İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                     ümumi  qanunauyğunluqları                                                                                   
    Mühit amilləri olduqca müxtəlifdir.Onlar canlılar üçün vacib və ya əksinə,zərər-
li,yaşamaq və artmağa yardımedici və ya maneətörədici və s. ola biərlər.Eyni bir 
mühit amili ayrı-ayrı növlərə mənsub,birgə məskunlaşmış canlıların həyatında 
müxtəlif rol oynayır.Məsələn,torpağın duz tərkibi bitkilər üçün böyük əhəmiyyət 
kəsb etsə də,yerüstü heyvanlar üçün çox da əhəmiyyətli deyil. 
    Ekoloji amillər canlı orqanizmlərə müxtəlif təsir göstərir:fizioloji vəbiokimyəvi 
təsir göstərən qıcıqlandırıcı rol oynaya bilər;verilmiş şəraitdə mövcudluğun imkan-
sızlığını şərtləndirən məhdudlaşdırıcı təsiri;orqanizmdə anatomik və morfoloji də-
yişikliklər yaradan modifikator kimi;mühitin digər amillərinin dəyişməsini bildirən 
siqnal kimi və s. 
    Ekoloji amillərin müxtəlifliyinə baxmayaraq,onların orqanizmlərə təsirinin xü-
susiyyətlərində və canlı orqanizmlərin cavab reaksiyalarında bir sıra ümumi qanu-
nauyğunluqları aşkar etmək olar.                                                                  
1.Optimum qanunu:Hər-hansı ekoloji amilin orqanizmlərə müsbət təsir göstər-
diyi bir hədd vardır.Dəyişən amilin orqanizmə təsirinin nəticəsi bu amilin təza-
hüretmə qüvvəsindən asılıdır.Ekoloji amilin çatışmazlığı kimi izafi təsiri də fərd-
lərin həyatında mənfi nəticələrə səbəb olur.Ekoloji amilin müsbət təsir gücü veril-
miş orqanizm üçün optimum zonası və ya sadəcə optimum adlanır.Ekoloji amilin 
maksimal və minimal qiymətləri böhran nöqtələri adlanır.Böhran hədlərindən kə-

---

38 
 
narda mövcudluq mümkün deyil və orqanizmlər məhv olur.Ekoloji amilin böhran 
həddinə yaxın qiymətləri isə pessimum adlanır.Böhran nöqtələri arasındakı dözüm- 
lülük həddinə konkret ekoloji amilə görə orqanizmin valentliyi deyilir.Növün 
mühit amillərinin  dəyişkənliyinə uyğunlaşma dərəcəsi orqanizmlərin plastikliyi  
və ya ekoloji valentliyi adlanır.Ekoloji valentlik ekoloji amillərin elə bir diapazonu 
ilə ifadə olunur ki,bu diapazonda  verilmiş növ normal həyat fəaliyyətini saxlaya 
bilir.Bu diapazon nə qədər geniş olarsa, ekoloji valentlik də bir o qədər yüksək 
olar.  
Ekoloji plastikliyə həm ayrıca bir ekoloji amilə,həm də ekoloji amillər 
kompleksinə münasibət kimi yanaşmaq olar. Orqanizmlər abiotik amillərə 
münasibətinə görə valentliyinin geniş olması    amilin adının əvvəlinə “evri” 
sözünü əlavə etməklə göstərilir. Məsələn:  
-evriterm (temperatura plastik); 
-evrifot (işığa plastik); 
-evrihiqroskop (nəmliyə plastik); 
-evrioyk (məskunlaşma yerinə plastik); 
-evrifaq (qidaya plastik) və s. 
Ekoloji amilin çox kiçik dəyişmələrinə uyğunlaşan növlər “steno” əlavəli terminlə 
ifadə olunur.Bu əlavələr nisbi tolerantlıq dərəcəsini ifadə etmək üçün istifadə 
olunur(məsələn,stenoterm növlərdə ekoloji temperatur optimumu və pessimumu 
bir-birinə yaxın olur). 
     Ekoloji amillər kompleksinə münasibətdə geniş ekoloji plastikliyə malik növlər 
evribiontlar , kiçik fərdi uyğunlaşmaya malik növlər isə stenobiontlar adlandırılır. 
Evribiontluq və stenobiontluq orqanizmlərin yaşamağa uyğunlaşmalarının müxtəlif 
tiplərini səciyyələndirir.Əgər,evribiontlar uzun müddər əlverişli (optimal) şəraitdə 
inkişaf edərsə,bu zaman onlar öz plastikliklərini itirə və stenobiont əlamətləri əldə 
edə bilərlər.Ekoloji amillərin geniş diapazonda dəyişdiyi mühitdə mövcud olan 
növlər yünsək ekoloji valentlik qazanaraq evribiont olurlar.Məsələn,xassələri 
nisbətən sabit olan su mühitində stenobiontlar daha çox olurlar.Çünki,su mühitində 
ayrı-ayrı amillərin dəyişmə amplitudası nisbətən kiçik kiçik olur.Daha dinamik 
yerüstü-hava mühitində isə evribiontlar  üstünlük təşkil edirlər.İstiqanlı 
heyvanların ekoloji valentliyi soyuqqanlı heyvanların valentliyindən daha 
genişdir.Cavan və qoca orqanizmlər daha bircins (sabit) mühit tələb edirlər.