Mavzu : falsafa taraqqiyoti bosqichlari reja


-masala.   Qadimgi  davr  falsafasining  yana  bir  silsilasi  Yunoniston  va  Rimga  tegishlidir.  Bu  davrdagi  falsafiy  qarashlar  antik  davr



Yüklə 0,56 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/19
tarix31.03.2022
ölçüsü0,56 Mb.
#54544
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19
2-мавзу маъруза материали

2-masala.

  Qadimgi  davr  falsafasining  yana  bir  silsilasi  Yunoniston  va  Rimga  tegishlidir. 

Bu  davrdagi  falsafiy  qarashlar  antik  davr    falsafasi  deb  yuritiladi.  Unda  Milet  falsafiy  maktabi, 

Eley  falsafiy  maktabi,  Suqrot,  Pifagor,  Aflotun,  Arastu  va  boshqalarning  falsafii,  tabiiy-ilmiy, 

ijtimoiy- axloqiy ta’limot - lari urganiladi. Yunonistonda dastlabki falsafiy  ta’limotlar eramizdan 

avvalgi  VII—VI  asrlar  o‘rtasida  Milet  shahrida  yuzaga  kelgan  va  rivojlangan.  Milet  maktabi 

vakillari  Fales,  Anaksimandr,  Anaksimenlardir.  Uning  asoschisi  Fales  (eramizdan  avvalgi  624—

547  yillarda  yashagan)  o‘z  davrining  yetuk  siyosiy  arbobi,  jo‘g‘rofi,  faylasufi  bulgan.  Fales 

ta’limotiga ko‘ra, tabiatdagi turli-tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo bulgan 

va  yana  suvga  aylanadi  hamda  bu  moddiy  birlik  doimo  o‘zgarishda  bo‘ladi.  Anaksimandr 

(Falesning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI o‘rtalarida yashab ijod etgan. U “Tabiat 

haqida”  asarini  yozgan,  biroq  asar  bizgacha  yetib  kelmagan.  Fales  olamning  asosiga  suvni 

qo‘ygan bo‘lsa, Anaksimandr dunyo cheksiz, gazsimon apeyrondan iborat, issikdik va sovukdik, 

quruqlik  va  namlik  apeyrondan  ajralib  chiqib,  moddaning  bir  holatdan  ikkinchi  holatga  o‘tishini 

ta’minlaydi,  deb  hisoblagan.  Uning  ta’limotini  shogirdi  Anaksimen  davom  ettirdi.  Anaksimen 

(eramizdan  avvalgi  588—525  yillar)  havo  —  olamning  asosi,  deb  bilgan.  Uningcha,  havoning 

quyuqlashishidan  suv,  yer,  tosh  kabi  moddalar  tashkil  topgan,  siyraklashishidan  esa  olov  paydo 

bo‘lgan.  Yana  bir  yunon  faylasufi  Geraklit  (eramizdan  avvalgi  520—460  yillar)  Kichik 

Osiyoning  Harbiy  qirg‘og‘idagi  Efes  shahrida  zargar  oilasida  dunyoga  kelgan.  U  stixiyali 

dialektikaga  asos  solgan,  olov  —  olamning  asosi,  deb  bilgan.  Uning  fikricha,  olamda  hamma 

narsa  harakatda.  “Oqar  suvga  bir  soniyada  ikki  marta  tushish  mumkin  emas,  chunki  suv  har 

daqiqada  yangilanib  turadi”  Olamda  turg‘unlik  yo‘q.  Harakat  butun  tabiatga,  barcha  jism  va 

hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy o‘zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir 

bo‘ladi.  “Kurash  hamma  narsaning  otasi,  hamma  narsaning  podshosidir”,  degan  ekan  Geraklit. 

