«Iqtisodiyot» yoʻnalishi 928-21-guruh talabasi Ziyodullayev Jaloliddi «Oliy matematika» fanidan yozgan refera t

---

 

Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy 

Unversiteti Jizzax filiali Amaliy matematika 

fakulteti tabiiy  va iqtisodiyot fanlar kafedrasi 

«Iqtisodiyot» yoʻnalishi 928-21-guruh talabasi 

Ziyodullayev Jaloliddi «Oliy matematika»  

fanidan yozgan 

 

R E F E R A T  

 

 

 

 

 

 

2022 yil 

---

REJA: 

 

1.  Geomorfologiya  va  gidrologiya  masalalarida  elementar 

funksiyalardan foydalanish.  

 2.  Insonlarning  oziq-ovqatga  va  orzu-havasga  ehtiyojlarini 

aniqlovchi L.Torikvist funksiyalar limitlari.  

 3.  Er  sirti  o‗zgarish  tezligi  va  er  sirti  og‗ishini  hosila 

yordamida berish. 

 4.  Er  shari  strukturaviy  va  tektonik  harakatini  o‗rganishda 

hosiladan foydalanish.  

 5.  Klimatologiyada  er  sirti  radiatsion  balansini  topishda 

differensial tenglamalarning qo‗llanilishi.

 

 

 

 

 

 

 

 

GEOMORFOLOGIYA  (geo…,  yun.  morphe  —  shakl  va…logiya)  —  yer 

yuzasining relyefi haqidagi fan. G. quruqlik hamda okean va dengizlar tubining tashqi 

---

qiyofasini,  kelib  chiqishi,  yoshi  tari-xiy  taraqqiyoti,  hoz.  dinamikasi  va  tarqalishi 

qonuniyatlarini  oʻrganadi.  Hoz.  geologik  davrdagi  relyefni  Geomorfologiya  yer 

yuzasining 

oʻtmishdagi 

taraqqiyotining 

yakuni 

sifatida 

oʻrganadi.

 

     

 

Yer  yuzasi  bir  tomondan  Yer  poʻstini  va  ikkinchi  tomondan  gidrosfera  hamda 

atmosferani bir-biridan ajratib turadigan chegaradir. Yer yuzasiga bir vaqtning oʻzida 

relyefni paydo qiluvchi endogen jarayonlar va ekzogen jarayonlar taʼsir etadi. Ogʻirlik 

kuchining  bevosita  taʼsiri  ostida  sodir  boʻladigan  gravitatsiya  jarayonlari  ham  relyef 

hosil  qilish  ahamiyatiga  egadir.  Yer—Quyosh—Oy  sistemasining  oʻzaro  tortishish 

kuchi  ham  yer  relyefi  ga  katta  taʼsir  koʻrsatadi  (dengiz  va  okean  suvlarining,  Yer 

poʻstining  koʻtarilib-pasayib  turishi).  Kishilik  jamiyatining  faoliyati  yer  relyefining 

oʻzgarishida katta omil hisoblanadi. 

Geomorfologiyaning  asosiy  prinsiplaridan  biri  shuki,  relyef  geografik 

komponentlardan biri sifatida boshqa komponentlar va geografik sharoit bilan bevosita 

bogʻliq holda oʻrganiladi.  Relyefga boshqa omillar taʼsir etibgina qolmay, relyefning 

oʻzi  ham  ularga  taʼsir  koʻrsatadi  va  ular  orkali  oʻziga  ham  taʼsir  etadi.  Litosfera, 

atmosfera,  gidrosfera  va  biosferalgf  oʻrtasidagi  oʻzaro  murakkab  aloqa  G.  ning  Yer 

haqida fanlar sistemasida tutgan oʻrnini belgilab beradi. Geoldan olingan maʼlumotlar 

va  metodlardan  relyefning  urganilayotgan  joydagi  geologik  tuzilishi  va  taraqqiyotiga 

bogʻliq ekanligini aniqdashda foydalaniladi. 

Tabiiy  geogr.,  iqlimshunoslik,  gidrologiya,  okeanologiya,  tuproqshunoslik, 

geobotanika  bergan  maʼlumotlar  relyefning  tabiiy-geografik  sharoit  va  ayrim  tabiiy 

komponentlarga boglis ekanligini aniqlash uchun zarur; geofizika bergan maʼlumotlar 

esa  relyef  taraqqiyoti  jarayonining  tabiiy  mohiyati  va  Yerning  qattiq,  suyuq,  gaz 

holatidagi qobiqlari bilan oʻzaro munosabatini oʻrganish uchun kerak. 

Geomorfologiya bir qancha tarmoqlarga boʻlinadi; u mumiy Geomorfologiya  —

relyefning  shakllanishi  haqidagi  juda  keng  masalalarni  oʻrganadi,xususiy 

Geomorfologiya  —  relyefni  bir  yoki  bir  necha  alohida  geomorfologik  koʻrsatkichlar 

boʻyicha  tadqiq  etadi;  regional  Geomorfologiya  —  yer  yuzasi  alohida  hududiy 

qismlarining  konkret  relyefini  oʻrganadi;  yer  relyefining  regional  jihatdan  muhim 

---

xususiyatlari sayyoraviy Geomorfologiya tomonidan oʻrganiladi. Geomorfologiyaning 

alohida  tarmogʻi  —  paleogeomorfologiya  oʻtmish  geologik  davrlarning  (koʻpincha 

koʻmilib  yotgan)  relyefini  oʻrganadi  va  uzok,  geologik  davrlarda  yer  yuzasining 

qanday boʻlganini aniqlaydi. Xoʻjalikka tegishli masalalarni hal qilishda ishlatiladigan 

geomorfologik  tadqiqotlar  yakunlarining  nazariy  asoslari  amaliy  Geomorfologiya 

tomonidan ishlab chiqiladi. 

Umumiy  Geomorfologiya  bir  qancha  boʻlimlarni  oʻz  ichiga  oladi.  Ulardan  eng 

yiriklari:  materiklarning  yer  yuzasi  relyefini  oʻrganadigan  quruqli  k  G.  si  va  dengiz 

hamda okean tubi relyefini oʻrganadigan dengiz Geomorfologiya si. 

Koʻpgina nazariy masalalar matematik tadqiqotlar metodi yordamida hal qilinadi. 

Geomorfologiyaning 

asosiy 

ish 

metodi 

dala 

ekspeditsiyalari 

tadqiqotlari, 

geomorfologik syomka yordamida maxsus geomorfologik xaritalar tuzishdan iboratdir. 

Ekspeditsion  tadqiqotlar  b-n  birga  statsionar  va  eksperimental  asosda  ham 

geomorfologik  jarayonlar  ustida  tadqiqotlar  oʻtkaziladi.  Dala  ishlari  xaritagrafiya  va 

geodeziya  metodlari,  aerometod,  geofizika  va  b.  instrumenta™  kuzatish  metodlari 

asosida  olib  boriladi.  Chunonchi,  dengiz  tubini  geomorfologik  tadqiq  qilishda 

navigatsiya apparaturasi, exolot, seysmozond va b. asboblardan foydalaniladi. 

Geomorfologiya  maʼlumotlaridan  foydali  kazilma  konlarini  qidirish  (qidirish 

Geomorfologiyasi),  sanoat,  gidroenergetika  inshootlari,  avtomobil  va  t.  y.,  dengiz 

portlarini  loyihalashda  (muhandislik  Geomorfologiyasi),  maydondan  xoʻjalikda  va  q. 

x.  da  foydalanish,  tuproq  eroziyasiga  qarshi  kurash  tadbirlarini  ishlab  chikishda 

foydalaniladi. 

Geomorfologik 

tadqiqotlarning 

natijalari 

geologik, 

geografik 

tadqiqotlarga asos boʻlib xizmat qiladi. 

Geomorfologiya mustaqil fan sifatida 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida shakllandi. 

Chet el olimlaridan birinchilardan boʻlib Geomorfologiyaning nazariy, metodologik va 

amaliy  asoslarini  U.  M.  Deyvis  (Amerika  G.  maktabining  yetakchisi)  bilan  V.  Penk 

(Yevropa  G.  maktabining  yetakchisi)  yaratdi.  Ular  relyef  taraqqiyotining  asosiy 

yoʻnalishlarini  organizmlar  tadrijiylik  nazariyasiga  tatbiqan  ilmiy  jihatdan  tavsifladi. 

Natijada  G.  Yer  haqidagi  fanlar  orasidan  mustahkam  oʻrin  oldi.  Rossiyada 

Geomorfologiyaga  P.  A.  Kropotkin,  V.  V.  Dokuchayev,  I.  V.  Mushketov,  I.  S. 

Shchukin,  Ya.  S.  Edelshteyn,  K.  K.  Markov  va  b.  asos  soldi.  Turkiston  hududlarini 

geomorfologik  oʻrganishda  va  Geomorfologiyaning  nazariy  konsepsiyalarini  ishlab 

chiqishda 20-a. ning oʻrtalari va 2-yarmida birmuncha yutuqlarga erishildi. Bu davrda 

geomorfolog  olimlar  geomorfologik  sathlar,  geotektura,  Yerning  morfostrukturasi  va 

morfoskulpturasi,  morfologik  komplekslar,  geomorfologik  sikllar  haqida  ilmiy 

fikrlarni  rivojlantirdilar.  Yer  poʻsti  va  mantiyasining  tarkibi  haqidagi  yangi 

maʼlumotlar  asosida  yer  relyefi  va  Dunyo  okeani  tubi  relyefining  kelib  chiqishi  va 

---

rivojlanishi  haqida  yangi  konsepsiyalar  yaratilmoqda.  Relyefni  tasniflash,  flyuvial, 

karst,  muzlik,  toʻng  yer,  eol  relyeflarning  shakllanishi,  qirgʻoqlar  morfologiyasi 

masalalarini  ishlab  chiqishda  katta  yutuqlarga  erishildi.  1990-y.  larda  regional 

geomorfologik  tadqiqot  kilishda  salmoqli  ishlar  qilindi.  Geomorfologik  xaritalarni 

tuzish  metodikasi  ishlab  chiqilmoqda.  Tadqiqot  qilishning  xaritagrafik  metodi, 

aerometod,  geodezik  va  geofizik  metodlar,  statsionar  va  eksperimental  tadqiqot 

metodlari  takomillashtirilmoqda.  Relyef  geometriyasi,  kinematika  va  dinamikasi 

masalalariga  alohida  eʼtibor  berilmoqda.  Geomorfologiyaning  rivojlanishiga 

oʻzbekistonlik olimlardan Gʻ. O. Mavlonov, M. M. Mamatqulov, O. Yu. Poslavskaya, 

A. A. Abdujabborov, N. A. Kogay, G. F. Tetyuxin va b. ham salmokli hissa qoʻshdilar. 

Xalqaro  miqyosda  Geomorfologiya  ishlarini  koordinatsiyalash  Xalqaro  geografiya 

ittifoqining  komissiya  va  yordamchi  komissiyalari  tomonidan  amalga  oshiriladi 

(amaliy  Geomorfologiya, geomorfologik xaritagrafiyalash  metodikasi  va  b. boʻiicha). 

Oʻzbekistonda geomorfologlarning ishlari va Geomorfologiya masalalari Oʻzbekistan 

FA  Seysmologiya  in-ti  qoshidagi  Geografiya  boʻlimi  tomonidan  koordinatsiyalanadi 

va Geografiya jamiyatining syezdlarida muhokama qilinadi. 

Gidrologiyaning suv 

obyektlarida suv rejimi elementlarini oichash va kuzatish, 

shuningdek, ushbu o‗lchash va kuzatish ishlari usullarini ishlab 

chiqadigan  hamda  ulami  amaliyotga  tatbiq  etish  bilan  shug‗ullanadigan  qismi 

―Gidrometriya‖ deb nomlanadi. 

«Gidrometriya» ikkita grek so‗zining qo‗shilishidan hosil 

bo‗lgan, ya‘ni «gidro» - suv, «metriya» - o‗lchash m a‘nolarini 

bildiradi. Bir so‗z bilan aytganda, gidrometriya ―suvni o‗lchash‖ 

demakdir. Amalda esa gidrometriya fani faqatgina suvni o‗lchash 

ishlari bilan emas, balki kompleks suv oichash va kuzatish ishlarini bajarish bilan ham 

shug‗ullanadi. 

«Gidrometriya» fanining asosiy maqsadi talabalarga suv 

obyektlarida bajariladigan kuzatish, oichash ishlari hamda ana shu 

ishlami amalga oshirish jarayonida to‗plangan m aium otlam i 

umumlashtirish va hisoblash usullarini o‗rgatishdan iboratdir. Suv 

---

obyektlariga daryolar, koilar, suv omborlari, kanallar va boshqa 

suv havzalari kiradi. 

Yuqorida  qayd  etilgan  maqsad  bilan  bogiiq  holda,  gidrometriyaning  ikkita  asosiy 

vazifasi mavjud: 

1) suv obyektlari gidrologik rejimi elementlarini kuzatish va 

miqdoriy baholash usullarini ishlab chiqish va bu jarayonda 

qoilaniladigan asbob-uskunalar hamda qurilmalami yaratish; 

2) suv obyektlarining suv sathi, suv va oqiziqlari oqimi, 

kimyoviy tarkibi, harorati, muzlash hodisalari kabi gidrologik 

rejimi elementlarining ko‗p yillik ko‗rsatkichlarini aniqlash 

maqsadida ulami muntazam o‗rganib borish. 

Suv obyektlari gidrologik rejimi elementlarini kuzatish va 

o‗lchash hamda bu ishlaming natijalari aks etgan m a‘lumotlami 

to‗plash, birlamchi qayta ishlash, umumlashtirish, tahlil qilish, bir 

so‗z bilan aytganda, ulami o‗rganish juda zarurdir. Bu 

m a‘lumotlardan gidrotexnik inshootlami loyihalash, qurish va 

ekspluatatsiya qilishda, shuningdek, bu jarayonlar bilan bog‗liq 

bo‗lgan gidrologik hamda suv xo‗jaligi hisoblashlarini bajarishda 

keng foydalaniladi. 

Gidrologik stansiyalar va postlami tashkil etish, ulami 

tegishlicha kuzatish hamda oichov asboblari, uskunalar va 

qurilmalar bilan jihozlash, shuningdek, kuzatishlami amalga 

oshirish usullari hamda suv oichash asbob-uskunalarini ishlab 

chiqish, takomillashtirish masalalari ham gidrometriyaning vazifasi 

hisoblanadi. 

Gidrometriya o‗rganadigan suv obyektlarining turiga bogiiq 

---

holda quyidagi qismlarga bo‗linadi: 

1. Atmosfera suvlari gidrometriyasi; 

2. Yer usti suvlari gidrometriyasi; 

3. Yer osti suvlari gidrometriyasi. 

Atmosfera suvlari gidrometriyasi atmosfera fizikasi yoki 

meteorologiyaga tegishlidir. 

