Kafedra: «İctimai elmlər»

Sosial  inikasın  (insan  cəmiyyətində)  səviyyələri.  Şüurun  mahiyyətindən 

danışmazdan  əvvəl  qeyd  edək  ki,  insanın  şüuru  fəaliyyətinə  onun  fikirləri,  duyğuları, 

təsəvvürləri, hissləri, iradəsi, xarakteri və s. daxildir. 

İnsanın şüuru onun psixikasının bir hissəsidir, çünki psixika şüurdan əlavə şüuraltı 

və qeyri-şüuri prosesləri də ehtiva edir. Psixika - orqanizmin xarici gerçəkliyin hissi və 

ümumiləşdirilmiş  obrazlarını  yaratmaq  və  onların  tələblərinə  uyğun  şəkildə  cavab 

vermək  qabiliyyətidir.  İnsan  psixikası  dedikdə  onun  daxili,  subyektiv  aləminə  mənsub 

olan hadisələr sistemi, şüuri proseslər dedikdə insanların təfəkkür və iradəsindən keçən 

psixi  hadisələr  və  fəaliyyət  növləri  nəzərdə  tutulur.  Şüuraltı  hadisələr  isə  insan 

təfəkkürünün  nəzarətindən  kənarda  qalan  və  buna  görə  də  kifayət  qədər  nəzarət  oluna 

bilməyən mənəvi hadisələrdir. 

---

13 

 

Şüurun  nə  olduğunu  izah  etmək  üçün  onun  materiyaya,  obyektiv  reallığa 

münasibətini  aydınlaşdırmaq  lazımdır.  Aləmin  rəngarəng  hadisələrini  maddi  və  ideal 

hadisələrə  ayırmaq  olar.  Maddi  hadisələr  obyektiv  surətdə,  insandan  kənarda  və  ondan 

asılı  olmadan  mövcud  olub  "materiya"  anlayışında  ümumiləşdirilmişdir.  Maddi 

hadisələrdən fərqli olaraq ideal, mənəvi hadisələr ikinci, maddi hadisələrdən törəmə olub 

"şüur" anlayışında ifadə olunurlar. Şüur anlayışı prinsip etibarilə maddi komponentləri 

ehtiva  etmir.  Bununla  yanaşı,  bu  anlayışı  təyin  etmək,  şüurun  nə  olmasını 

aydınlaşdırmaq  yalnız  ona  görə  mümkün  olur  ki,  materiya  və  şüurun  ümumi  cəhətləri 

vardır. Bunsuz materiya və şüur heç bir münasibətdə ola bilməzdi. 

Materiya  və  şüurun  münasibətində  iki  məsələni  -  şüurun  beyinə  münasibəti  ilə, 

şüurun  maddi  aləmə  münasibətini  bir-birindən  fərqləndirmək  lazımdır.  Şüurun  beyinə 

münasibəti  məsələsi  şüurun  ontoloji  aspekti  adlanıb  bundan  ibarətdir  ki,  şüur  yüksək 

təşəkküllü materiyanın - insan beyninin xarici aləmi özündə əks etdirmək kimi ayrıca bir 

xassəsidir. Bu mənada şüur beyindən ayrılmazdır. Müasir fiziologiya müəyyən etmişdir 

ki, bütün psixi fəaliyyətin əsasını beyində və xüsusilə onun böyük yarımgürəciklərinin 

qabığında  baş  verən  müəyyən  maddi  proseslər,  o  cümlədən  fizioloji,  biofiziki, 

neyrodinamik  proseslər  təşkil  edir.  Predmet  və  hadisələr  insana  təsir  edərək  onun 

beynində müəyyən maddi proseslər yaradır və bu zaman şüur həmin maddi proseslərin 

daxili halı kimi, ideal proses kimi meydana gəlir. 

Elm və praktika inandırıcı şəkildə sübut edir ki, insan beyni onun psixi fəaliyyətinin 

orqanıdır.  Beyin  inikas  funksiyasını  həyata  keçirən  və  daima  təkmilləşən  mürəkkəb 

sistem,  incə  və  həssas  aparatdır.  İnsan  beyninin  böyük  yarımgürəcikləri  təxminən  20 

milyard  əsəb  hüceyrəsindən  təşkil  olunmuşdur.  Məlum  olduğu  kimi,  sistemin 

mürəkkəblik dərəcəsi təkcə onun elementlərinin zənginliyi ilə deyil, həm də əlaqələrinin 

sayı  ilə  müəyyən  olunur.  Bu  baxımdan  insan  beyni  nəhəng,  praktiki  olaraq  saysız-

hesabsız  funksional  əlaqələri  nümayiş  etdirir.  Beynin  fəaliyyətindən  xaricdə  şüur 

mövcud  deyil.  Şüur  beynin  daxili  halı,  onun  funksiyasıdır,  lakin  bununla  belə  şüur 

idealdır və ona fiziki xarakteristikalar isnad verilə bilməz. 