Bundan  Geraklit  kishilar  o‘rtasida  urushlarni  targ‘ib  qilgan  ekan-da,  deya  xulosa  chiqarish 

noto‘g‘rilGeraklitning  fikricha,  doimiy  o‘zgarish,  harakat  va  o‘zarb  qarama-qarshi  tomonlarga 

o‘tish  —  jismlar  sifatining  nisbiyligi  bilan  bog‘liq.  Masalan,  dengiz  suvi  inson  iste’moli  uchun 

yaroqsiz bo‘lsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning karashlari falsafiy tafakkur rivojiga 

katta  ta’sir ko‘rsatgan.  Pifagor  (eramizdan  avvalgi  580—500  yil)  Yunonistonning  Samos  orolida 

yashab  o‘tgan.  U  qadimgi  Yunonistonda  diniy-mafkuraviy  falsafiy  maktabga,  ya’ni 

pifagorchilikka  asos  solgan.  Pifagor  o‘zining  siyosiy  qarashlari  tufayli  podsho  Polikret  bilan 

chiqisha  olmagan  va  Samosni  tark  etib,  janubiy  Italiyaga  ko‘chib  ketgan,  o‘sha  yerda  o‘z 

uyushmasini  tashkil  etgan.  Uningcha,  dunyoni  bilish  jarayoni,  avvalo,  raqamlarni  bilishdan 

boshlanishi  kerak.  Pifagorchilarning  ta’limotiga  ko‘ra,  olamning  asosida  modda  ham,  tabiat  ham 

emas, balki ideallashgan raqamlar  yotadi; narsa va hodisalar  aynan ana shu raqamlar mahsulidir. 

Pifagorchilar  birinchi  bo‘lib  Yunonistonda  tabiatdagi  narsa  va  hodisalarni  izohlashda  mikdor 

kategoriyasini  g  ilgari  suradi.  Pifagor  zodagonlar  oilasiga  mansub  bo‘lgani  bois  aristokratiyani 

himoya  qilgan.  U  “tartib”  to‘g‘risidagi  ta’limotini  yaratib,  faqat  aristokratlar  o‘rnatgan  tartib 

ijtimoiy  hayotda  muhim  rol  o‘ynaydi,  degan.  Uning  fikricha,  demokratiya  bu  tartibotning 

buzilishidir. Eley  falsafiy  maktabi namoyandasi  Ksenofant (eramizdan avvalgi  VI—V  asr) shoir 

va  faylasuf  bulgan.  U  Kichik  Osiyoda  dunyoga  kelgan.  Ilm  olish  maqsadida  Yunonistonga, 

janubiy  Italiyaga  sayohat  qilib,  umrining  so‘nggi  yillarini  Eley  shahrida  o‘tkazgan.  Tarixchi 

Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant “Tabiat haqida” asarining muallifidir. Afsuski, ushbu 

asarning  yarmigina  omon  qolgan,  xolos.  U  ko‘pxudolikka  hamda  insonlarga  xos  sifatlarni 

hayvonlarga, o‘simlik dunyosiga  daxldor deb  biluvchi ta’limotga  qarshi chiqib, mifologiyani  rad 

etishga  harakat  qilgan.  Uning  falsafiy  ta’limotiga  ko‘ra,  tabiat  —  o‘zgarmas  va  harakatsizdir, 

“Hamma narsa yerdan unib chiqadi va pirovardida yana yerga qaytadi”, “Biz hammamiz yerdan 

tug‘ilganmiz  va  yerga  aylanamiz’u  Ksenofant  qadimgi  yunon  faylasuflaridan  birinchi  bo‘lib, 

bilishning  imkoniyati  va  chegarasi  haqida  fikr  yuritgan.  Bu  qadimgi  yunon  gnoseologiyasining 