Yer usti suvlari gidrometriyasini, o‗z navbatida, quyidagi ikki 

qismga ajratish mumkin: 

1) okeanlar va dengizlar gidrometriyasi; 

2) quruqlik suvlari (daryolar, ko‗llar, suv omborlari va 

boshqalar) gidrometriyasi; 

Yer osti suvlari gidrometriyasi yer osti suvlari gidrologiyasi 

yoki gidrogeologiyaga tegishlidir. 

Hozirgi kunda gidrometriyaning yuqorida qayd etilgan 

qismlari orasida okeanlar va dengizlar gidrometriyasi, qisqacha, 

dengizlar gidrometriyasi hamda quruqlik suvlari gidrometriyasi, 

qisqacha, daryolar gidrometriyasi ancha mukammalashgan boiib, 

ular gidrometriyaning alohida vazifalarga ega boigan bo‗limlari 

sifatida shakllangan. 

Suv  obyektlarida  m  a‘lum  maqsad  va  vazifalami  ko‗zlab  bajariladigan  asosiy 

gidrometrik ishlar tarkibiga quyidagilar kiradi: 

1) daryolar, koilar, suv omboriari, kanallar va boshqa suv 

obyektlarida gidrologik stansiyalar va postlami qurish, ulami jihozlash; 

2) gidrologik stansiya va postlarda suv sathini muntazam 

kuzatish ishlarini tashkil etish; 

3) suv obyektlarida suv yuzasi nishabligini o ‗rganish; 

---

4) m a‘lum maqsadlarni ko'zlab, chuqurlik oichash ishlarini 

bajarish; 

5) suvning harorati va muzlash hodisalarini o ‗rganish; 

6) daryolar, kanallarda suvning oqish tezligini oichash va 

oqim yo‗nalishini aniqlash; 

7) daryolaming suv va loyqa oqiziqlari oqimini o ‗rganish; 

8) daryolar loyqa oqiziqlarining mexanik tarkibini o‗rganish; 

9) suvning rangi, tiniqligi va boshqa tabiiy xususiyatlarini 

o‗rganish; 

10) suvning sho‗rligi, minerallashuv darajasi, kimyoviy tarkibi 

va boshqa gidrokimyoviy xususiyatlarini o‗rganish. 

M  a‘lumki,  daryolar  va  soylarda,  ba‘zan,  sel  toshqinlari  kuzatilishi,  ularda  eng  katta 

suv sarflari hosil boiishi, koilar va suv 

omborlarida esa suv sathining keskin koiarilishi yoki boshqa 

turdagi favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin. Bunday 

sharoitlarda aniq maqsad va vazifalarga bogiiq holda tayyorlangan 

dastur asosida bajariladigan maxsus suv oichash va kuzatish 

ishlarini amalga oshirish ham gidrometriyaning vazifasiga kiradi. 

Yer  —  Quyosh  sistemasidagi  Quyoshdan  uzoqligi  jihatdan  uchinchi  (Merkuriy, 

Venera  sayyoralaridan  keyin)  sayyora.  U  oʻz  oʻqi  atrofida  va  aylanaga  juda  yaqin 

boʻlgan  elliptik  orbita  boʻyicha  Quyosh  atrofida  aylanib  turadi.  Hajmi  va  massasi 

jihatidan  Yer  katta  sayyoralar  ichida  (Yupiter,  Saturn,  Uran,  Neptundan  keyin) 

beshinchi  oʻrinda.  Yerda  hayot  borligi  bilan  u  Quyosh  sistemasidagi  boshqa 

sayyoralardan  farq  qiladi.  Biroq,  hayot  materiya  taraqqiyotining  tabiiy  bosqichi 

boʻlganligi  sababli  Yerni  koinotning  hayot  mavjud  boʻlgan  yagona.  kosmik  jismi, 

hayotning  Yerdagi  shakllarini  esa  mavjudotning  yagona  shakllari  deb  boʻlmaydi 

(qarang Yerdan tashqaridagi sivilizatsiyalar). Astronomik belgisi fi �. 

Hozirgi  zamon  kosmogoniya  nazariyalariga  koʻra,  Yer  Quyosh  atrofidagi  fazoda 

gazchang  holatda  boʻlgan  kimyoviy  elementlarning  gravitatsion  kondensatlanishi 

---

(birbiriga qoʻshilishi) yoʻli bilan 4,7 milliard-yil muqaddam paydo boʻlgan. Yer tarkib 

topib  borayotgan  vaqtda  radioaktiv  elementlarning  parchalanishi  natijasida  ajralib 

chiqadigan  issiqlik  hisobiga  Yerning  ichki  qismi  asta-sekin  qizib,  Yer  moddasining 

differensiyalanishiga  olib  kelgan,  oqibatda  Yerning  konsentrik  joylashgan  turli 

qatlamlari  —  kimyoviy  tarkibi,  agregat  holati  va  fizik  xossalari  jihatidan  bir-biridan 

farq  qiladigan  geosferalari  hosil  boʻlgan.  Yer  ichki  qismining  tuzilishi,  seysmik 

toʻlqinlarning  yer  sirti  va  butun  hajmi  boʻyicha  tarqalishini  tadqiq  etish  asosida 

aniqlangan. Bu toʻlqinlar boʻylama va koʻndalang toʻlqinlar boʻlib, ularning Yer ichki 

qismini tashkil etgan qattiq, suyuq qatlamlarida tarqalishi turlicha koʻrinish kasb etadi. 

Bu zamonaviy  metodlar asosida Yer ichki qatlamlarini oʻrganish quyidagi natijalarni 

berdi. 

Yer poʻsti deb ataluvchi qatlam oʻrtacha 30 km qalinlikka ega boʻlib, uning ostidagi 

Yer  mantiyasi  2900  km  chuqurlikkacha  boradi.  Undan  pastda  —  5500  km  li 

chuqurlikkacha  suyuq  tashqi  yadro  joylashgan  boʻlib,  markazda  diametri  1500  km 

chamasidagi  qattiq  subʼyadro  yotadi.  Yerdan  tashqarida  tashqi  geosferalar  —  suv 

sferasi (gidrosfera) va havo sferasi (atmosfera) joylashgan. 

Yer — 

Quyosh 

sistemasidagi

 

Quyoshdan

 uzoqligi 

jihatdan 

uchinchi 

(

Merkuriy

, 

Venera

 sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda 

yaqin  boʻlgan  elliptik  orbita  boʻyicha  Quyosh  atrofida  aylanib  turadi.  Hajmi  va 

massasi jihatidan Yer katta sayyoralar ichida (

Yupiter

, 

Saturn

, 

Uran

, 

Neptundan

 keyin) 

beshinchi  oʻrinda.  Yerda  hayot  borligi  bilan  u  Quyosh  sistemasidagi  boshqa 

sayyoralardan  farq  qiladi.  Biroq,  hayot  materiya  taraqqiyotining  tabiiy  bosqichi 

boʻlganligi  sababli  Yerni  koinotning  hayot  mavjud  boʻlgan  yagona.  kosmik  jismi, 

hayotning  Yerdagi  shakllarini  esa  mavjudotning  yagona  shakllari  deb  boʻlmaydi 

(qarang 

Yerdan tashqaridagi sivilizatsiyalar

). 

Astronomik belgisi

 fi  . 

Hozirgi  zamon  kosmogoniya  nazariyalariga  koʻra,  Yer  Quyosh  atrofidagi  fazoda 

gazchang  holatda  boʻlgan  kimyoviy  elementlarning  gravitatsion  kondensatlanishi 

(birbiriga qoʻshilishi) yoʻli bilan 4,7 milliard-yil muqaddam paydo boʻlgan. Yer tarkib 

topib  borayotgan  vaqtda  radioaktiv  elementlarning  parchalanishi  natijasida  ajralib 

chiqadigan  issiqlik  hisobiga  Yerning  ichki  qismi  asta-sekin  qizib,  Yer  moddasining 

differensiyalanishiga  olib  kelgan,  oqibatda  Yerning  konsentrik  joylashgan  turli 

qatlamlari —  kimyoviy  tarkibi,  agregat  holati  va  fizik  xossalari  jihatidan  bir-biridan 

farq  qiladigan  geosferalari  hosil  boʻlgan.  Yer  ichki  qismining  tuzilishi,  seysmik 

toʻlqinlarning  yer  sirti  va  butun  hajmi  boʻyicha  tarqalishini  tadqiq  etish  asosida 

aniqlangan. Bu toʻlqinlar boʻylama va koʻndalang toʻlqinlar boʻlib, ularning Yer ichki 

qismini tashkil etgan qattiq, suyuq qatlamlarida tarqalishi turlicha koʻrinish kasb etadi. 

---

Bu zamonaviy  metodlar asosida Yer ichki qatlamlarini oʻrganish quyidagi natijalarni 

berdi. 

Yer  poʻsti deb  ataluvchi  qatlam  oʻrtacha 30 km  qalinlikka  ega  boʻlib, uning  ostidagi 

Yer  mantiyasi  2900 km  chuqurlikkacha  boradi.  Undan  pastda —  5500 km  li 

chuqurlikkacha  suyuq  tashqi  yadro  joylashgan  boʻlib,  markazda  diametri  1500 km 

chamasidagi  qattiq  subʼyadro  yotadi.  Yerdan  tashqarida  tashqi  geosferalar —  suv 

sferasi (gidrosfera) va havo sferasi (atmosfera) joylashgan. 

 

Yer sayyorasining umumiy strukturasi[1 

Chuqurlik, km 

Qavati 

Zichligi, g/sm3[2] 

0—60 Litosfera (5 to 200 kmgacha joyni qamrab oladi)  — 

0—35 Tuproʻg (mestami variruetsya ot 5 do 70 km) 

2,2—2,9 

35—60 

Eng yuqori mantiya qatlami 

3,4—4,4 

35—2890  Mantiya 

3,4—5,6 

100—700  Astenosfera — 

2890—5100 Tashqi yadro 

9,9—12,2 

5100—6378 Ichki yadro  12,8—13,1 

er yuzasining katta qismini Dunyo okeani egallaydi (361,1 million km2 yoki 70,8 %), 

quruqlik  149,1  million  km2  (29,2  %)ni  tashkil  etadi  (quruqlik  olti  katta  materik  va 

koʻpdan-koʻp orollardan iborat). Yevrosiyo materigi ikki qitʼaga: Yevropa va Ocueʼra 

boʻlinadi,  Shimoliy  va  Janubiy  Amerika  materiklari  esa  bir  qitʼa  hisoblanadi,  baʼzan 

---

Tinch  okean orollari Okeaniya  deb ataladi  va odatda  uning  maydoni  Avstraliya  bilan 

qoʻshib qisoblanadi. 

Materiklar  Dunyo  okeanini  Tinch,  Atlantika,  Hind  va  Shimoliy  Muz  okeanlariga 

ajratib  yuborgan,  baʼzi  tadqiqotchilar  Atlantika,  Tinch  va  Hind  okeanlarining 

Antarktida yonidagi qismlarini Janubiy okean deb alohida ajratadilar. 

Yerning  Shimoliy  yarim  shari,  asosan,  qitʼalardan  (quruqlik  39  %),  Janubiy  yarim 

shari — okeanlardan (quruqlik atigi 19 %) iborat. Gʻarbiy yarim sharning koʻp qismi 

suv, Sharqiy yarim sharning koʻp qismi esa quruqlikdir. 

Yerning  eng  baland  nuqtasi  bilan  eng  past  nuqtasi  orasidagi  farq  qariyb  20  km  ga 

yetadi,  dunyodagi  eng  baland Jomolungma  (Everest)  choʻqqisi  (Hi-molay  togʻlarida) 

8848 m boʻlsa, eng chuqur Mariana suv osti botigʻi (Tinch okeanda) 11022 m dir. 

Yer  gravitatsion  (tortish),  issiqlik,  magnit  va  elektr  maydonlariga  ega.  Yerning 

gravitatsion  kuchi  Oy  va  sunʼiy  yoʻldoshlarni  Yer  orbitasida  tutib  turadi.  Yerning 

sferik  (dumaloq)  shaklda  boʻlishi,  Yer  usti  relyefining  koʻp  xususiyatlari,  daryolar 

oqimi, muzliklar siljishi va b. jarayonlar ham gravitatsion maydon oqibatidir. 

Magnit maydoni Yer yadrosi va mantiyadagi turli jarayonlardan kelib chiqadi (qarang 

Yer  magnetizmi).  Yerning  elektr  maydoni  ham  magnit  maydoni  bilan  chambarchas 

bogʻliq  (qarang  Atmosfera  elektri).  Atmosfera  va  magnitosferada  birlamchi  kosmik 

omillar  katta  oʻzgarishga  uchraydi.  Kosmik  nurlar,  quyosh  shamoli,  quyoshning 

rentgen, ultrabinafsha, optik va radio nurlari yutiladi va b. oʻzgarishlarga uchraydi, bu 

esa  Yer  yuzasidagi  jarayonlar  uchun  muhim  ahamiyatga  ega.  Magnitosfera,  xususan, 

atmosfera elektromagnit va korpuskulyar radiatsiyaning koʻp qismini tutib qolib, tirik 

organizmlarni  uning  halokatli  taʼsiridan  saqlaydi.Yer  Quyoshdan  1,7-1017  J/s 

miqdorida nur energiyasi oladi, lekin uning atigi 50 % Yer yuzasigacha yetib keladi va 

Yer yuzasidagi koʻp jarayonlarning energiya manbai bulib xizmat qiladi. 

Yer  yuzasi,  gidrosfera,  shuningdek,  atmosfera  va  Yer  poʻstining  yer  yuzasiga  yaqin 

qatlamlari  geografik  qobiq  yoki  landshaft  qobigʻi  degan  umumiy  nom  bilan  ataladi. 

Hayot  geografik qobiqqa paydo bulgan.  Tirik  modda ayni paytda geologik kuch  ham 

boʻlib,  geografik  qobiqni  tubdan  oʻzgartirib  yuborgan.  Yerning  hayot  va  bio-gen 

mahsulotlar tarqalgan sohasi biosfera deb ataladigan boʻldi. 