---

14 

 

Psixofiziologiya,  fiziologiya,  ali  əsəb  fəaliyyəti  fiziologiyası  və  başqa  elmlərin 

eksperimental  məlumatları  təkzibedilməz  faktlarla  sübut  edir  ki,  şüur  beyindən 

ayrılmazdır, şüuru materiyadan ayırmaq mümkün deyil. Özünün mürəkkəb biokimyəvi, 

fizioloji,  neyrodinamik  əsəb  prosesləri  ilə  birlikdə  götürülən  beyin  öz  xassəsi  olan 

şüurun daşıyıcısı, onun maddi substratıdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, şüurun beyinə münasibəti onun mürəkkəb təbiətini açmaq 

üçün də kifayət deyil. Belə ki, psixi hadisələrin fizioloji mexanizmi gerçəkliyi subyektiv 

obrazlarla  əks  etdirən  psixikanın  məzmunu  ilə  eynilik  təşkil  etmir.  Şüurun  spesifik 

xüsusiyyəti  onun  qnoseoloji  aspektində,  insan  beynindən  kənarda  mövcud  olan  maddi 

aləmə münasibətində daha qabarıq meydana çıxır. 

Maddi  aləmə  münasibətdə  şüur  onun  insan  beynində  ali,  məqsədəuyğun, 

funksional,  sosial  inikasıdır.  Subyektiv  reallıq  olan  şüur  obyektiv  reallığın  insan 

beynində  ideal  inikasıdır.  Gerçəkliyi  adekvat,  doğru,  düzgün  əks  etdirən  şüur  maddi 

aləm  ilə,  əks  etdirdiyi  predmet  və  hadisələr  ilə  eynilik  təşkil  etmir.  Fikrimizdə, 

təsəvvürümüzdə  mövcud  olan,  qavradığımız  dünya  ilə  gerçək  dünya  heç  də  eyni  şey 

deyildir.  Şüur  maddi  dünyanın  obrazı,  şəkli,  inikası  olub,  mahiyyəti  etibarilə  idealdır. 

Onda  cisim  dəyişdirilmiş  şəkildə,  ideal  formada  əks  olunur.  Obraz,  inikas  həqiqidirsə, 

maddi olanı doğru əks etdirirsə, deməli, məzmunu etibarilə obyektivdir. Lakin bununla 

belə  o,  maddi  ilə  eyni  olmayıb,  ona  nəzərən  ikinci  və  ondan  törəmədir.  Şüurun  bütün 

formaları ideal olub, insanın mənəvi dünyasını təşkil edir. 

Şüur  anlayışına  obyektiv  aləmin  müxtəlif  inikas  formaları  daxildir.  Buraya  insanı 

gerçək aləmlə bilavasitə əlaqələndirən elementar inikas formalarından (duyğu, qavrayış, 

təsəvvür)  tutmuş  beynin  yüksək  məhsulu  olub,  cisim  və  hadisələrin  dərin  mahiyyətini, 

onların  qanunauyğun  əlaqələrini  əks  etdirən  abstrakt  təfəkkürə  qədər  hər  şey  (anlayış, 

mühakimə,  əqli  nəticə)  daxildir.  Bundan  belə  bir  nəticə  çıxır  ki,  şüur  və  abstrakt 

təfəkkür eyni mənalı deyil. Abstrakt təfəkkür şüurun təzahür formalarından yalnız biri, 

onun yüksək dərəcəsidir. Lakin şüurun bütün elementləri bir-birilə əlaqədardır. Duyğu, 

qavrayış,  təsəvvür  fikrin  mənbəyidir.  Bunlarsız  fikir  yoxdur.  Bununla  belə  duyğu  da, 

---

15 

 

qavrayış  da  fikri  xarakter  daşıyır.  Beləliklə,  özünün  bütün  aspektlərində  -  istər  beynin 

xassəsi  kimi,  istərsə  də  obyektiv  reallığın  beyində  inikası  kimi  şüur  öz  təbiəti  etibarilə 

idealdır. 

Şüurun  meydana  gəlməsini  və  inkişafını  təmin  edən  xarici  və  daxili  amillər 

determinatorlar adlanır. Şüurun xarici determinatorları təbiət və cəmiyyətdir. Buna 

görə  də  şüurun  məzmununa  təbiət  və  cəmiyyət  haqqında  fikirlər  daxildir.  Bu  mənada 

şüur obyektiv aləmin subyektiv obrazıdır. 

Şüur yalnız insana məxsus hadisə olub, müəyyən ictimai həyat şəraitində meydana 

gəlmişdir.  Məhz  əməyə  əsaslanan  ictimai  həyat  insanı  və  onun  şüurunu