 

rivojiga turtki bo‘ldi. v Ksenofant ilgari surgan g‘oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining 



ko‘zga  ko‘ringan  namoyandalaridan  biri,  eramizdan  avvalgi  504  yili  tug‘ilgan  Parmenid 

tomonidan  rivojlantirilgan.  Eley  falsafiy  maktabining  namoyandalaridan  biri  Parmenidning 

shogirdi  va  do‘sti  Zenon  (490—430  yillar)  o‘z  ustozining  ta’limotini  himoya  qildi  va  uni 

rivojlantirdi.  Qadimgi  yunon  madaniyatida  sofistlar  falofistlar  safasi  katta  o‘rin  tutadi  .«Sofistlar 

anfalsafasi tropologiya (inson haqidagi fan) va gnoseologiya (bilish to‘g‘risidagi fan) muammolari 

bilan  shug‘ullangan.  Sofistlar  yangi  kasblarning  mohir  ustalari,  ya’ni  o‘qituvchilar,  diplomatlar, 

notikdar,  sud  mahkamalarida  ishlovchi  mutaxassislardan  iborat  bo‘lib,  haqiqat,  osoyishtalik, 

adolat  o‘rnatishga  www.ziyouz.com  kutubxonasi  xizmat  qilgan.  Ularning  ta’limoti  Suqrot 

falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatgan. Suqrot (asli Sokrat) (eramizdan oldingi 469—

399  yillar)  —  qadimgi  Yunon  faylasufi.  Afinaning  ijtimoiy  hayotida  faol  ishtirok  etgan,  yoshlar 

tarbiyasi  bilan  shug‘ullangan,  hurfikrli  inson,  kambag‘aldan  chiqqan,  tosh  yo‘nuvchining  o‘g‘li, 

o‘ta  bilimdon  kishi  sifatida  mashhur  bo‘lgan.  Sukrotning  fikricha,  falsafaning  markazida  axloq 

masalalari  turmog‘i  lozim.  Jamiyatning  ravnaqi,  tinchlik  va  osoyishtaligi,  farovon  hayoti  axloq-

odobning  ahvoliga  bog‘likPBu  masalalar  Sharq  falsafasida  ham  katta  o‘rin  tutganligi 

boisgxalqimiz,  buyuk  allomalarimiz  Suqrot  nomini  benihoya  hurmat  bilan  tilga  olgan,  uning 

axloq-odob haqidagi pand-nasihatlariga amal qilgan. 

Suqrotning  shogirdi  Aflotun  (asli  Platon)  jahon  falsafasi  tarixida  o‘chmas  iz  qoldirgan 

buyuk  allomadir.  U  nafaqat  faylasuf  olim,  balki  san’atkor,  shoir  va  dramaturg  bo‘lgan,  o‘z 

g‘oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 21 mayda Delos orolida tug‘ilgan. 35 

dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u haqdagi ma’lumotlarini birdan-

bir  to‘g‘ri  dalil  deb  qarash  mumkin.  Chunki  Arastu  Aflotunning  eng  yaqin  do‘sti  va  shogirdi 

bo‘lgan. Aflotun “G‘oyalar dunyosi va soyalar dunyosi ” ta’limotining asosf chisidir. Uningcha, 

g‘oya haqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Haqiqiy o‘zgarish 

va  taraqqiyot  g‘oyalar  dunyosiga  xos,  soyalar  dunyosidagi  harakat  esa  uning  aksidir.  G‘oyapar 

dunyosining  qonuniyatlarini  hamma  ham  bilolmaydi.  Ularni  biladigan  zotlar  nihoyatda  kam 

uchraydi, ular ulkan aql egasi bo‘ladi va tarixda chuqur iz qoldiradi. Aksariyat kishilar esa soyalar 

dunyosi  bilan  kifoyalanadi.  U  Aflotunning  jamiyat  va  davlat  to‘g‘risidagi  ta’limoti  uning 

dunyoqarashida  markaziy  o‘rinlardan  birini  tashkil  etadi.  U  faqat  antik  davr  falsafasi  — 

ontologiya  va  gnoseologiyaning  klassigi  bo‘lib  qolmay,  mumtoz  antik  siyosiy  nazariya  va 

pedagogikaning  bilimdoni  ham  bo‘lgan)  Aflotun  ijtimoiy-siyosiy  masalalarga  doir  “Davlat” 