Yer,  uning  shakli,  tuzilishi  va  Koinotda  tutgan  oʻrni  toʻgʻrisidagi  hoz.  bilimlar  uzoq 

davrlar davomidagi izlanishlar jarayonida tarkib topdi. Qadimda (mil. av. 7-asr, Fales) 

Yerni  —  suv  bilan  oʻralgan  yassi  jism  deb,  keyinroq  (mil.  av.  6-asr,  Anaksimandr) 

silindrik shaklda deb va, nihoyat, mil. av. 6-asr 2-yarmida (Pifagor) shar shaklida deb 

tasavvur qiddilar. Mil. av. 4-asr da Aristotel Oyning Yer soyasiga kirish (Oy tutilishi) 

---

hodisasini  oʻrganib,  Yerning  shar  shakldaligini  birinchi  boʻlib  isbot  qildi.  Yerning 

diametrini  mil.  av.  3-asr  da  aleksandriyalik  Eratosfen  yetarlicha  katta  aniqlikda 

oʻlchadi.  9-asr  da  Xorazmiy  va  Ahmad  al-Fargʻoniy  Yer  meridiani  yoyini  oʻlchash 

asosida Yer diametrini yanada aniqroq oʻlchashga erishdilar. Yer radiusi uzunligini va 

G  uzunlikni  qiyalik  burchagining  pasayishi  yordamida  oddiy  usulda  oʻlchagan  olim 

Abu Rayhon Beruniy hisoblanadi. 

Uzoq-yillar  Yer  —  Koinot  markazi  deb  qaraldi.  Faqat  16-asrga  kelib,  sayyoralarning 

yulduzlar  fonidagi  sirt-moqsimon  harakatlarini  tushuntirish  asosida  polyak  astronomi 

N. Kopernik Yer Quyosh atrofida aylanuvchi oddiy sayyoralardan biri ekanligini isbot 

qildi. 

17-asr  boshlarida  nemis  astronomi  I.  Kepler  tomonidan  sayyoralar  qarakati  qonuni 

kashf  etilib,  1687-yil  da  I.  Nyuton  tomonidan  Butun  olam  tortishish  konuni  isbot 

qilinganidan soʻng geliotsentrik sistema nazariyasi uzil-kesil karor topdi. „Qattiq― Yer 

tuzilishi, asosan, 20-asr da seysmologiya yutuklari tufayli aniqlandi. 

Elementlarning radioaktiv parchalanishi hodisasi kashf etilgach, koʻpgina fundamental 

konsepsiyalarni  qayta  koʻrib  chiqishga  toʻgʻri  keldi.  Jumladan,  Yer  eng  avval  suyuq 

olov edi, degan tushuncha oʻrniga Yer qattiq sovuq zarralardan vujudga kelgan degan 

nazariya  paydo  boʻldi  (qarang  Shmidt  gipotezasi).  Togʻ  jinslarining  mutlaq  yoshini 

aniqlashning  radioaktiv  metodlari  ishlab  chiqildi.  Bu  esa  Yer  tarixi  qancha  davom 

etganini, yer yuzasi va bagʻridagi jarayonlarning tezligini aniqlashga imkon berdi. 

20-asr  2-yarmida  raketa  va  sunʼiy  yoʻldoshlardan  foydalanib,  atmosferaning  yuqori 

qatlamlari va magnitosfera haqida tasavvurlar shakllandi. 

Yerning  massasi  5976–6021  kg,  bu  esa  Quyosh  massasining  1/330000  qismiga  teng. 

Quyoshning tortish kuchi taʼsirida Yer Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar kabi, 

Quyosh  atrofida  doiradan  juda  oz  farq  qiladigan  elliptik  orbita  boʻylab  aylanadi. 

Quyosh  Yerning  elliptik  orbitasi  fokuslaridan  birida  turadi.  Shuning  uchun  ham  Yer 

bilan  Quyosh  orasidagi  masofa-yil  davomida  147,117  million  km  dan  (perigeliylya) 

152,083  million  km  gacha  (afeliyaa)  oʻzgarib  turadi.  Yer  orbitasining  149,6  million 

km ga teng katta yarim oʻqi Quyosh sistemasi doirasida masofalarni oʻlchashda birlik 

deb  qabul  qilinadi  (qarang  Astronomik  birlik).  Yerning  orbita  boʻylab  qiladigan 

harakat tezligi, oʻrta hisobda, 29,765 km/s boʻlib, 30,27 km/s dan (perigeliyda) 29,27 

km/s  gacha  (afeliyda)  oʻzgarib  turadi.  Yer  Quyosh  bilan  birga  Galaktika  markazi 

atrofida  ham  aylanadi,  galaktik  aylanish  davri  200  million-yilga  yaqin  vaqtga  teng, 

harakatning  oʻrtacha  tezligi  250  km/s.  Eng  yaqin  yulduzlarga  nisbatan  Quyosh  Yer 

bilan  bir-galikda  Gerkules  yulduzlar  turkumiga  tomon  ~  19,5  km/s  tezlikda  harakat 

qiladi. 

---

Yerning  Quyosh  atrofida  aylanish  davri-yil  deb  ataladi  va  Yer  harakati  osmon 

jismlarining  qaysi  biriga  va  osmon  gumbazining  qaysi  nuqtasiga  nisbatan  olinishiga 

qarab-yil  har  xil  ataladi.  Quyosh  markazining  bahorgi  tengkunlik  nuqtasidan  ikki 

marta ket-ma-ket oʻtishi uchun ketgan vaklta tropik-yil deb ataladi. Tropik-yil Quyosh 

taqvimlari  uchun  asos  qilib  olingan  va  u  365,2422  oʻrtacha  quyosh  sutkasiga  teng 

(qarang Taqvim). 

Boshqa  sayyoralarning  tortishi  taʼsirida  ekliptika  tekisligining  holati  va  Yer 

orbitasining  shakli  million-yillar  mobaynida  sekin  oʻzgaradi.  Bunda  ekliptikaning 

Laplas tekisligita ogʻishganligi 0° dan 2,9° gacha, Yer orbitasi ekssentrisiteti esa 0 dan 

0,067  gacha  oʻzgaradi.  Hoz.  ekssentrisitet  0,0167  ga  teng  bulib,-yiliga  4-10~7  dan 

kamaya  boradi.  Olam  Shimoliy  Qutbidan  turib  Yer  shariga  qaralsa,  Yerning  orbita 

buylab  soat  miliga  teskari  yunalishda  aylanayotganini  koʻrish  mumkin  boʻlar  edi. 

Gravitatsiya,  Yerning  oʻz  oʻqi  atrofida  aylanishi  natijasida  yuzaga  keladigan 

markazdan  qochma  kuch,  shuningdek,  relyef  hosil  qiluvchi  ichki  va  tashqi  kuchlar 

taʼsirida  Yer  murakkab  shaklga  kirgan.  Gravitatsion  potensialning  sath  yuzasi  (yaʼni 

hamma nuqtalarda shoqul yoʻnalishiga perpendikulyar (tik) boʻlgan va okean sathiga 

toʻgʻri  keladigan  yuza)  taqriban  Yer  shakli  deb  qabul  qilingan  (bunda  okeanlarda 

toʻlqin,  suv  koʻtarilishi,  oqim  va  atmosfera  bosimi  taʼsirida  suv  sathining  oʻzgarib 

turishi  eʼtiborga  olinmaydi).  Bu  geoid  shakl  deb  ataladi.  Ana  shu  yuza  bilan 

chegaralangan  qajm  Yer  qajmi  deb  h.isoblanadi  (qitʼalarning  dengiz  sathidan  yuqori 

joylashgan  qismlari  hajmi  bunga  kirmaydi).  Geodeziya,  haritagrafiya  va  b.  da  bir 

qancha ilmiy va amaliy masalalarni hal qilish uchun Yer shaklining ellipsoid yuzasini 

Yer  shakli  deb  qabul  qilinadi.  Yer  ellipsoidi  parametrlarini,  Yerdagi  holatini, 

shuningdek, Yerning gravitatsion maydonini bilish, sunʼiy kosmik jismlarning harakat 

qonunlarini  oʻrganadigan  astrodinamikada  katta  ahamiyatga  ega  (qarang  Geodeziya, 

Gravimetriya). 

Yer  shar  shaklida  deb  hisoblansa,  ekvatordagi  har  bir  nuqta  462  m/s,  sr  kenglikdagi 

nuqtalar  esa  463  cos  f  (m/s)  tezlik  bilan  harakatlanadi.  Aylanish  chizikli  tezligining, 

binobarin  markazdan  qochma  kuchning  kenglikka  bogʻliqligi  turli  kengliklarda 

ogʻirlik kuchi tezlanishining turlicha boʻlishiga olib keladi. 

Yerning  aylanish  oʻqi  ekliptika  tekisligiga  tushirilgan  perpendikulyardan  23°26,5‘ 

ogʻishgandir  (20-asr  urtalarida);  hozir  bu  burchak-yiliga  0,47"  dan  kichrayib 

bormoqda. Yer Quyosh atrofida orbita boʻylab harakat qilganda aylanish oʻqi fazoda 

doimiy yoʻnalishini deyarli sakdaydi. Bu esa pil fasllarini hosil qiladi. Yerning oʻz oʻqi 

atrofida  aylanishi  natijasida  kun  va  tun  hosil  boʻladi.  Yerning  oʻz  oʻqi  atrofida  bir 

marta  aylanish  davri  sutka  deyiladi.  Oy,  Quyosh  va  b.  sayyoralarning  gravitatsion 

taʼsirida Yer oʻqi qiyaligi va orbitasi ekssentrisitetining uzok, davom etadigan davriy 

---

oʻzgarishlari  yuzaga  keladi,  bu  esa,  oʻz  navbatida,  iklimning  koʻp  asrlar  davomida 

qisman oʻzgarib borishiga sabab buladi. 

Oy  va  Quyoshning  tortishi taʼsirida  Yerning  aylanish  davri  muntazam  ravishda ortib 

bormoqda.  Oyning  tortishi  atmosfera,  suv  qobigʻi  va  „qattiq―  Yerda  ham 

deformatsiyalanishni yuzaga keltiradi. Oy tortishi natijasida Yer poʻstidagi koʻtarilish-

pasayish amplitudasi 43 sm ga, ochiq okeanda koʻpi bilan 2 m ga yetadi; atmosferada 

esa bosim bir necha yuz N/m2 (bir necha mm sim. ust.)gacha oʻzgaradi. Koʻtarilish-

pasayish  harakatida  roʻy  beradigan  ishqalanish  taʼsirida  Yer-Oy  sistemasi  energiya 

yoʻqotadi  va  harakat  miqdori  momenti  Yerdan  Oyga  oʻtadi.  Oqibatda  Yerning 

aylanishi sekinlashadi, Oy esa Yerdan uzokdashadi. Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanish 

davri bir asrda oʻrtacha bir necha m/s ga ortib bormoqda (500  million yil oldin sutka 

20,8 soat boʻlgan). Yerning aylanish tezligi havo massalari va namlikning mavsumiy 

almashinib  turishi  natijasida  ham-yil  davomida  oʻzgarib  turadi.  Yer  qutblari  botiq 

(ekvator  atrofi  massasi  kattaroq)  bulganligi  va  Oy  orbitasi  Yer  ekvatori  tekisligida 

yotmaganligidan Oyning tortishi pretsessiyami vujudga keltiradi, yaʼni Yer oʻqi fazoda 

ekliptika  oʻqi  atrofida  sekin  burilib  boradi  va  26  ming-yil  deganda  bir  marta  toʻliq 

konus  sirt  chizadi.  Bu  harakatga  oʻq  yoʻnalishining  davriy  tebranishlari  —  nutatsiya 

ham  qushilib  ketadi  (asosiy  davri  18,6-yil).  Aylanish  uqining  Yer  tanasiga  nisbatan 

holati  davriy  ravishda  ham  (bunda  qutblar  urtacha  holatdan  10–15  m  ogadi),  asrlar 

davomida  ham  oʻzgarib  turadi,  Shimoliy  qutbning  Urtacha  holati  Shimoliy  Amerika 

tomonga-yiliga −11 sm dan surilib boradi (k,. Geografik qutblar). 

Yerning  tuzilishi.  Magnitosfera.  Yerning  eng  tashqi  va  eng  kalin  poʻsti  Yerga  eng 

yaqin  fazo  —  magnitosfera,  uning  fizik  xossalari  Yer  magnit  maydoniga  va  bu 

maydonning  kosmik  zarralar  oqimi  bilan  oʻzaro  taʼsirlashuviga  bogʻliq.  Kosmik 

zondlar  va  Yer  sunʼiy  yoʻldoshlari  yordamida  olib  borilgan  tekshirishlar  Yer  doimo 

Quyoshdan  keladigan  korpuskulyar  zarrachalar  oqimi  (quyosh  shamoli)da  turishini 

koʻrsatadi. Yer orbitasi yaqinida bu zarralar oqimining tezligi 300 dan 800 km/s gacha 

yetadi.  Quyosh  plazmasida  kuchlanganligi  oʻrtacha  4,8-10~3  a/m  (6-10~5)ga  teng 

magnit maydoni mavjud. 

Quyosh plazmasi oqimi Yer magnit maydoni bilan tuqnashganda zarba toʻlqini paydo 

boʻladi, uning Yer markazidan uzokligi 13—14 Re ga teng (Rffi — Yer radiusi), shu 

toʻlqindan  keyin  20  ming  km  qalinliqdagi  qatlam  (oraliq  soha)  keladi.  Quyosh 

plazmasidagi magnit maydonida zarralar tartibsiz harakatlanadi. Bu maydonda plazma 

temperaturasi  200  ming  darajadan  10  million  darajagacha  koʻtariladi.Magnitosferaga 

quyosh shamoli oraliq soha orqali  utadi. Oraliq soha  bilan  magnitosfera  chegarasi  — 

magnitopauza  quyosh  shamolining  dinamik  bosimi  Yer  magnit  maydoni  bosimi 

muvozanatlab  turadigan  joydan  utadi.  U  Yer  markazidan  10—12  Rffi  (70—80  ming 

---

km), qalinligi 100  km;  magnitopauza  atrofida  magnit  maydoni  kuchlanganligi  8-10  2 

a/m (10~3). Quyosh faolligi paydo boʻlishi natijasida magnitosfera oʻzgaradi. Quyosh 

faolligi  tufayli  quyosh  shamoli  va  uning  magnit  maydonida  sezilarli  oʻzgarish  yuz 

beradi,  yaʼni  magnit  boʻroni  paydo  boʻladi.  Magnit  boʻroni  tufayli  atmosferaning 

yuqori  qatlami  qiziydi,  zarralar  ionlanishi  ortadi,  tezlashadi,  qutb  yogʻdusining 

yorqinligi  kuchayadi,  elektromagnit  shovqinlari  hosil  boʻladi,  qisqa  toʻlqinli 

radioaloqa  buziladi  va  h.  k.  Geomagnit  maydon  Yerning  radiatsiya  mintaqasini  hosil 

qiladi, bu esa kosmik kemalarning uchishi uchun xavflidir. 

