastur 

ta'minotiga qarab, bir necha sinflarga bo'lish mumkin: 

1. META-DENDRAL. DENDRAL tizimi eksperimental ma'lumotlarga (massa-

spektrografiya,  yadro  magnit  rezonansi  va  boshqalar)  bog'liq  holda  kimyoviy 

birikmaning  tuzilishini  mumkin  bo'lgan  holini  aniqlaydi.  META-DENDRAL 

DENDRAL uchun bilimlar olish jarayonini avtomatlashtiradi va kimyoviy birikma 

qismlarining tuzilish qoidalarini keltirib chiqaradi. 

2. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAK-RUFF-NERMYCIN. Bular medisina ET lari 

bo'lib hisoblanadi. 

3.  PROKPEKTOR-KAK.  PROKPEKTOR  -  geologik  tahlil  asosida  yer  osti 

qazilmalarini topuvchi tizim. KAK esa PROKPEKTOR uchun bilim olish tizimi. 

4. CAKNET-EXPERT — ko'z kasalliklari diagnostikasi va ularning oldini olish 

bo'yicha maslahat beruvchi ET dir. Uning asosida EXPERT bilimlar ishlab chiqilib, 

uning yordami orqali bir necha medisina tizimlari ishlab chiqilgan. 

5. HEARKAY HEARKAY-2;HEARKAY-3;AGE – Bu qatordagi birinchi ikkita 

tizim  qo'shilib  inson  nutqi  so'zlarini  maxsus  lug'at  orqali  aniqlovchi  intellektual 

tizimdir. Bu tizim original strukturasi, ya'ni e'lonlar taxtasi — tizimning ayni vaqtdagi 

ishining  natijalari,  chuqur  ma'lumotlar  bazasini  ifodalash  orqali  ajralib  turadi. 

Keyinchalik  shu  tizimlar  asosida  ETlarni  yaratish  uchun  HEARKAY-3  va  AGE 

(Attemrt tr Generalize) instrumental tizimlari yaratildi. 

---

30 

 

6. SM (Artificial Mathematician — Sun'iy Matematik) va EURIKCO tizimlari 

Stenford Universitetida doktor D. Lenat tomonidan qidiruv va o'qitish maqsadlarida 

ishlab  chiqildi.  Lenatning  o'ylashicha,  ETlar  samaradorligi  ulardagi  joylashgan 

bilimlarga  bog'liq  bo'ladi.  Uning  fikricha,  tizim  o'qitish  qobilyatiga  ega  bo'lishi 

uchun, unga 1000000 ga yaqin umumiy xarakterdagi ma'lumotlarni kiritish kerak. , 

Lenat kichik bir sohani o'rganishga qaratilgan bilimlar hajmi kichik ET larni yaratish 

maqsadga muvofiq emasligini ta'kidlaydi. 

SM tizimiga 100 ga yaqin chiqish qoidalari va 200 dan ortiq matematik nazariya 

va  tasavvurlarni  ko'ra  oluvchi  o'qitishning  evristik  algoritmlari  jamlangan  edi. 

Boshidan tizim ishining natijalari yuqori baholandi. U natural qator va oddiy sonlar 

tushunchalarini  ifodalash  imkonini  berdi.  Bundan  tashqari,  tizim  Goldbax 

gipotezasining varianti, ya'ni har qanday ikkidan katta juft sonni, ikkita oddiy sonlar 

yig'indisi shaklida yozish mumkinligini sintezladi. Bu gipotezani to'g'riligi yoki inkor 

etish  kerakligi  haligacha  aniq  emas.  Tizimning  keyingi  rivojlanish  jarayoni  to'xtab 

qoldi. Boshida namoyon etilgan matematik imkoniyatlarga qaramasdan, tizim evristik 

qoidalarni  keltirib  chiqara  olmasligi,  faqat  dastlabki  kiritilgan  qoidalardan  kelib 

chiqqan holda ish yuritishi aniqlandi. 

EURIKCO  tizimini  yaratishda  SM  tizimida  belgilangan  kamchiliklarni  yo'q 

qilish  usuli  qo'llab  ko'rildi.  SM  tizimidek  EURIKCO  yordamida  olingan  natijalar 

yuqori  baholandi.  Shuningdek,  EURIKCO  juda  qaltis  o'yinlarda  ishtirok  eta  olishi 

ta'kidlandi.  Uning  yordamida  AQSH  ning  harbiy  dengiz  floti  tomonidan  original 

mo'ljallangan  bosqichma-bosqich  bajariladigan  yurishlarga  ega  bo'lgan  strategiya 

ishlab chiqildi. Bu bosqichlardan biri yaroqsiz bo'lgan harbiy dengiz floti kemalarini 

cho'ktirishdan iborat. Bunda butun qolgan kemalarga keng joy qoladi. 

Ammo bir qancha vaqtdan keyin, tizim hamisha ham o'zidagi qoidalarni qayta 

tuza  olmasligi  ma'lum  bo'ldi.  U  faqat  sutkaning  ma'lum  bir  vaqtida 

---

31 

 

dasturlashtiruvchiga murojaat qilish kerak bo'lgan holda, bu qoidani qo'pol ravishda 

buzadi.  Shunday  qilib,  EURIKCO  tizimi  ham  ishlab  chiqaruvchi  tomonidan 

belgilangan chegaraga yetib, rivojlanishdan to'xtadi. 

1990-yildan boshlab doktor Lenat bir guruh olimlar boshchi-ligida intellektual 

tizimni yaratish uchun kerak bo'ladigan bir necha ming bilimlar elementlarini kodlash 

va kiritish proyekti bilan mashg'ul bo'ldi. Bu proyekt Cyc deb atalgan (Cyc «NHK» 

— inglizcha enciklipedia so'zidan).