Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

p-n о ‘tishning to‘g ‘ri ulanishi. Agar p-n o‘tishga tashqi kuchlanish 

U

0

 berilsa, muvozanat buziladi va undan tok oqib o‘ta boshlaydi. 

Kuchlanish manbaining musbat qutbi p - sohaga, manfiy qutbi esa n - 

sohaga ulansa, p-n o‘tish to‘g ‘ri ulangan yoki to‘g ‘ri siljitilgan deb 

ataladi (2-rasm). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

                             

5.Dia-para va perromagnetizm tabiati  

Dia para- va perromagnetizm tabiati 

Magnetizm Nima? 

Magnetizm (magnit soʻzidan) — elektr toklarning oʻzaro taʼsiri, toklar va 

magnitlar yoki magnit momentga ega bulgan jismlar orasidagi mavjud oʻzaro 

taʼsir jarayonida sodir buladigan hodisalar. Bu taʼsir magnit maydonga 

bogʻliq. Magnit maydon esa mikrozarralar (elektron, proton, neytron) ning 

elementar magnit maydoni tufayli paydo boʻladi. Mikrozarralarning magnit 

maydoni ularning tuzilishiga va maʼlum yoʻnalishidagi tartibli harakatiga 

bogʻliq. 

Elektr va magnetizm hodisalarining o'zaro uzviy bog’liqligi, parranda pati va 

hayvon junining qahraboga, temir qirindilarining magnitga tortilishi kabi 

oddiy fizik jarayonlar orqali,butun Yevropaning eng yuksak zehn zakovat 

egalarining farazlarida mavjud edi. Ilmiy adabiyotlarda po’lat ignaning elektr 

uchqunlari bilan magnitlanib qolganligi hamda, kompas magnit strelkasining 

chaqmoq ta’sirida magnit xususiyatidan mosuvo bo'lganligi haqida faktlar 

allaqachon mavjud edi. Galvanizm bo’yicha risolasida (1804 yil) Aldini, Volt 

ustuni tufayli magnitlanib qolgan po’lat igna haqida, Romanozi esa, magnit 

strelkasining Volt ustuni ta’sirida magnitsizlanib qolganligi haqida yozgan 

edi. Lekin, bu faktlarning barchasi tasodifiy kuzatuvlar shaklida bo’lib, ular 

umumlashtirilmagan va mufassal yoritilmagan edi. 

Orbital mexanik momentni aniqlash 

Yerning magnetiklik xususiyati 

Har bir jism maʼlum miqdorda magnit xususiyatiga ega. Shuning uchun 

jismlarning magnit xususiyatlarini urganishda magnetiklar degan tushuncha 

kiritilgan. Yer, Quyosh va yulduzlar ham magnit xususiyatiga ega (q. Yer 

---

magnitizmi). Magnit maydon kosmik fazoda ham mavjudligini kosmik 

zaryadli zarralarning harakatida koʻrish mumkin. Magnetizm hodisalarining 

kosmik fazodan mikrozarralargacha taalluqli boʻlishi ularning fan va 

mexnikadagi ahamiyatining nihoyatda kattaligini bildiradi. Jismlarning 

magnit xususiyatlari Magnetizmga ega atomlarning tabiati va ular oʻrtasidagi 

oʻzaro taʼsir harakteri bilan aniqlanadi. Odatda, jismlar Magnetizmi elektron 

vayadro Magnetizmlaridan farqqiladi. Magnetizm orbital va spin 

Magnetizmga boʻlinadi. Kimyoviy elementlarning Mendeleyev davriy 

sistemasipa joylashishidan ularning magnit xususiyatlarini aniqlash mumkin. 

Mas, inert gazlarning atom elektron qobiqlarining magnit qismlari yoʻq, 

chunki elektron qobiqning orbital va spin magnit momentlarining yigʻindisi 

nolga teng . Ishqoriy metallarda atom, elektron orbital momenti nolga teng 

boʻlgani uchun, ularning magnit qiymati valent elektronning spin momenti 

qiymatiga teng . 

Magnetiklik xususiyatiga ega bo’lgan moddalar o’zaro di va para magnetiklik 

xususiyatiga ega bo’lishadi. Bu esa ularning magnatikligidan dalolat beradi. 

Moddalarning magnit maydoni 

Tokning magnit maydoni 

Hozirgi kunda, har qanday maktab laboratoriyasida, o’rtasidagi teshikdan 

elektr simi o’tgan karton qog’ozga temir qirindilarini sochib, «elektr qarama 

qarshiligi uyurmasi» hodisasini namoyish qilish orqali, oddiy maktab 

o’quvchisi ham Ersted tajribasini oson takrorlashi mumkin. Lekin, 

Erstedgacha bo'lgan hamda, Erstedning o’zi faoliyat yuritgan davrda bu 

narsaning mohiyatiga erishish oson bo’lmagan. Ersteddan avval ham, elektr 

tokining magnit xususiyatlarini aniqlashga urinishlar ko’plab bo'lgan. 

Masalan, rus fizigi Petrov, batareya qutblarini temir va po’lat plastinalari bilan 

ulab, tokning magnit xususiyatini «tutib olmoqchi» bo’lgan. Petrov o’zining 

tajriba xonasida bir necha kunlab vaqt o’tkazib, biroq aniq natijaga erisha 

---

olmagan. Shuningdek boshqa usul va vositalar bilan mazkur hodisani 

aniqlashga urinishlar haqida ma’lumotlar bor, biroq, elektr tokining magnit 

xususiyatlarini birinchi bo’lib to’liq o’rganib chiqqan va batafsil ilmiy tahlil 

yordamida yoritib bergan olim bu baribir  Ersted bo’ldi. 

- Stoletov qiyshiqligi diagrammasi