Atmosfera. Atmosfera yoki Yerning havo qobigʻi deganda „qattiq― Yerni oʻrab olgan 

va u bilan birga aylanadigan gaz muhiti tushuniladi. Atmosferaning massasi, zichligi, 

qatlami  tuzilishi,  atmosferadagi  dissotsilanish,  ionlanish  va  b.  haqida  atmosfera 

maqolasida yoritilgan. 

Yerning geografik poʻstida yuz beradigan fizik, kimyoviy va biologik jarayonlar uchun 

asosiy energiya manbai, yaʼni Quyoshdan tarqaladigan elektromagnit nurlar Yer sirtiga 

atmosfera orqali oʻtadi. Atmosfera rentgen va gamma-nurlar (qisqa toʻlqinli nurlar) ni 

yutib,  biosferani  zararli  taʼsirlardan  saqlaydi.  Atmosferada  karbonat  angidrid  va  suv 

bugʻlari  boʻlgani  uchun  Quyosh  nurlanishi  energiyasining  48  %  Yer  sirtiga  yetib 

keladi.  Atmosferada  bugʻ,  tomchi  va  muz  kristallari  koʻrinishida  (1,3—1,5)1016  kg 

suv  bor.  Atmosfera  boʻlmaganda  Yer  sirtining-yillik  oʻrtacha  temperaturasi  —  23° 

boʻlar edi (aslida bu temperatura 14,8° ga teng). 

Atmosfera  kosmik  nurlarning  maʼlum  qismini  ham  ushlab  qolib,  Yerni  meteoritlar 

zarbasidan  saqlaydi.  Quruqlik  va  dengiz  ustida,  turli  balandlik  va  turli  kengliklarda 

atmosfera  turlicha  qizigani  uchun  atmosfera  bosimi  ham  turlicha  taqsimlanadi.  Shu 

sababli  umumiy  atmosfera  sirkulyasiyasi  vujudga  keladi.  Suvning  aylanib  yurishi, 

yogʻin-sochin  va  ularning  oqishi  atmosfera  sirkulyasiyasi  bilan  bogʻliq.  Issiqlik 

almashinuvi,  suvning  aylanib  yurishi  va  atmosfera  sirkulyasiyasi  iqlimni  vujudga 

keltiradigan  asosiy  omillardir.  Quruklik  sirtida  va  suv  havzalarining  yuqori 

qatlamlarida  yuz  beradigan  turli  jarayonlarda  atmosfera  muhim  rol  oʻynaydi.  Yerda 

hayotning rivojlanishida atmosferaning oʻrni beqiyos. 

Gidrosfera.  Suv  qobigʻi  Yer  shari  yuzasini  sidirgʻasiga  qoplagan  emas.  Gidrosfera 

umumiy  hajmining  qariyb  94  %  okean  va  dengizlardir;  4  %  yer  osti  suvlariga,  2  % 

muz  va  qorlarga  (asosan,  Arktika,  Antarktika  va  Grenlandiyada),  0,4  %  kuruklikdagi 

suvlarga (daryolar, koʻllar, botqoqliklarga) toʻgʻri keladi. Atmosfera va organizmlarda 

ham  suv  bor. Yer  yuzasiga  bir-yilda  yogʻadigan  yogʻin  miqdori quruklik va okeanlar 

yuzasidan bugʻlanadigan suv miqdoriga ten. 

---

„Qattiq―  Yer.  „Qattiq―  Yerning  tuzilishi,  tarkibi  va  xususiyatlari  haqida,  asosan, 

taxminan maʼlumotlargina mavjud, chunki Yer poʻstining faqat eng ustki qisminigina 

bevosita  kuzatish  imkoniyati  bor.  Yer  qaʼrining  eng  chuqur  qatlamlari  toʻgʻrisidagi 

maʼlumotlar  esa  turli  xil  bilvosita  (asosan,  seysmologiya,  gravimetriya,  geotermiya, 

magnitometriya, geofizika, Yer tebranishi chastotasini oʻlchash va b.) tadqiqot usullari 

bilan  olingan.  Bulardan  eng  ishonchlisi  —  zilzila  toʻlqinlarining  Yerda  tarqalish 

yoʻllari  va  tezligini  oʻrganishga  asoslangan  seysmik  usuldir.  Bu  tadqiqotlar  asosida 

Yer 3 geosfera: Yer poʻsti, mantiya va yadrodan tuzilganligi isbotlandi. 

„Qattiq―  Yerning  ustki  qismi  —  Yer  poʻsti  tarkibi  nihoyatda  xilma-xil  va  eng 

murakkab sferadir. Olimlarning fikriga koʻra, Yer poʻstining qalinligi quruqlikda 20–

80 km, okeanlar tubida 5–10 km. Oʻrta Osiyoda Yer poʻstining qalinligi tekisliklarda 

35 km, togʻlik joylarda 50–80 km. Yer poʻsti bir necha tipga boʻlinadi; ulardan koʻp 

tarqalganlari  materik  va  okean  osti  Yer  poʻstidir.  Materik  Yer  poʻsti  3  qatlamdan 

iborat:  ustki  —  chukindi  qatlam  (10  km  dan  20  km  gacha),  oʻrta  —  shartli  ravishda 

„granit― qatlam deb ataladigan qatlam (10 km dan 40 km gacha) va quyi  — „bazalt― 

qatlami (10 km dan 80 km gacha). 

Okeanlarda  choʻkindi  qatlamning  qalinligi  aksari  bir  necha  yuz  m  ni  tashkil  etadi. 

„Granit―  qatlami  juda  yupqa  yoki  butunlay  bulmaydi.  Uning  urnida  qalinligi  1—2,5 

km  cha  bulgan  va  tabiati  aniqlanmagan  „ikkinchi―  qatlam  uchraydi.  „Bazalt― 

qatlamining qalinligi 5 km chamasida. Yer poʻstining asosiy tiplaridan tashqari yana 

„oraliq―  tuzilishiga  ega  bir  necha  tiplari  uchraydi.  Subkontinental  (baʼzi  bir 

arxipelaglar  tagida)  va  subʼokean  tiplari  (qitʼa  ichkarisida  va  chekka  dengizlarning 

chuqur  suvli  botiqlarida)  shular  jumlasidandir.  Subkontinental  poʻstda  „granit―  va 

„bazalt―  qatlamlari  bir-biridan  unchalik  aniq  ajralmagan  va  umumlashtirilib  granit-

bazalt qatlami  deb  yuritiladi.  Subʼokean  poʻsti  okean  osti  Yer  poʻstiga  yaqin,  ammo 

undan umumiy qalinligi, shu jumladan chukindi qatlamining qalinligi bilan farq qiladi. 

Yer  poʻsti  95  %  otqindi,  5  %  chukindi  va  metamorfik  jinslardan  tuzilgan.  Aksariyat 

foydali qazilma konlar Yer poʻstila joylashgan. Yer poʻstining ostida Yerning mantiya 

qobigʻi boshlanadi. Mantiyadan Yer poʻsti Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. 

Mantiya  3  qatlamdan  iborat  bulib,  2900  km  chuqurlikkacha  choʻzilib,  usha  yerda 

Yerning yadrosi bilan chegaralanadi. Ikki qatlami yu qori mantiya (kalinligi 850–900 

km)ni va 3-qatlam quyi mantiya (qalinligi 2000 km cha)ni tashkil etadi. 1-qatlamning 

bevosita  Yer  poʻsti  tagidagi  ustki  qismi  substrat  deyiladi.  Yer  poʻsti  substrat  bilan 

birgalikda  litosferami  hosil  qiladi.  Yuqori  mantiyaning  quyi  qismi  uning  xossalarini 

kashf  etgan  seysmolog  nomi  bilan  Gutenberg  kotlami  (astenosfera)  deb  ataladi. 

Gutenberg qatlamida seysmik toʻlqinlarning tarqalish tezligi undan yuqori va quyidagi 

qatlamlardagidan  kichikroq.  Astenosfera  quyi  mantiyadan  Golitsin  qatlami  bilan 

---

ajralgan.  Golitsin  qatlamida  seysmik  toʻlqinlarning  tezligi  quyiga  tomon  orta  boradi 

(boʻylama toʻlqinlar 8—11,3 km/sek, koʻndalang toʻlqinlar 4,9—6,3 km/sek ga yetadi) 

(qarang Yer mantiyasi). Hoz. zamo-naviy tasavvurlarga kura mantiyaning tarkibi tosh 

meteoritiga yaqin. Man-tiyada kislorod, kremniy, magniy, temir koʻp. 

Yer  yadrosi  (urtacha  radiusi  3,5  ming  km  cha)  tashqi  yadro  hamda  1,3  ming  km 

radiusli ichki yoki subʼyadroga bulinadi. Subʼyadroda seysmik toʻlqinlar deyarli bir xil 

tezlikda  tarqaladi.  Ularni  bir-biridan  kalinligi  300  km  ga  yaqin  oraliq  zona  ajratib 

turadi. 

„Qattiq―  Yerning  fizik  xossalari  va  kimyoviy  tarkibi.  Yer  ichiga  chuqur  kirgan  sari 

zichlik,  bosim,  ogʻirlik  kuchi,  moddaning  elastikligi,  qayishqoqligi  va  temperatura 

oʻzgarib  boradi.  Yer  Poʻstining  oʻrtacha  zichligi  2,8,  choʻkindi  qatlamniki  2,4—2,5, 

„granit―  qatlamniki  2,7,  „bazalt―  qatlamniki  2,9  t/m3.  Yer  poʻsti  bilan  mantiya 

chegarasida  (Moxorovichich  yuzasida)  zichlik  2,9—3,0  dan  3,1—3,5  t/m3  gacha 

yetadi. Shundan soʻng zichlik asta-sekin orta boradi va yadroda birdaniga 10,0 t/m3 ga 

yetadi, keyin yana asta-sekin orta borib, Yer markazida 12,5 t/m3 ga teng boʻladi. 

Yer  poʻsti  va  yuqori  mantiyada  temperatura  chuqurlikka  tomon  koʻtarila  boradi. 

Mantiyadan  „qattiq―  Yer  ustiga  tomon  issiq  oqim  keladi;  bu  oqim  Quyoshdan 

keladigan issiqlikdan bir necha ming marta kam.  

Mantiyaning  hamma  joyida  temperatura  uning  tarkibidagi  materialning  toʻla  erish 

temperaturasidan  past.  Materik  Yer  poʻsti  tagida  temperatura  600—700°  ga  yaqin, 

Gutenberg  qatlamida  esa  erish  nuqtasiga  yaqin  (1500—1800°)  boʻlsa  kerak. 

Mantiyaning  yanada  chuqur  qatlamlari  va  yadro  haqida  taxminan  fikr  yuritiladi. 

Yadroda  temperatura  4000—5000°  dan  oshmasa  kerak,  koʻpchilik  tadqiqotchilar 

fikricha yadro tarkibida temir va nikel metallari koʻproq, boshqalar fikricha mantiya va 

yadroning  tarkibi  bir  xil,  ammo  ular  xossalarining  turliligi  katta  bosimda  boʻladigan 

fazali oʻtishlarga bogʻliq. 

Yuqori  mantiyaning  700  km  chuqurlikkacha  boʻlgan  qismida  zilzila  oʻchoqlari 

mavjudligi 

aniqlangan. 

Bu 

esa 

mantiyani 

tashkil 

etadigan 

materialning 

mustahkamligidan  dalolat  beradi;  bundan  ham  chuqurroqa  zilzila  oʻchoqlarining 

yoʻqligi  bu  yerda  moddaning  u  qadar  mustahkam  emasligidan  yoki  yetarli  darajada 

mexanik  kuchlanish  yoʻqligidan  darak  beradi.  Substratning  elektr  oʻtkazuvchanligi 

juda  sust;  Gutenberg  (astenosfera)  qatlaminiki  esa  kuchli,  bu  temperaturaning  yuqori 

boʻlishi  bilan  bogʻliq  boʻlsa  kerak  deb  hisoblaydilar,  quyi  mantiyaniki,  ehtimol, 

bundan ham kuchliroq. Yer yadrosida oʻtkazuvchanlik juda kuchli, bu esa yadrodagi 

moddaning metallik xossalaridan darak beradi. 

---

Hoz.  kosmogonik  farazlar  sayyoralar,  ularning  yoʻldoshlari  va  meteoritlarning 

kimyoviy  tarkibi  Quyosh  tarkibiga  yaqin  boʻlishi  kerakligini  koʻrsatadi  (qarang 

Geokimyo). 

Yer  poʻstining  deyarli  yarmi  kisloroddan,  toʻrtdan  biridan  koʻprogi  esa  krem-niydan 

tarkib  topgan.  Alyuminiy,  magniy,  kalsiy,  natriy  va  kaliy  ham  anchagina.  Kislorod, 

kremniy,  alyuminiy  Yer  poʻstida  eng  koʻp  tarkalgan  birikmalar  —  silikat  angidrid 

(SiO2) va alyuminiy oksid (A12O3)ni hosil qilgan. 

Mantiya asosan magniy va temirga boy ogʻir minerallardan iborat. Ulardan SiO2 bilan 

birikmalar vujudga kelgan. Substratda, forsterit (Mg2Si04) eng koʻp, undan chuqurda 

fayalit  (Fe2Si04)  ulushi  orta  boradi.  Quyi  mantiyada  yuqori  bosim  taʼsirida  bu 

minerallar oksidlar (SiO2, MgO, GʻeO)ga parchalanib ketgan deb taxmin qilinadi. 

Yer ichki qismlaridagi moddalarning agregat holati Yer qaʼridagi yuksak temperatura 

va  bosimga  bogʻliq;  agarda  yuqori  bosim  boʻlmaganda  mantiya  erib  ketardi,  shu 

sababli  butun  mantiya  qattiq  kristall  holatdadir;  faqat  Gutenberg  qatlamida 

temperaturaning  taʼsiri  bosimdan  kuchli  boʻlganligi  sababli  uni  amorf  yoki  qisman 

erigan  xrlatda  deb  hisoblaydilar.  Tashqi  yadro  suyuq  (erigan)  holatda  boʻlsa  kerak, 

chunki suyuklikda tarqala olmaydigan koʻndalang seysmik toʻlqinlar tashqi yadrodan 

oʻtmay  qoladi.  Yer  magnit  maydonining  paydo  boʻlishi  suyuq  tashqi  yadro 

mavjudligiga  bogʻliq  deb  faraz  qilinadi.  Subʼyadro  har  holda  qattiq  boʻlsa  kerak 

(uzunasiga  tarqaladigan  toʻlqinlar  subʼyadro  chegarasiga  yaqinlashganda  unda 

koʻndalang toʻlqinlar hosil qiladi). 

