İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

 
                                                                       Şək.....Libix çəlləyi 
 3.Tolerantlıq qanunu:Mühitin optimumdan daha çox uzaqlaşan amilləri canlı 
orqanizmin həyat şəraitini çətinləşdirir.Əgər, ekoloji amillərdən heç olmasa,biri 
böhran həddini aşarsa,digər amillərin ən optimal variantda olmasına baxmayaraq 
fərdin məhvolma təhlükəsi yarana bilər.Optimumdan kənara çıxan belə amillər 
növün həyatı üçün müəyyən zaman kəsiyində birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb 

---

40 
 
edir.Belə amillər məhdudlaşdırıcı və ya limitləyici amillər adlandırılır.                 
Mühitin limitlətici amilləri növün arealını müəyyən edir.   
     Əgər,qarşılıqlı təsirdə olan amillər məcmusundan ibarət mühitdə kəmiyyətcə 
müəyyən minimumdan az və ya maksimumdan çox olan ekoloji amil 
varsa,orqanizmin belə mühitdə fəal həyat fəaliyyəti mümkün deyil.Bu amilin 
minimal və maksimal qiymətləri məhdudlaşdırıcı (limitləyici) rol oynayır.İki 
pessimum arasındakı məsafə-tolerantlıq zonası adlanır.    Orqanizmin hər-hansı 
ekoloji amilin dəyişkənliyinə münasibətdə dözümlülüyü tolerantlıq 
adlandırılır.Tolerant növlər əlverişsiz mühit şəraitinə dayanıqlı olan 
növlərdir.Növün verilmiş coğrafi ərazidə mövcud olma imkanını müəyyən etmək 
üçün mühit amillərinin hər-hansı birinin ekoloji valentlik həddini aşıb-aşmamasını 
aydınlaşdırmaq lazımdır.Bu qanunauyğunluğu amerikan alimi V.E.Şelford irəli 
sürmüşdür. 1913-cü ildə V.E.Şelford “tolerantlıq qanununu” formalaşdırmışdır.Bu 
qanuna görə,istənilən kənar amilin (məsələn,bitkilər üçün azot,fosfor,işıq,karbon 
qazı və s.) həm çatışmazlığı,həm də izafiliyi bioloji obyekt (orqanizm) üçün zərərli 
ola bilər.                                                                                                             
(Amerikalı zooloq,ekologiya,əsasən də su orqanizmləri sahəsində görkəmli 
mütəxəssis Şelford Viktor Ernst (ing.Shelford Victor Erest) 22sentyabr 1877-ci 
ildə Çemunqda anadan olmuş və 27dekabr 1968-ci ildə Nyu-Yorkda vəfat 
etmişdir.) 
    Tolerantlıq qanunu 1975-ci ildə Y.Odum tərəfindən daha tam izahını tapmışdır: 
-orqanizmlər bir amilə münasibətdə daha geniş,digər amilə münasibətdə isə daha 
dar tolerantlıq diapazonuna malik ola bilər. 
- bütün ekoloji amillərə münasibətdə geniş diapozonda tolerantlığa malik növlər 
adətən daha çox yayılanlardır. 
-əgər,bir ekoloji amil üzrə şərait qeyri-optimaldırsa,onda digər ekoloji amillərə 
görə də tolerantlıq diapozonu daralır (məsələn,torpaqda azotun miqdarı 
azdırsa,onda  dənlibitkilər üçün daha çox su tələb olunur.). 
-ayrı-ayrı amillərə və onların kombinasiyasına tolerantlıq diapazonu müxtəlifdir. 
-bütün orqanizmlər üçün artıb-törəmə dövrü böhranlı olduğuna görə,məhz bu 
ərəfədə limitləyici amillərin sayı da artır. 
    Müasir ekoloji ədəbiyyatlarda (Odum,1975,1986; Fyodorov,Gelmanov,1980; 
Leviç və b.,1997) Şelfordun “tolerantlıq qanununa” Libix prinsipinin davamı və 
genişlənməsi kimi baxılır.