“Qonunlar”, “Siyosat” va “Kritiy” nomli asarlar yozib qoldirgan. “Davlat” asarida jamiyat haqida, 

uning  ideal  siyosiy  tuzumi  to‘g‘risidagi  qarashlarini  markaziy  ta’limoti  —  g‘oyalar  nazariyasi 

bilan  uzviy  bog‘liqholda  ilgari  surgan.  Uning  fikricha,  davlatning  to‘rtta  shakli  mavjud: 

teokratiya;  oligarxiya;  demokratiya;  tiraniya.  Aflotunning  ideal  davlat  to‘g‘risidagi  orzulari 

negizida  adolat  g‘oyasi  yotadi.  Aflotun  aytganidek,  jamiyat  barcha  a’zolarining  odil  jamiyatdagi 

qonunlarga bo‘ysunishi ijtimoiy taraqqiyotning asosiy  garovidir. Arastu Aflotunning shogirdi va 

safdoshi Arastu (asli Aristotel) (384-322 yillar) qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, o‘zining 

betakror,  jaqonni  lol  qoldirgan  ilmiy  merosi  bilan  mashhurdir.  O‘n  yetti  yoshida  o‘z  ilmini 

oshirish  maqsadida  Afinaga  kelib,  Aflotun  asos  solgan  akademiyaga  o‘qishga  kirgan  va  20  yil 

davomida (Aflotunning unimiga qadar) shu yerda tahsil olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi 

Filipp  II  ning  taklifiga  binoan,  uning  o‘g‘li  Aleksandrga  3  yil  muntazam  ustozlik  qilgan. 

Binobarin,  keyinchalik  dunyoni  zabt  etib,  jahongirlik  maqomiga  ko‘tarilgan  Aleksandr 

Makedonskiyning kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos bo‘lgan. Filippning o‘limidan keyin 

Aleksandr  taxtga  o‘tirgach,  Arastu  Afinaga  qaytib  kelib,  50  yoshlarida  “Likkey”  nomli  maktab 

ochgan.  Ilmiy  faoliyawww.ziyouz.com  kutubxonasi  tining  samarali  bo‘lishida,  umuman, 

Yunonistondagi  ilm-fan  rivojida  Aleksandr  tomonidan  ko‘rsatilgan  himmat  va  rag‘batlar  muhim 

ahamiyat kasb etgan. Aleksandr Makedonskiy vafotidan keyin unga qarshi kuchlar bosh ko‘tarib, 

Arastuni dahriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin Evbey oroliga ko‘chib ketgan 

Arastu, ko‘p o‘tmay,  o‘sha  yerda vafot etgan.  Arastu  zabardast  olim bo‘lib, mantiq, psixologiya, 

falsafa,  axloq,  notiqlik  san’ati,  tabiiy  fanlar  bo‘yicha  o‘lmas,  bebaho  asarlar  yozib  qoldirgan. 




 

Uning  barcha  asarlari  borliqni  o‘rganishga  qaratilgan.  Mantiqqa  oid  asarlarining  barchasini 



“Organon”  (“Kurol”)  nomli  asariga  jamlagan.  Faylasuf  barcha  fanlarni  ikki  turga  —  nazariy  va 

amaliy fanlarga bo‘lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo‘l-yo‘riqko‘rsatishga, biror bir foydali ishni 

amalga  oshirishga  yo‘naltirilgan.  U  nazariy  fanlarni  uch  qismga  —  falsafa  (metafizika), 

matematika va fizikaga ajratgan. 'J Faylasuf ta’limotiga ko‘ra, olamdagi narsa va hodisalar to‘rtta 

sababga  ega.  Bular  —  moddiy  sabab,  ya’ni  modda  (materiya);  shakliy  sabab  yoki  shakl; 

yaratuvchi  sabab;  pirovard  sabab  yoki  maqsad  sabablardir.  Yaratuvchi  sabab,  Arastu  talqinicha, 

harakat manbaidi|3) Masalan. ota va ona bolaning ulg‘ayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab 