Geodinamik  jarayonlar.  Yer  geosferalarining  moddasi  doimiy  harakatda  va 

oʻzgarishda.  Suyuq  va  gazsimon  qobiqda  bu  jarayonlar  tez  oʻtadi.  Ammo  Yer 

kurrasining  rivojlanish  tarixining  asosiy  magʻzini  deyarli  qattiq  moddadan  tuzilgan 

ichki  geosferalarning  ancha  sekin  harakatlari  tashkil  etadi.  Yer  ichida  va  yuzasida 

sodir  boʻlayotgan  jarayonlar  2  asosiy  guruhga  ajratiladi:  ichki  energiya  (asosan, 

radioaktiv  par-chalanish)  taʼsirida  vujudga  keladigan  endogen  jarayonlar  va  Yerga 

tushadigan  quyosh  nuri  energiyasi  vujudga  keltiradigan  ekzogen  jarayonlar.  Endogen 

jarayonlar,  asosan,  chuqur  geosferalar  uchun  xos.  Yer  poʻstining  quyi  qismlarida, 

yuqori  mantiya  va  yanada  chuqurroqsa  juda  katta  hajmdagi  jismlarning  koʻchishi, 

kengayishi,  siqilishi,  bir  fazadan  ikkinchi  fazaga  oʻtishi,  kimyoviy  elementlarning 

koʻchishi (migratsiyasi), issiqlik va elektr toklarining sirkulyasiyasi va b. sodir boʻlib 

turadi.  Ana  shu  jarayonlar  taʼsirida  yengil  komponentlar  ustki  geosferalarda,  ogʻir 

komponentlar chuqur geosferalarda toʻplana borgan. Endogen jarayonlar Yer poʻstiga 

taʼsir  etishi  natijasida  uning  baʼzan  qismlari  vertikal  hamda  gorizontal  yoʻnalishda 

siljiydi,  Yer  poʻstining  ichki  tuzilishi  deformatsiyalanadi  va  oʻzgaradi.  Bularning 

hammasi  tektonik  jarayonlar boʻlib,  bu  jarayonlar  namoyon  boʻlgan  joy  tektonosfera 

---

deb  ataladi.  Tektonik  jarayonlar  bilan  oʻzaro  bogʻlangan  holda  magmatik  jarayonlar 

ham sodir boʻlib turadi, bu jarayonlar natijasida magma pastdan yuqoriga koʻtariladi 

va  lava  xrlatida  yoriqlardan  Yer  yuzasiga  oqib  chiqadi  (vulkanizm).  Tektonik 

deformatsiyalar  (dislokatsiyalar)  va  magmaning  singishi  natijasida  togʻ  jinslari 

metamorfizm  jarayoniga  uchraydi  —  yuqori  bosim  va  temperatura  taʼsirida  mineral 

ochiq tarkibi va strukturasi oʻzgaradi. 

Yer yuzasi va poʻstining yuqori qatlamlariga ekzogen jarayonlar ham taʼsir etadi. Togʻ 

jinslarning  nurashi,  yemirilgan  togʻ  jinslarini  shamol  va  oqar  suvlar  olib  ketishi,  yer 

yuzasining daryo-soylar, yer osti suvlari, muzliklar tomonidan oʻzgartirib yuborilishi, 

quruqlikdagi  pastliklarda,  dengiz  va  koʻllarda  toʻplanib  qolib,  keyinchalik  choʻkindi 

togʻ jinslariga aylanishi ekzogen jarayonlardir. 

Endogen  va  ekzogen  jarayonlarning  yer  yuzasiga  taʼsiri  bir-biriga  qarama-qarshi. 

Endogen  jarayonlar  (asosan,  tektonik  harakatlar)  katta  pastbalandliklar  xrsil  qiladi, 

ekzogen  jarayonlar  esa  koʻtarilgan  joylarni  parchalaydi,  boʻlib-boʻlib  yuboradi, 

yemirilgan  mahsulotlarni  pastqam  joylarga  eltadi,  yaʼni  yer  yuzasini  tekislab, 

muvozanatni saqlashga intiladi. Ichki va tashqi jarayonlarning oʻzaro taʼsiri natijasida 

yer yuzasida turli xil notekisliklar paydo boʻladi, natijada yer yuzasining relyefi tarkib 

topadi. Ichki va tashqi kuchlar nisbatining turlicha boʻlishiga qarab togʻlar, adirlar yoki 

tekisliklar hosil boʻladi. 

Endogen  jarayonlar  taʼsirida  Yer  ichidagi  jinslar  uning  yuzasiga  chiqib  qolib, 

denudatsiya va akkumulyasiyaga uchraydi va choʻkindi jinslar hosil qiladigan asosiy 

manbalardan biriga aylanadi. Yer poʻsti choʻkkanda choʻkindi jinslar Yer ichiga kirib, 

endogen jarayonlar taʼsiriga tortiladi, baʼzan erib magmaga aylanadi va yana tektonik 

harakatlar taʼsirida Yer yuzasiga chiqib qoladi. 

Yer poʻsti strukturasining asosiy xususiyatlari. Yer poʻsti  — ichki geosferalar ichida 

bevosita  oʻrganish  imkoniyati  boʻlgan  yagona  geosfera.  Shuning  uchun  ham  Yer 

poʻstining  strukturasini  oʻrganish  faqat  Yer  poʻstini  emas,  balki  umuman  Yerning 

rivojlanishi tarixi toʻgʻrisida fikr yuritish uchun muhimdir. Yer poʻsti 2 asosiy qism — 

materik Yer poʻsti va okean osti Yer poʻstidan iborat, shulardan materiklar Yer poʻsti 

yaxshiroq  oʻrganilgan.  Materikdagi  Yer  poʻstining  eng  qad.  tarkibiy  unsurlari  qad. 

(tokembriy)  platformalar  —  tektonik  jihatdan  kam  harakat  qiladigan  (barqaror)  keng 

quruqliklardir.  Platforma  hududlarining  anchagina  qismi  geologik  tarix  davomida 

deyarli  gorizontal  yotgan  choʻkindi  jinslar  bilan  qoplangan  plitalarga  aylangan. 

Ularning  ostida  qad.  burmalangan  fundament  joylashgan.  Bunday  fundament 

choʻkindi  jinslar  boʻlmagan  qalqonlarda  yer  yuzasiga  chiqib  qolgan  va  burmalangan 

metamorfik  jinslardan  tashkil  topgan, bularni  asosan  granit  tarkibli  chuqur  magmatik 

intruziyalar  yorib  chiqqan.  Qad.  platformalar  bir-biridan  faol  geosinklinal  mintaqalar 

---

bilan  ajralgan;  geosinklinal  mintaqalar  bir  qancha  geosinklinal  sistemalardan  iborat. 

Geosinklinal]]  mintaqalar  uzunasiga  oʻnlarcha  ming  km  ga  choʻzilgan,  ularda  Yer 

poʻsti  qalin,  katta  amplitudali  vertikal  qarakatlar  sodir  boʻlgan,  togʻ  jinslari  kuchli 

burmalangan, vulkan harakatlari faollashgan va seysmik harakatlar shiddatli tus olgan. 

Okean osti  Yer  poʻsti  kam  oʻrganilgan  va  bu sohada koʻproq  faraz  qilinadi. Keng va 

nisbatan  tekis  boʻlgan  okean  tubida  vulkanizm  kam,  seysmik  harakatlar  sust,  Yer 

poʻstining vertikal harakatlari sekin oʻtadi. Bunday maydonlar okean platformalari deb 

ataladi. Ayni vaqtda okean ostida tektonik harakatlar boʻlib turadigan zonalar ham bor, 

ular okean rift mintaqalari deb ataladi va butun okeanlar boʻylab oʻrtaliq togʻ tizmalari 

shaklida  choʻzilib  yotadi.  Ularda  vulkanizm,  kuchli  seysmiklik  va  Yer  qaʼridan 

keladigan  issiklik  oqimi  katta.  Tizmalari  boʻylama  ketgan  yer  yoriqlari  bilan 

murakkablashgan shunday joylarda qator chuqur rift botiklari paydo boʻlgan. Materik 

va okean osti Yer poʻstlarining oʻzaro strukturaviy nisbatiga koʻra ularning bir-biridan 

prinsipal farq qiladigan 2 tipini ajratish mumkin. Atlantika tipi deb ataluvchi birinchisi, 

asosan Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanlariga xos. Bu yerda materik va okean 

chegarasi  materik  poʻsti  strukturalarini  koʻndalangiga  kesib  oʻtadi,  undan  okean  osti 

Yer  poʻstiga  oʻtishi  esa  keskin  boʻlib  „granit―  qatlamini  materik  yon  bagʻriga  kirib 

yoʻqolishidan amalga oshadi. Ikkinchi, yoki tinch okean tipi Tinch okean chekkalari, 

Atlantika  okeanining  Karib  dengizi  va  orollari,  Janubiy  Gebrid  o.lari  va  Hind 

okeanining Indoneziya qirgʻoklariga tegishlidir. Bunga mezozoy va kaynozoy burmali 

sistemalari  va  hoz.  zamon  geosin-klinallarining  kontinent  chetiga  parallel  yotishi 

xosdir. Oʻtish zonasi tarkibida geoantiklinal koʻtarilmalar mavjud. Hoz. relyefda bular 

orollar yoyining togʻlik arxipelagi koʻrinishida namoyon boʻlgan. Bular bilan chekka 

dengizlarning  chuqur  suv  osti  botiklari  va  kambar  uzun  okean  novlari  koʻrinishidagi 

geosinklinal bukilmalar yonma yon joylashgan. 

Tinch  okean  qirgʻoklarining  bunday  xususiyatlarini  koʻpincha  uning  kadimiyligidan 

deb izoxlaydilar. Ayni paytda atlantika tipidagi okeanlarning nisbatan yosh ekanligiga 

shubha  yoʻq.  Tarixiy  geol.  maʼlumotlariga  koʻra  paleozoy  erasining  oxirida  Janubiy 

Amerika,  Afrika,  Avstraliya  va  Antarktida  materiklari,  Madagaskar  o.  va  qad.  Hind 

platformasi  bilan  birgalikda  Gondvana  deb  atalmish  yagona  kontinental  massivni 

tashkil etgan. Fakat mezozoy davomida u boʻlaklarga ajralgan, natijada xoz. Hind va 

Atlantika  okeanlari  botiklari  paydo  boʻlgan.  Bu  faktni  hamma  tomonidan  yakdil  tan 

olinishi  uni  turlicha  talqin  etilishini  inkor  qilmaydi.  Baʼzi  bir  olimlar  bu  hodisani 

„okeanlanish― natijasi, yaʼni materik Yer poʻstini okean osti Yer poʻstiga aylanishi deb 

hisoblaydilar.  Ayni  vaqtda  okeanlar  materik  Yer  poʻsti  bloklarining  surilishi  va  tag 

substratning ochilib qolishidan hosil buladi degan fikrlar keng tarqalmoqda. Materiklar 

dreyfi toʻgʻrisidagi bunday fikrlar paleogeografiya maʼlumotlari asosida tasdiqlangan. 

---

20-asrning  60-y.larida  olgʻa  surilgan  mobilistik  gipotezalardan  „yangi  global 

tektonika―  yoki  „plitalar  tektonikasi―  deb  atalmish  gipoteza  keng  tar-qaldi.  Bu 

gipotezalar okeanlarda olib borilgan geofizik tadqiqotlarga aoslangan. Unda okean osti 

Yer  poʻstining  okean  oʻrtaliq  tizmalaridan  ikki  tomonga  qarab  „oqishi―  va  buning 

natijasida okean choʻkmalarining kengayishi taxmin qilinadi. 

Yer relyefi. Yerning eng yirik (sayyoraviy koʻlamdagi) relyef shakllari Yer poʻstining 

eng ulkan strukturali unsurlariga muvofiq keladi. Ularning morfologik tafovutlari Yer 

poʻsti ayrim qismlarining tuzilishi va tarixidagi farqqa hamda tektonik harakatlarning 

yunalishiga qarab bel-gilanadi. Yer yuzi relyefining asosan ichki (endogen) jarayonlar 

taʼsirida paydo boʻladigan bu shakllari morfostrukturalar deb ataladi. 

Sayyora  masshtabidagi  morfostrukturalar  nisbatan  kichikroq,  lekin  bari  bir  yirik 

morfostrukturalar  —  ayrim  qirlar,  togʻ  tizmalari,  platolar,  botiklar  va  b.  relyef 

shakllariga  ajraladi.  Bu  morfostrukturalar  ustida  morfoskulpturalar  deb  ataladigan  va 

aksari  tashqi  kuchlar  taʼsirida  vujudga  kelgan  xilma-xil  mayda  relyef  shakllari 

joylashgan. 

Morfostrukturalar Yer yuzasidagi yirik past-balandliklar, materik doʻngliklari va okean 

botiqlarini  hosil  qiladi.  Quruqlik  relyefining  eng  yirik  unsurlari  —  tekislik-platforma 

va togʻ (orogen) oblastlari. 

Tekislik-platforma  oblastlari  kad.  va  yosh  platformalarning  tekislik  qismlarini  oʻz 

ichiga  oladi  va  quruqlikning  qariyb  64  %ini  egallagan.  Dastlabki  tekislik  yuzalari 

aksari  maydonni  egallagan,  ular  deyarli  gorizontal  yotuvchi  choʻkindi  jinslar 

qatlamlaridan iborat. Bu oblastlarning joylanishida simmetriyalik kuzatiladi: Shimoliy 

yarim sharda Shimoliy Amerika, Sharqiy Yevropa va Sibir tekisliklari, Janubiy yarim 

sharda  Janubiy  Amerika  (Braziliya),  AfrikaArabiston  va  Avstraliya  tekisliklari 

joylashgan.  Platforma  tekisliklarida  alohida  pasttekisliklar  va  qirlar,  plato, 

yassitogʻliklar  va  ancha  baland  togʻ  massivlari  bor.  Tekislik-platforma  oblastlari 

mutlak,  bal.  100–300  m  li  past  oblastlar  (Sharqiy  Yevropa,  Gʻarbiy  Sibir,  Turon, 

Shimoliy  Amerika)  va  Yer  poʻstining  eng  yangi  harakatlari  natijasida  koʻtarilgan 

(400–1000  m)  baland  oblastlarga  (Oʻrta  Sibir  yassitogʻligi,  Afrika-Arabiston, 

Hindiston  tekisliklari  hamda  Avstraliya  va  Janubiy  Amerika  tekisliklarining  ancha 

qismi) boʻlinadi. Quruklik relyefida baland tekisliklar aksariyatni tashkil etadi. 

Togʻli  (orogen)  oblastlar  quruqlikning  36  %  ga  yaqinini  egallaydi.  Bular  ikki  tipga 

boʻlinadi:  dastlab  kaynozoy  geosinklinal  sistemalari  rivojlanishining  orogen 

bosqichida paydo boʻlgan yosh yoki epige-osinklinal (Yevrosiyo jan.dagi, Shimoliy va 

Janubiy  Amerikaning  gʻarbidagi)  togʻlar  va  qaytadan  vujudga  kelgan  yoki 

epiplatforma togʻlari; ular Yer poʻstidagi qad. burmali oblastlarning tekislangan yoki 

---

yarim yemirilgan joylarida keyingi harakatlar natijasida yosharishi va kaytadan paydo 

boʻlishidan  bunyodga  kelgan  (mas,  Tyanshan,  Kunlun,  Janubiy  Sibir  va  Mongoliya 

shim.dagi togʻlar, Shimoliy Amerikadagi Qoyali togʻlar va b.). 

Okeanlarning tubi quyidagi qismlarga ajraladi: materiklarning suv osti chekkalari, orol 

yoylari zonasi (yoki oraliq zona), okean tubi va okean oʻrtaliq tizmalari. Materikning 

suv  osti  chekkasi  (Yeryuzasining  14  %  chasi)  materik  sayozligi  mintaqasining  tekis 

qismi (shelf), materik yon bagʻri va 2500 dan 6000 m gacha chuqurlikda joylashgan 

materik  etaginsh  oʻz  ichiga  oladi.  Materik  yon  bagʻri  va  materik  etagini  okean  qaʼri 

deb  ataladigan  okean  tubining  ayeosiy  qismidan  quruqlik  va  shelfdan  tashkil  topgan 

materik doʻngliklari ajratib turadi. 

Orollar  yoyi  zonasi.  Okean  qaʼri  Yer  kurrasining  hamma  oblastlarida  ham  materik 

etaklari bilan chegaradosh boʻlavermaydi. Geosinklinal]] rejimi ho-zirgacha saqlangan 

Tinch okean gʻarbiy chekkalari, Malay arxipelagi oblasti, Antil o.lari, Skosha dengizi 

va  b.  hududlarda  materik  bilan  okean  qaʼri  oraligʻida  oʻtuvchi  zona  joylashgan.  Bu 

zona  okean  tubi  qismlarining  kengligi  va  koʻtarilgan  hamda  chuqur  choʻkkan 

joylarining  keskin  almashishi  bilan  farq  qiladi.  Bu  xududlarda  orollar  yoyi 

arxipelaglari,  chekka  dengizlar  havzalari  (mas,  Bering,  Oxota  va  b.  dengizlar),  ular 

hududida  togʻlar  va  kutarilmalar,  shuningdek,  chuqur  suv  osti  novlari  joylashgan. 

Orollar yoylari (Kuril, Zond, Antil o.lari va b.) qator orollar koʻrinishida suv sathidan 

koʻtarilgan; chuqur suv osti novlari — okean tubining 7–11 km chuqurlikdagi uzun va 

kambar botiqlaridan iborat. 

Asl  okean  qaʼri  ning  koʻp  qismi  (Yer  yuzasining  40  %  gacha)  okean  platformalari 

(talassokraton)ga  toʻgʻri  keladigan  chukur  suv  osti  (oʻrtacha  chuq.  3—4  ming  m) 

tekisliklari bilan band. Yassi (subgorizontal), kiya va bal. 1000 m gacha boʻlgan doʻng 

tekisliklar  mavjud.  Okean  qaʼridagi  tekisliklar  oralaridan  alo-hida  joylashgan  koʻp 

sonli suv osti togʻliklari (vulkanlar) koʻtarilib turadi. 

Suv osti relyefining eng yirik unsuri okean oʻrtaliq tizmalari dir (Yer yuzasining 10 % 

gacha).  Ularning  umumiy  uz.  60  ming  km  dan  koʻproq.  Ular  nishabli  balandliklar 

boʻlib, kengligi bir necha oʻn km dan  ming km gacha, qoʻshni havzalar tubidan 2–3 

km  koʻtarilib  turadi.  Tizmalarning  ayrim  choʻqqilari  okean  sathidan  vulkan  orollari 

shaklida koʻtarilgan (Tristan-da-Kunya, Buve, Santa-Yelena va b.). 

Yer  yuzasining  tuzilishida  Yer  poʻstini  butunlay  kesib  oʻtadigan  va  koʻpincha 

mantiyagacha boradigan chuqur Yer yoriqlari muhim rol oʻynaydi. Ular Yer poʻstini 

relyefda yaxshi ifodalanib turadigan katta boʻlaklarga ajratib turadi. Yirik Yer yoriqlari 

okeanlar tubida kenglik va subkenglik boʻyicha 1000 km gacha choʻzilgan. Bunday Ye 

yoriqlari okean oʻrtaliq tizmalarini kesib oʻtgan, ularni biri ikkinchisiga nisbatan 10–

---

100 km ga siljigan segmentlarga ajratib yuborgan va relyefda tepalik, kambar botiqlar 

va ular ustidan koʻtarilgan togʻ tizmalari shaklida namoyon boʻlgan. 

Morfoskulpturalar.  Morfoskulpturalarning  shakllanishida  dare  va  vaqtincha  oqar 

suvlarning roli katta. Suv keng tarqalgan flyuvial (erozion va akkumulyativ) shakllarni 

(daryo vodiylari, soyliklar, jarlar va b.) hosil qilgan. Muzlik shakllari ham koʻp. Ular 

xoz.  va  kad.  muzliklar  faoliyati  bilan  bogʻliq.  Osiyo  va  Shimoliy  Amerikada  koʻp-

yillik  muzloq  qatlamli  jinslar  tarqalgan  joylarda  turli  shakldagi  muzlagan  yerlar 

(kriogen) relyefi rivojlangan. Choʻl va chala choʻl oʻlkalarda fizik nurash, shamol va 

vaq-tincha okar suv oqimlari tufayli yuzaga kelgan arid relyef shakllari keng tarqalgan. 

Biosfera]]. Tarkibi, tuzilishi, energetikasi tirik organizmlar faoliyati bilan chambarchas 

bogʻlangan  biologik  qobiq,  yaʼni  biosferaning  mavjudligi  Yerning  sayyora  sifatidagi 

oʻziga xos eng muhim xususiyatidir. Biosfera]]ga Yerning faqat hoz. hayot tarqalgan 

ustki qismigina emas, balki boshqa geosferalarning tirik modda kirib boradigan hamda 

uning  faoliyati  taʼsirida  qachonlardir  qaytadan  oʻzgargan  qismlari  ham  kiradi.  Shu 

sababdan  biosfera  tirik  organizmlarning  faqat  hoz. yashash  muhitini  emas, balki  kad. 

muhitini  ham  oʻz  ichiga  oladi.  Turli  maʼlumotlarga  koʻra,  Yerda  2,5  million  turga 

yaqin tirik organizmlar tarqalgan. Shundan faqat 1/5 qismini oʻsimliklar tashkil qiladi. 

Hayvonlar  orasida  turlar  soni  jihatidan  boʻgʻimoyoqlilar  birinchi  (1500000  turdan 

ortiq),  mollyuskalar  —  ikkinchi  (130000  tur),  xordalilar  (40000  tur)  uchinchi, 

oʻsimliklardan  yopiq  urugʻlilar  birinchi  (350000  tur),  zamburugʻlar  (100000  tur) 

ikkinchi oʻrinda turadi. Biroq turlar soni individlar soniga har doim mos kelavermaydi, 

chunki  oʻsimlik  va  hayvonlar  ayrim  sistematik  guruhlarining  turlari  kam  boʻlgani 

holda individlar soni haddan tashqari koʻp bulishi mumkin. Shu sababdan oʻsimliklar 

va  hayvonot  dunyosini  taʼriflashda  biomassa  va  biologik  mahsuldorlik 

tushunchalaridan foydalaniladi. Tarkibi jihatidan biosfera moddasi tirik (organizmlar), 

biogen  (tirik  organizmlar  barpo  etgan  mahsulotlar),  biokos  (biologik  va  anorganik 

jarayonlarning  birgalikdagi  taʼsiri  natijasida  ham  hosil  boʻlgan)  va  kos  (anorganik) 

moddalarga boʻlinadi (qarang Biosfera). 

Geografik qobiq (landshaft qobigʻi) qiyosan qalin boʻlmasa ham, Yerning oʻziga xos 

xususiyatlarini  mujassamlashtirgan.  Bu  sferada  3  geosfera  atmosferaning  qismlari, 

gidrosfera  va  Yer  poʻsti  bir-biri  bilan  tutashadi  va  oʻzaro  munosabatda  boʻladi. 

Landshaft  sferasi  Quyosh  nuri  energiyasining  asosiy  qismini  yutadi  va  b.  kosmik 

taʼsirlarni  qabul  qiladi.  Unda  Yer  ichidagi  radioaktiv  parchalanish  va  b.  jarayonlar 

taʼsirida  paydo  boʻladigan  tektonik  harakatlar  roʻy  beradi,  minerallar  qayta 

kristallanadi va h. k. 

Turli xil manba (asosan, Quyosh) energiyalari landshaft sferasida issiqlik, molekulyar, 

kimyoviy,  kinetik,  potensial,  elektr  energiyaga  aylanadi  va  natijada  bu  yerda 

---

Quyoshdan  keladigan  issiklik  toʻplanib,  tirik  organizmlar  uchun  xilma-xil  sharoit 

yaratiladi (qarang Geografik qobiq).  

Geologik  tarix  va  yerdagi  hayot  evolyusiyasi.  Yerning  geologik  tarixi  Yer  poʻstining 

geologik  tuzilishi  va  togʻ  jinslari  majmuasini  oʻrganish  asosida  aniqlangan.  Yerdagi 

eng qad. togʻ jinslarining mutlaq yoshi 4,5 milliard-yildan koʻproq, sayyora shaklidagi 

Yerning yoshi esa qariyb 4,7 milliard-yilga teng. Yerning paydo boʻlishi va dastlabki 

rivojlanishi  uning  geologik  tarixidan  oldinoq  kechgan.  Yerning  geologik  tarixi  bir-

biriga teng boʻlmagan 2 bosqichga boʻlinadi: Yer tarixining taxminan 5/6 qismini oʻz 

ichiga olgan tokembriy (3 milliard-yildan ortiq) va soʻnggi 570 million-yilni oʻz ichiga 

olgan fanerozoy (qarang Fanerozoy eoni). Tokembriy arxey va proterozoyga boʻlinadi. 

Fanerozoy  esa  paleozoy,  mezozoy  va  kaynozoy  eralarini  oʻz  ichiga  oladi  (qarang 

Geoxronologiya). 

Yer  poʻsti  materik  qismining  tarixi  yaxshiroq  oʻrganilgan,  ana  shu  qismda  qad. 

(tokembriy) platformalar bundan 1500—1600 million-yilcha oldin tarkib topgan; bular 

Yevropadagi  Sharqiy  Yevropa,  Sibir  (Rossiya);  Xitoy-Koreya,  Janubiy  Xitoy  va 

Hindiston,  Afrika,  Avstraliya,  Janubiy  Amerika  va  Shimoliy  Amerika  (Kanada), 

shuningdek,  Antarktida  platformalaridir.  Materiklar  Yer  poʻsti  tarixi  geosinklinal 

sistemalardan iborat geosinklinal mintaqalarning tarkib topish tarixidan iborat (qarang 

Geosinklinal]]). 

 

Fanerozoy geosinklinal sistemalarining koʻpchiligi tektonik sikllar davomida vujudga 

kelgan.  Tektonik  sikllardan  har  birining  boshlanishi  va  oxiri  turli  hollarda  oʻnlarcha 

million-yil  farq  qilsa  ham,  bu  sikllar  materik  Yer  poʻsti  strukturasi  umumiy 

evolyusiyasining tabiiy bosqichlari hisoblanadi. Bulardan ikkitasi — kaledon va gersin 

sikli paleozoy erasiga toʻgʻri keladi (bundan 570—248 million yil oldin oʻtgan). Mana 

shu sikllar oxirida tugagan kaledon va gersin burmalanishi eng katta epipaleozoy yosh 

platformalarining  fundamentlarini  hosil  qilgan.  Bundan  keyingi  tektonik  tarix 

koʻpincha yagona alp sikli deb qaraladi (qarang Alp burmalanishi). Birok, bu sikl ham 

Yer  sharining  muayyan  qismlari  taraqqiyotida  mustaqil  ahamiyatga  ega  boʻlgan  bir 

qancha kichik sikllarga ajraladi (mezozoy sikli, haqiqiy alp sikli, kaynozoy sikli). 

Butun  tektonik  sikl  davomida  vertikal  harakatlarning  davriy  takrorlanib  turishi  (sikl 

boshida  yerning  koʻproq  choʻkishi va sikl  oxirida  koʻproq koʻtarilishi) har safar  Yer 

yuzasi  relyefining  oʻzgarishiga,  transgressiya  va  regressiya  boʻlib  turishiga  olib 

kelgan.  Bu  davriy  harakatlar  choʻkindi  jinslar  tabiatiga,  shuningdek,  iklimga  taʼsir 

etgan, oqibatda iklim davriy ravishda oʻzgarib turgan. Paleozoyda Braziliya, Janubiy 

---

Afrika,  Hindiston  va  Avstraliyani  vaqti-vaqti  bilan  muz  bosgan.  Shimoliy  yarim 

sharning bir qancha joylarini oxirgi marta antropogenda muz qoplagan. 

Har  bir  tektonik  siklning  birinchi  yarmida  materiklarni  koʻproq  dengiz  bosgan  — 

platformalar  va  geosin-klinallarning  koʻproq  qismi  suv  ostida  qolgan.  Dengizlarda 

dastlab  koʻproq  qumgillar  choʻkkan,  dengizlar  maydoni  kengaygan  sari  ohaktoshlar 

toʻplanishi koʻpaya  borgan.  Sikl oʻrtalariga  kelib  Yer poʻsti tobora  koʻtarila borgach 

dengiz chekingan, quruqlik va geosinklinallarda togʻlar paydo boʻlgan. Tektonik sikl 

oxirlarida  deyarli  hamma  joyda  materiklar  dengiz  havzalaridan  xoli  boʻlgan. 

Botiklarda  paydo  boʻladigan  choʻkindi  jinslar  ham  oʻzgargan.  Dastlab  dengiz 

choʻkindilari  qum,  gillardan  iborat  boʻlgan,  sayoz  va  berk  dengiz  havzalarida  esa 

suvning  bugʻlanib  ketishidan  xemogen  laguna  yotqiziqpari  (tuz,  gips)  hosil  boʻlgan. 

Choʻkindi  hosil  boʻlish  sharoiti  davriy  oʻzgarib  turganidan,  turli  tektonik  sikllarning 

bir xil bosqichlarida hosil boʻlgan choʻkindi formatsiyalari bir-biriga oʻxshaydi. Bu esa 

bir qancha hollarda choʻkindi foydali qazilma konlarining hosil boʻlishiga olib kelgan. 