(maqsad sabab) vositasida insonga xos bo‘lgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi 

bo‘lgan.  Harakat  olam  singari  abadiydir.  Ayni  paytda,  olam  o‘zining  abadiy  sababi,  ya’ni 

harakatlantiruvchi  kuchiga  ega.  Arastuning  jamiyat  va  davlat  to‘g‘risidagi  ta’limoti  “Davlat”, 

“Siyosat”  kabi  asarlarida  bayon  etilgan.  Uning  fikricha,  davlat  boshqaruvi  jamiyatning  erkin  va 

farovon  hayoti  uchun  xizmat  qilishi  lozim.  Baxtli  hayot  mazmuni  faqat  moddiy  mo‘l-ko‘lchilik 

bilan belgilanmaydi, balki ma’murlik ma’naviy boylik bilan uyg‘un bo‘lgandagina, jamiyat baxtli 

hayot  kechiradi.  Davlatning  boyligi,  asosan,  o‘rtacha  mulkka  ega  bo‘lgan  fuqarolarning  mehnati 

bilan ta’minlanadi. Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va o‘rta 

biznes sohasini rivojlantirish yo‘lida olib borilayotgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir. 

3-masala.

  O‘zbekistondagi  ilk  o‘rta  asrlarda  Markaziy  Osiyo  hududi  Xorazm,  Sug‘d, 

Farg‘ona,  Usrushana,  Chag‘oniyon  kabi  o‘lkalardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  gavjum  Sharq  bilan 

G‘arb  mamlakatlarini  bog‘lab  turuvchi  “Ipak  yo‘li”  markazida  joylashgan  va  madaniy  jihatdan 

ancha  rivojlangan, qishloq  xo‘jaligi,  hunarmandchiligi  serqirra,  yaqin  va  uzoq  mamlakatlar bilan 

savdo-sotiq aloqalari avj olgan mintaqalardan iborat edi. 

VII—VIII  asrlarda  Markaziy  Osiyo  ham  Qutayba  ibn  Muslim  boshchiligida  arablar 

tomonidan bosib olinib. xalifalikka bo‘ysundirildi. 

Movarounnahrga  arablar  bosqini  bilan  birga  islom  dini  ham  kirib  keldi.  Islom  so‘zi 

arabcha so‘z bo‘lib tangriga o‘zini topshirish, itoat, bo‘ysunish, tinchlik kabi ma’nolarni anglatadi. 

Islom  dini  bayrog‘i  ostida  keng  hududda  arab  qabilalari  birlashgan,  mavjud  tarqoqlikka  chek 

qo‘yilgan,  yagona  markazlashgan  arab  xalifaligi  tashkil  topgan.  Kur’on  va  hadislarda  islomiy 

ta’limotning  asosi  bayon  kilingan.  Qur’on  —  muqaddas  kitob.  Unda  islom  qonun-qoidalari, 

iymon-e’tiqod  talablari,  xuquqiy  va  axloqiy  me’yorlar  o‘z  ifodasini  topgan.  U  114  sura  va  ular 

tarkibidagi oyatlardan tashkil topgan. “Sunna” esa hadislar majmui bo‘lib, Qur’ondan keyin turadi 

va  uni  to‘ldiradi.  Unda  Muhammad  payg‘ambarning  so‘zlari,  xattiharakatlari  naqllar  va  hadis 

shaklida jamlangan. Qur’on va sunnadan keyingi muhim manba — shariatdir. Shariat (to‘g‘ri yo‘l, 

ilohiy  yo‘l  demakdir)  islomda  huquqiy,  axloqiy  me’yor  va  amaliy  talablar  tizimidir.  Islomdagi 

asosiy yunalishlar — sunniylik, shialik va xorijiylik. Ular diniy ta’limot, marosimchilik, axloqiy-

xukuqiy me’yorlarga oid masalalarda o‘zaro farqlanib turadi. Islomda ilk oqim tarafdorlari sifatida 

xorijiylar  (arab.  —  isyonchi  ajralib  chiqqan)  harakati  vujudga  kelgan.  Ular  taxt  uchun  kurashda 