Mac,  eng  katta  toshkoʻmir  konlari  gersin  va  alp  sikllarining  endigina  Yer  poʻsti 

koʻtarila boshlagan bosqichlarida vujudga kelgan. Tektonik sikllarinng oxirlarida osh 

va  kaliy  tuzining  yirik  konlari  hosil  boʻlgan.Platformalarda  geologik  tarix  davomida 

tektonik  harakatlar  bir  necha  bor  kuchaygan.  Bu  neogen  oxirida  ayniqsa  yaqqol 

namoyon boʻlgan — kaledon yoki gersin sikllari oxirlarida paydo bulgan va tekislanib 

qolgan togʻlar (mas, Tyanshan, Oltoy, Sayan togʻlari va b.) bu paytda platformalarda 

yana baland koʻtarilib qolgan; xuddi ana shu davrda yirik grabenlar — rift sistemalari 

(Baykal riftlari, Sharqiy Afrika grabenlari) vujudga kelgan. 

Tashqi  va  ichki  kuchlarning  oʻzaro  taʼsiridan  Yer  yuzasining  tabiati  butun  geologik 

tarix  davomida  oʻzgarib  turgan.  Relyef,  materik  va  okeanlarning  qiyofasi,  iqlimi, 

oʻsimlik va hayvonot dunyosi bir necha bor oʻzgargan. Organik dunyo taraqqiyoti Yer 

taraqqiyotining  asosiy  bosqichlari  bilan  chambarchas  bogʻliqdir;  ana  shu  bosqichlar 

orasida  nisbatan  tinch  davom  etgan  uzok,  davrlar  bilan  birga  Yer  poʻsti  hamda 

yuzasidagi tabiiy sharoit qisqa vaqt davomida uzgarib ketgan davrlar ham boʻlgan. 

Organik  dunyoning  rivojlanish  tarixi.  Yerda  hayotning  paydo  boʻlishi  va  uning 

dastlabki taraqqiyot davri toʻgʻrisida turli gipotezalar mavjud. koʻpchilik olimlarning 

fikriga koʻra, biologik evolyusiyadan oldin suv xavzalarida aminokislotalar, oqsillar va 

b.  organik  birikmalar  paydo  boʻlishi  bilan  bogʻliq,  uzoq  davom  etgan  kimyoviy 

evolyusiya  boʻlib  oʻtgan.  Dastlabki  atmosfera  tarkibida  kislorod  boʻlmagan. 

Atmosfera, asosan, metan, karbonat angidrid, suv bugʻi va vodoroddan tashkil topgan 

boʻlib, kislorod birikkan holda boʻlgan. Evolyusiya tufayli dastlabki murakkab organik 

birikmalardan  asta-sekin  ibtidoiy  organizmlar  vujudga  kelgan.  Ular  oqsil  va  nuklein 

kislotadan  tarkib  topgan  va  irsiy  oʻzgarish  qobiliyatiga  ega  boʻlgan  (qarang 

---

Mutatsiya).  Tabiiy  tanlanish  taʼsirida  koʻproq  takomillashgan  va  organik  moddalar 

bilan  oziqlangan  ibtidoiy  organizmlargina  yashab  qolgan  (qarang  Geterotrof 

organizmlar).  Keyinroq  anorganik  moddalardan  kimyoviy  sintez  va  fotosintez  yoʻli 

bilan  organik  moddalarni  sintez  qila  oladigan  organizmlar  paydo  boʻlgan  (qarang 

Avtotrof  organizmlar).  Fotosintez  tufayli  hosil  boʻladigan  erkin  kislorod  atmosferada 

toʻplana  borgan.  Avtotrof  organizmlar  kelib  chiqishi  bilan  oʻsimlik  va  hayvonlar 

evolyusiyasi uchun keng imkoniyat tugʻilgan. 

Hayot  tarixi  togʻ  jinslarida  saqlanib  qolgan  hayvon  va  oʻsimliklarning  tosh  qotgan 

qoldiqlari va ular faoliyatining izlariga qarab oʻrganiladi. Pekin bu maʼlumotlar toʻla 

emas, chunki koʻpgina organizmlar, xususan skeletsiz organizmlar butunlay  yoʻqolib 

ketgan. 

Organizmlar hayot faoliyatining eng qad. izlari bundan 2,6—3,2 milliard-yil va undan 

ham oldinroq paydo boʻlgan arxey jinslarida saqlangan; ular bakteriya va koʻk-yashil 

suvoʻtlar qoldiqlaridan iborat. Proterozoy jinslarida to-pilgan organik moddalar ancha 

xilma-xildir.  Quyi  proterozoydan  aksari  suvutlar  (stromatolitlar)  va  bakteriyalar 

(jumladan,  temir  rudasi  konlari  hosil  qilgan  temir  bakteriyalari)  hayot  faoliyati 

mahsulotlari topilgan. Pro-terozoyda dastlabki koʻp hujayrali hayvonlar paydo bulgan, 

chunki  proterozoy  oxiridagi  yotqiziklarda  skeletsiz  bir  qancha  hayvonlar  —  bulutlar, 

meduzalar,  marjonlar,  chuvalchang  va  b.  baʼzi  organizmlarning  izlari  va  yadrolari 

aniqlangan. Meduzalar qoldigʻi koʻp topilganidan proterozoy oxirini „meduzalar asri― 

deb  atashadi.  Proterozoyda  boshqa  organizmlar  ham  boʻlgan,  chunki  ilk  paleozoy 

yotqiziklaridan  butun  hayvonot  olamining  deyarli  barcha  tiplari  vakillarining 

qoldiqlari va izlari topilgan. 

Ilk  kembriy  va  fanerozoy  chegarasida  organik  yoki  mineral  skeletli  organizmlarning 

dunyoga  kelishi  organik  dunyo  taraqqiyotida  juda  muhim  voqea  boʻldi.  Fanerozoy 

yotqiziklaridagi  koʻpdan-koʻp  organik  qoldiqlar  organik  dunyo  taraqqiyot  tarixining 

qanday  kechganini  bilib  olish  bilan  bir  qatorda  uni  muayyan  bosqichlarga  (eralar, 

davrlar  va  b.)  boʻlishga,  paleogeografik  rekonstruksiya  qilishga  (dengiz  va 

kontinentlarning,  iklim  zonalarining  chegaralarini  aniqlashga,  dengiz  havzalari  va 

materi  klar  tarixini  bilib  olishga,  oʻtmishda  organizmlarning  qanday  qilib  va  qaysi 

sharoitda yashaganini aniqlashga) imkon beradi 

Evolyusiya  muhitga  moslashish  jarayoni  tarzida  borgan  va  irsiy  oʻzgaruvchanlik, 

yashash  uchun  kurash,  tabiiy  tanlanish  uning  asosiy  omili  boʻlgan.  Baʼ-zan 

organizmlar  juda  katta  sifat  uzgarishlariga  uchragan  (mas,  issiq  qonli  organizmlar 

paydo  boʻlgan).  Evolyusiya,  odatda,  oddiy  shakldan  murakkab  shaklga  oʻtishdan 

iborat  boʻlgan;  bir  xil  organizmlarning  rivojlanishi  muhitga  uncha  moslashmagan 

ikkinchi bir xil organizmlarning xalok boʻlib yoʻq boʻlishiga olib kelgan. 

---

Organik  dunyoga  qarab  aytiladigan  boʻlsa,  paleozoy  erasi  ikki  bosqichga  ajratiladi. 

Birinchi  bosqich  (kembriy,  ordovik  va  silur)da  dengiz  organizmlari  ustun  turgan. 

Ordovikda dastlabki umurtqalilar paydo boʻlgan. Silur oxirida jagʻ suyakli chinakam 

baliklar vujudga kelgan. Ikkinchi bosqich — oʻrta paleozoyda quruqlikda yashaydigan 

oʻsimlik  va  hayvonlar  paydo  boʻlib,  keng  tarqalgan.  Devon  boshida  birinchi 

hasharotlar  va  quruklikda  yashaydigan  xelitseralilar  (chayonlar,  urgimchaklar  va 

kanalar) paydo boʻlgan. Devonda, ayniqsa, baliklar tez taraqqiy etgan, shuning uchun 

baʼzan devon davrini „baliklar asri― deb atashadi. 

Paleozoy oxirida (karbon va perm) turli organizmlar, avvalo usimliklar quruklikni ham 

egallay  boshlagan.  Daraxtlar  paydo  boʻlib  koʻpaygan.  Oʻrta  va  kechki  karbonda  3 

botanik-geografik  oblast:  tropik,  shim.  (Angara)  vajan.  (Gondvana)  oblastlari  paydo 

boʻlgan.  Oʻsimliklar  bilan  bir  qatorda  quruklikda  yashaydigan  koʻpgina  hayvonlar, 

birinchi  navbatda  boʻgʻimoyoqlilar  (hasharotlar)  koʻpaygan,  dastlabki  sudraluvchilar 

vujudga kelgan. Perm davrining oʻrtalarida dengizlarning hajmi kichraygan, materiklar 

maydoni kengaygan. Ochiq urugʻlilar — ignabarglilar keng tarqalgan. 

Mezozoy  erasining  boshlarida  suvda  yashovchi  sudraluvchilar  —  toshbaqalar, 

timsohlar,  ixtiozavrlar;  quruqlik  hayvonlari  —  birinchi  dinozavrlar,  ibtidoiy  sut 

emizuvchilar  (trikonodontlar)  paydo  boʻlgan.  Trias  davri  oxirida  qirqquloklar, 

ignabarglilar  va  b.  koʻpaygan.  Yura  davri  oxirida  sudraluvchilardan  qad.  qushlar 

(arxeopteriks) kelib chiqqan. 

Boʻr  davrida  tishli  qushlar  tarqalib,  bahaybat  dinozavrlar  paydo  boʻlgan.  Boʻr  davri 

oxirida koʻp organizm guruhlari qirilib ketgan va oʻzgargan. 

Kaynozoy  erasining  boshiga  kelganda  organik  dunyo  yanada  murakkablashgan.  Bir 

qancha qushlar va sut emizuvchilar paydo bulgan; miyasi murakkab issiq qonli qushlar 

tashqi muhitga nisbatan ancha mustaqil boʻlib, hayotga koʻproq moslashgan. Baʼzi sut 

emizuvchilar  quruklikda,  boshqalari  dengizda  yashashga,  bir  xillari  uchishga 

moslashgan. Tropik, subtropik va muʼtadil botanik-geografik oblastlar yaqqol ajralgan; 

tropik  va  subtropik  oblayetlarda  doimiy  yashil  palma  va  daraxtsimon  qirqquloq 

(paporotnik)  koʻpchilikni  tashkil  etgan.  Moʻʼtadil  oblastda  ignabargli  va  kengbargli 

oʻrmonlar tarqalgan. 

Paleogenning  oxiri  va  neogenning  boshida  hoz.  hayvonlarga  oʻxshab  ketadigan 

umurtqasizlar rivojlanishda davom etgan. Amfibiyalar va sudralib yuruvchilar yanada 

taraqqiy  etgan;  qushlar  kengroq  hududlarga  tarqalgan.  Neogen  boshida  uch  panjali 

otlar, karkidonlar, mastodontlar, jirafalar, bugʻular, yirtqichlar (qilich tishli yoʻlbarslar, 

sirtlonlar),  Gʻarbiy  Yevropada  tundra,  tayga  oʻsimliklari  tarkib  topgan.  Yevropa  va 

Shimoliy  Amerikada  oʻtloq  oʻsimlikli  tekisliklar  paydo  boʻlgan.  Antropogen  davrida 

---

hoz. flora va fauna rivojlanishda davom etgan. Shimoliy  yarim  sharning hayvonot va 

oʻsimlik dunyosi katta muzliklar bosgan davrda juda ham oʻzgarib ketgan. Oʻziga xos 

baʼzi  hayvonlar  (mamont,  uzun  junli karkidonlar) pay-do boʻlib,  yana  qirilib ketgan. 

Odamning paydo boʻlishi bu davrdagi eng muhim voqea edi. 

Inson va Yer. Maʼlumotlarga qaraganda, eng qad. odamlar bundan 2 million yil oldin 

(baʼzi  olimlarning  fikricha,  1  million  yil  oldin)  paydo  boʻlgan.  Odamning  paydo 

boʻlgan  joyi  haqidagi  masala  hali  uzil-kesil  hal  etilmagan.  Baʼzi  olimlar  odamning 

dastlabki makoni Afrika boʻlgan deyishsa, boshqalari — Yevrosiyoning jan. hududlari, 

uchinchilari  —  Oʻrta  dengiz  oʻlkalari  deb  hisoblashadi. Ilk  paleolit  davridayoq  (yana 

q.  Tout  acpu)  odam  Markaziy  va  Janubiy  Yevropa.  Afrika  va  Osiyoning  koʻpgina 

joylarida yashagan; yuqori paleolit davriga kelib jismoniy jihatdan hoz. zamon tipidagi 

odam  (Homo  Sapiens  —  „akdli  odam―)  shakllandi,  shu  davrning  oʻzidayoq  urugʻ 

jamoalari  ham  vujudga  kelgan  boʻlsa  kerak  (qarang  Antropogenez,  Ibtidoiy  jamoa 

tuzumi).  Yuqori  paleolit  davrida  odamlar  yana  kengroq  yerlarga  tarqala  boshlagan, 

jumladan  Yevropa  va  Osiyoning  muzdan  boʻshagan  kattakatta  hududlariga 

oʻrnashgan;  Osiyoning  shim.-sharqiy  chekkalariga  yetib,  Shimoliy  Amerikaga  qam 

kirib borgan. Janubiy Osiyodan Avstraliya va Yangi Gvineyaga odam oʻta boshlagan. 

Mezolit davrida Shotlandiya va Skandinaviya, Boltik, dengizi sohillari, Shimoliy Muz 

okeani sohillarining bir qismiga odam joylashgan. Neolit davrida Yaponiya orollari va 

Okeaniyaga oʻrnashgan. 

Ijtimoiy i. ch. jarayonida odam tevarak-atrofdagi muhitga taʼsir etadi, uni oʻzgartiradi. 

Kishining tabiatga taʼsir etish shakllari turlicha. Bu taʼsir natijasida suv resurslari qayta 

taqsimlanadi, mahalliy iqlim oʻzgaradi, re-lyefning baʼzi xususiyatlari boshqa qiyofaga 

kiradi. Inson taʼsirida geografik landshaft komponentlaridan birining oʻzgarishi boshqa 

komponentlarning  ham  oʻzgarishiga  olib  keladi.  Tabiiy  sharoit  xoʻjalik  faoliyati 

yoʻnalishiga va madaniyatning koʻpgina unsurlariga (uyjoy, kiyim-kechak, oziq-ovqat 

va  b.)  katta  taʼsir  koʻrsatadi,  lekin  bu  taʼsir  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  boʻlmaydi. 

Tabiatdan oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va vaqshiylarcha, ayovsiz foydalanish 

yoʻllari  bor.  Birinchi  usulda  tabiiy  boyliklar  muhofaza  qilinadi,  maqsadga  muvofiq 

oʻzgartiriladi.  Ikkinchi  munosabat  esa  tabiatni  qashshoqlashtiradi,  fazilatini 

pasaytiradi. 

Ilmiy-texnika  inqilobi  natijasida  tabiiy  resurslardan  foydalanish  jadal  surʼatda  olib 

borildi.  Tabiiy  boyliklar  tiklanmaydigan  (mas,  foydali  qazilmalar)  va  yangilanadigan 

(mas,  tuproq,  oʻsimliklar,  hayvonlar)  resurslarga  boʻlinadi.  Shu  sababli  insoniyat 

oldida tabiiy muhitni yoʻq boʻlib ketishdan saklab qolishdek muhim vazifa turibdi.  

Hoz. paytda tabiiy muhitni ifloslanishdan saqlash vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi; 

tabiiy  muhit,  asosan,  korxonalar,  elektr  st-yalar,  avtotransport  ajratib  chiqaradigan 

---

chang,  sulfit  angidrid,  karbon  §-oksid,  kul  va  shlak,  metall  birikmalari,  ishlatilgan 

suvlar,  tuproqqa  haddan  tashqari  koʻp  beriladigan  zaharli  dorilardan  iflos  boʻladi. 

Muhitning  radioaktiv  moddalardan  zararlanishi  ayniqsa  xavfli. Tabiatni  qoʻriklash  va 

tabiat  boyliklaridan  oqilona  foydalanish  masalalari  BMT  va  YUNESKO  tomonidan 

chaqiriladigan xalqaro konferensiyalarda muhokama qilinadi. 

Oʻzbekistonda  tabiatni  muhofaza qilish  va  tiklash  masalalariga  muhim  xalq xoʻjaligi 

ahamiyatiga ega boʻlgan ish deb qaraladi. Respublikada tabiatni qoʻriqlash toʻgʻrisida 

aholida qonunlar qabul qilingan (qarang Tabiat boyliklari va tabiatni qoʻriqlash). 

Aholi  sonining  oʻsishi  bilan  tabiiy  resurslarning  kamayib  borishi  insoniyat  oldida 

turgan eng dolzarb masala hisoblanadi. Milod boshida yer yuzida 200 million kishi bor 

edi.  1000-yilda  yer  yuzidagi  aholi  275  million,  17-asrda  500  million  1950-yilda  2,5 

milliard,  1970-yilda  3,6  milliard,  2000-yilda  6  milliardga  yetdi.  Osiyo,  Afrika,  Lotin 

Amerikasi mamlakatlarida aholi soni ayniqsa tez oʻsmoqda. Bu esa oʻsha mamlakatlar 

oldiga aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan taʼminlash masalasini qoʻymoqda. Aholini 

oziq-ovqat  bilan  toʻla  taʼminlash  uchun  ekin  maydonlarini  kengaytirish,  ayniqsa, 

hosildorlikni  tobora  oshirib  borish,  chorvachilik  mahsulotlarini  koʻpaytirish  zarur. 

Dengiz  va  okean  resurslari  ham  oziq-ovqat  manbai  boʻlishi  mumkin.  Shuning  uchun 

suvlarni  toza  saqlash  insoniyatni  suv  bilan  taʼminlash  masalasi  qoz.  dolzarb 

masalalardan biri hisoblanadi (qarang Suv resurslari). 

Yerning shakli 

Yer yuzasi meridian yoyining uzunligi ekvatorda qutb doirasiga nisbatan qisqaroqdir. 

Meridian yoyining bir gradus uzunligi ekvatorda 110,9 km, qutb doirasida 111,9 km. 

Yer qutblarida bir oz qisilgan boʻlib, qutb oʻqlari uzunligi 12714 km, ekvator boʻyicha 

diametr 12756 km, radiusi 6371,221 km teng. Demak, yerning siqiqligi 12 kilometrni 

tashkil etadi. Keyingi vaqtlarda olib boradigan aniq oʻlchash ishlari yerning ellipsoid 

shakliga yaqin ekanligini koʻrsatdi. Agar ekvatorial va qutbiy oʻqlarning uzunligidagi 

farqning  kichik  ekanligini  xisobga  olinsa,  bunday  elllipsoidni  sferoid  deb  atash 

mumkin.  Lekin  yer  yuzasi  bizga  maʼlum  boʻlgan  biror  geometrik  shakliga  toʻgʻri 

kelmaydi.  Himolay  togʻidagi  Jomolungma  choʻqqisining  balandligi  okean  yuzasida 

8848  m,  Tinch  okeaning  eng  chukur  joyi  11521  m  ekanligini  va  yer  yuzasi  relyefi 

oʻzgarishining  qariyb  20  kilometrdan  oshiqligi  xisobga  olinsa,  u  oʻziga  xos  geoid 

shakliga  ega.  Yer  yuzasi  510  million  kvadrat  kilometr,  xajmi  1,083*1012  km3, 

massasi 5,974*1027 gr., oʻrtacha zichligi 5,52g*sm3 ga tengdir. Yer ichki qismining 

tuzilishini  va  tarkibini  tuzatish  yoʻli  bilan  aniqlab  boʻlmaydi,  shuning  uchun  ham  u 

bilvosita  geofizik,  seysmologik,  graviymetrik  va  astronomik  usullar  yordamida 

aniqlanadi.  Yer  yuzasida  tez-tez  uchrab  turadigan  moddalarning  oʻrtacha  zichligi  2,7 

g*sm3, bu esa yerning oʻrtacha zichligidan kamroqdir. 

---

n-tartibli o‘zgarmas koeffitsientli chiziqli bir jinsii differensial tengiama 

+ a l_y*"'i! + ... + a„y = 0 (I) 

ko‘rinishga ega. Bu yerda barcha aiya2,...,an koeffitsientlar haqiqiy o‘zgarmas 

sonlardir. Bu holda xususiy yechim lam ing fundamental sistemasini, binobarin, 

umumiy yechimini izlash so f algebraik amallami bajarishga -и - darajali bitta 

algebraik tenglamani, ya‘ni ushbu 

r" + ar"~' +... + anAr + a„= 0 (2) 

xarakteristik tenglamani yechishgakeltiriladi. 

(2) tenglamaning har bir m >0 karrali haqiqiy ildiziga umumiy yechimdagi 

(c, + C2x + ... + Cmx ^ ) e " 

q o ‘shiluvchi mos keladi. 

(2) tenglamaning har bir m >0 karrali a ± jii qo‘shma kompleks ildizlar 

juftiga umumiy yechimda 

е ― ((л, + A2x +...+ dm_,xm ')cosfix + (в1 + Вгх +...+ Bm ,x" 1 )sin>®c) 

q o ‘shiluvchi mos keladi. 

Bir jinslimas 

/ я) + а,У"_1) + ...+ any = / ( x ) (3) 

tenglamaning у umumiy yechimini topish uchun, 2-§ dagi 2-teoremaga ко‘ra uning 

birorta xususiy yechimini bilish yetarlidir, bunda unga mos bir jinsii ( 1) tenglamaning 

umumiy yechimi yuqorida keltirilgan l ) v a 2) qoidalar bo‘yicha topiladi. 

Agar (3) ning o ‘ng tom onida ko‘rsatkichli funksiyalar, sinuslar, kosinuslar va 

ko‘phadlar yoki ulaming butun ratsional kombinatsiyalari turgan bo‘lsa, u holda 

uning xususiy yechimini topishda aniqmas koeffitsientlar usulini tatbiq qilish 

mumkin. Bu usul xususiy yechim ning shaklini bilishga asoslangan. Tabiiyki, xususiy 

yechim ning o ‘ng tom onning shakliga o ‘xshash shaklda izlash kerak. Biroq xususiy 

---

yechim ning shakli tenglamaning chap tom onigaham bog‘Iiq bo‘ladi. 

a va b lar o ‘zgarmas sonlar, P„(x) va Qm(x) mos ravishda darajalari n va m 

bo‘lgan ko‘phadlar bo‘lsin. (3) ning o‘ngtom oni 

f(x ) = e― (Pn(jc)cos bx + Qm (x)sin bx) (4) 

ko‘rinishda bo‘lsa, quyidagi hollar vujudga keladi: 

I -hoi. a±ib (2) ning ildizi bo‘lmaganda xususiy yechim 

>> = ( x ) ■ s i n fax + $ ( : < : ) • c o s fo e ) ( 5 ) 

ko‘rinishga ega, bu yerda Pi,Qi — /=m ax(«,m ) darajali ko‘phadlar. 

2-hol. a±ib (2) ning 5 karrali ildizi bo‘lganida xususiy yechim 

y = eax- xs(P,(x)-sinfax + 0 ,(x ) • cosbx'j (6) 

ko‘rinishga ega. 

 Наг ikki holda ham P„Q, ko‘phadlaming koeffitsientlari aniqmas koeffitsentlar 

usuli yordamida topiladi. 

Misol. Quyidagi bir jinsli tenglamalarning umumiy yechimini toping. 

a) y"-5y'+(iy = 0. b) /" + 6 У + 1 )y'+6y = 0. 

c ) y ‖-10y+25y=0. d ) y ‖+2y+5y=0. 

Yechish. a) Bu tenglama uchun r 2 - 5r + 6 = 0 xarakteristik tenglama 

rx = 2, r2 = 3 ildizlarga ega, shuning uchun umumiy yechim ushbu ko‘rinishda 

bo‘ladi: у = Cte2x + С2егх 

b) Berilgan tenglama uchun xarakteristik tenglama: 

г1 + 6гг +1 \r + 6 = 0 ko‘rinishda bo‘ladi. Chap tomonini ko‘paytuvchilarga ajratib, 

(r + l)(r2 + 5r + б )= 0 ni hosil qilamiz, bu yerdan rx = —1, гг = -2 , r3 = -3 . 

Differensial tenglamaning umumiy yechimi: 

у = Cse 1 + С г

c) у-Ю у+ 2 5 у = 0 tenglamaga mos xarakteristik tenglama r2 -10/- + 25 = 0 

ikki karrali r = 5 ildizga ega, binobarin, umumiy yechim quyidagicha bo‘ladi: 

---

у = (С] + С \х У ― 

d) y ‖+2y'+5y = 0 tenglamaga mos xarakteristik tenglama r 2 + 2r + 5 = 0 ning 

ildizlari rl2 = -l± 2 i demak, tenglamaning umumiy yechimi: 

у - e~x(Ct cos 2* + C2 sin 2x) 

Masala. 1 g massali zarra A nuqta tomon shu nuqtadan zarracha bo‘lgan qadar 

masofaga  proporsional  bo‘lgan  tortish  kuchi  ta‘sirida  to‘g  ‘ri  chiziqli  harakat 

qilmoqda. 

1 sm masofada 0,1 Dina kuch ta‘sir etadi. M uxit qarshiligi harakat tezligiga 

proporsional va u tezlik 1 sm/s bo‘lganda 0,4 Dinaga teng. t=0 boshlang‘ich 

momentda zarra A nuqtadan 10 sm o‘ngroqda joylashgan va tezlik 0 ga teng. Yo‘lning 

vaqtga bog‘lanishini toping. 

Yechish. Zarraga ikkita kuch ta‘sir etadi: F. — kxx va F2 = k2 — , bu yerda x-t 

dt 

momentda o ‘tilgan yo‘I, -^-tezlik . k\ v a k2 lami 

A L = o,i= *, 

^ L = o ^ = *2 

shartlardan topamiz: kt = 0,1; k2 = 0,4. 

/•] -tortish kuchi sifatida manfiy bo‘ladi. U holda ushbu harakat tenglamasi: 

m^—%- = - F .- F 2 m=\ da 

dt2 ' 2 

~ т = -0,1л:- 0 , 4 — yoki + 0,4— + 0,1л = 0 ko‘rinishga ega bo‘ladi 

Bu tenglamaga mos xarakteristik tenglama r 2 +0,4/- + 0,1 = 0 b o ‘lib, uning 

ildizlari r, 2 = -0,2 + 0,245/ dan iborat. Demak, tenglamaning umumiy yechimi 

x = e 0,:!'(C | cos0,245f + C2 sin0,245<) bo‘ladi. 

dx 

*|,.° = 10, — 1,_0= 0 shartlar 

---

j C , = 1 0 , 

j - 0,2C, + 0,245C2 = 0 

tenglamalar sistemasiga olib keladi. Bu sistemadan C, = 10, C2 =8,16 lam i topamiz. 

Demak, izlangan yechim 

jc = e "2j (lOcos0,245; + 8,16 sin 0,245») 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

                              Foydalanilgan adabiyotlar 

 

1.  King  L.,  Morfologiya  zemli.  Izucheniye  i  sintez  svedeniy  o  relyefe  Zemli,  |per.  s 

ang.1, M., 1967;  

2. Leontyev O. K., Rinatov Geomorfologiya I ., Obщaya geomorfologiya, M., 1988;  

3. Soatov A. A., Shermatov M . Sh ., Dare vodiylari va terrasalari, T., 1972.. 

4. F.H.Hikmatov, D.P.Aytbayev va 

G ‗.X.Yunusovlar tomonidan ―Gidrologiya va gidrometriya‖ 

(Toshkent, 2006) o‗quv qo‗llanmasi 

5.  Monin  A.  S,  Istoriya  Zemli,  L.,  1977;  Kulikov  K.  A.,  Sidorenkov  N.  S,  Planeta 

Zemlya, M., 1977;  

6. Byalko A. V., Nasha planeta — Zemlya, M., 1983;  

7. Budiko M. IYo.U. Soatov. Oliy matematika. III tom, –T., «O‗zbekiston». 1992.   

 8. Х. Latipov, Sh.Tojiyev, R.Rustamov. Analitik geometriya va chiziqli algebra.  –T., 

«O‗qituvchi», 1995.         

 9.  F.R.  Rajabov,  A.N.Nurmetov.  Analitik  geometriya  va  chiziqli  algebra.  –T., 

«O‗qituvchi», 1990.        

 10. Sh.I.Tojiyev. Oliy  matematikadan masalalar yechish. –T., «O‗zbekiston». 2002.., 

Evolyusiya biosferi, L.,1984; Gʻafurov A. T., Darvinizm, T., 1992. 

11. Sh.R. Xurramov. Oliy matematika (masalalar to‗plami, nazorat topshiriqlari). Oliy 

ta‘lim muassasalari uchun o‗quv qo‗llanma. 1-qism. –T.: «Fan va texnologiya», 2015, 

 

 

 

 

 

---