xalifa  Ali  ibn  Abu  Tolib  (661  yilda  o‘ldirilgan)ning  Muoviya  tarafdorlari  (ummaviylar)  bilan 

muzokaralar  olib  borishga  ko‘nganligini  qoralab  chiqqanlar.  Ali  qo‘l  ostidagi  qo‘shinning  bir 

qismi  (12  ming  kishi)  uni  kelishuvchilikda  ayblab,  undan  ajralib  chiqqan  hamda  bir  vaqtning 

o‘zida Ali va Muoviya tarafdorlariga qarshi keskin kurash olib borgan. Xorijiylar yo‘nalishi o‘rta 

asrlar  davrida  ko‘pgina  oqimlarga  bo‘linib,  keyinchalik  yo‘qolib  ketgan.  Faqat  ibodiylar 

(abodiylar) oqimi sakdanib qolgan. Sunniylik va shialik hokimiyat masalasida (sunniylik xalifalik 

hokimiyati,  shialik  esa  imomat  hokimiyati  tarafdori),  ayrim  diniy  marosim  va  an’analarda  bir-

biridan farq qiladi. Islomdagi oqimlar aqidaviy ta’limot va marosimchilik masalalarida bir-biridan 

ajralib  turadigan  diniy  guruxdardir.  Shialikdan  qarmatlar,  ismoiliylar,  zaydiylar,  nusayriylar, 

aliilohiylar  va  boshqalar  ajralib  chiqqan.  Shialar  sunniylar  kabi  Qur’onni  ilohiy  deb  e’tirof 

etadilar, lekin xalifalar davrida uning  ayrim  qismlari tushirib qoldirilgan,  deb hisoblaydilar. Ular 

Qur’onning mazmunini majoziy talqin qiladilar. sunnada esa, faqat Ali nomi bilan bog‘liq bo‘lgan 

hadislarni tan oladilar, imomlar hokimiyatini (imomat) e’tirof etadilar. Dastlabki xalifalardan Abu 

Bakr, Umar va Usmonni hokimiyatni zo‘ravonlik bilan qo‘lga olgan shaxslar sifatida qoralaydilar, 



 

Makka  va  Madina  bilan  birgalikda  Karbalo  va  Najaf  shaharlarini  muqaddas  ziyoratgoxdar  deb 



biladilar. imom Husaynga motam tutadilar. Shialar jahonda musulmonlarning taxminan 10 foizini 

tashkil etadi. 

Sunniylik jahonda keng tarqalgan mazhab bo‘lib, musulmonlarning 90 foizini tashkil etadi. 

U  tavhid  (Ollohning  yagonaligi),  adl  (uning  odil  ekanligi),  nubuvvat  (payg‘ambarlik),  qiyomat 

yoki  ma’od  (oxirat  kunining  kelishi  va  o‘lganlarning  tirilishi),  ilk  xalifalar  —  choriyorlarni 

“Xulafo  ar-Roshidin”  (“to‘g‘ri  yo‘ldan  borgan  xalifalar”),  Qur’onni  muqaddas  kitob,  Makka  va 

Madinani  muqaddas  sajdagohlar  deb  hisoblaydilar. Sunniylikdan ravshaniylar,  ahmadiya, jangari 

vahhobiylar, mahdiylar ajralib chiqqan. Mazhabchilik ilohiyot masalalari bo‘yicha yuzaga kelgan 

o‘zaro  kelishmovchiliklar  natijasidir.  Islomda  hanafiylik.  ash’ariylar,  jabariylar,  qadariylar, 

sifatiylar,  murji’iylar,  mu’taziliylar  kabi  mazhablar  mavjud.  Qadariylar  inson  iroda  erkinligini 

yoqlab chiqib, uni tan olmagan jabariylarga qarshi chiqqan. Mutakallimlar aristotelchilik falsafasi 

usul va vositalaridan foydalanib, islomning diniyaqidaviy ta’limotini asoslab berishga uringan. 

Bunday 

ma’naviy  jarayonlar  bilan  yonma-yon  islomda  mashshoiyunlar  va 




Yüklə 0,56 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin