O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

b) 
v) 

---

51 
intensivlik o’zgarmaydi. Agar tekis qutblangan E
o
amplitudali nur analizatorga 
tushsa, undan E = E
o
cos 

qismi o’tadi.

- bu polyarizator asosiy o’qi bilan analizator orasidagi burchak. 
Intensivlik amplituda kvadratiga proporsional I ~ E
2
u holda
I = I
o
cos
2

(4.18) 
Bunga Malyus qonuni deyiladi. 
Ikki dielektrik chegarasidan qaytuvchi tabiiy nur qisman qutblanadi. 
Qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikulyar tebranishlar ko’p bo’lsa, singan 
nurda tushish tekisligiga parallel nurlar ko’p bo’ladi. 
Yorug’likning qaytish va sinishida qutblanishi: nuqtalar chizmaga tik 
tebranishlar, chiziqlar chizma tekisligidagi tebranishlar 
Agar tushish burchagi i quyidagi shartni qanoatlantirsa, u holda qaytgan nur to’la 
qutblanadi. 
tg i
b
= n (4.19)
Bu Bryuster qonuni. 
i
и
– Bryuster burchagi deyiladi. 
n – nisbiy sindirish ko’rsatkichi. 
Ba’zi kristallarda ikkilanib sinish xususiyati nomoyon bo’ladi. Bunda
Yorug’likning ikkilanib sinish hodisasi. ye – odatdagimas nurlar, o – odatdagi 
nurlar, o – uchun sinish qonuni o’rinli ye – uchun sinish qonuni bajarilmaydi. 
o – odatdagi nurlar o – uchun sinish qonuni o’rinli
e – odatdagimas e – uchun sinish qonuni bajarilmaydi. 
o va e nurlarning tarqalishi bir xil bo’lgan o’qlarga kristalning optik o’qi 
deyiladi. Bunday o’q 1 ta bo’lsa bir o’qli kristal deyiladi.
M: Ca CO
3
, kvars, turmalin va boshqalar. Optik o’q va nur tushuvchi 
yo’nalishdan o’tuvchi o’qqa asosiy o’q deyiladi. 

---

52 
O nurning tebranishi asosiy o’qqa perpendikulyar bo’lsa, e nurning 
tebranishi shu o’qda yotadi.
0
0
n
C
V

- o’q bo’ylab ikkalasi bir xil 
.
Musbat kristall manfiy kristall 
Musbat va manfiy kristallar. n
o
 – oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi 
n
o
– oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi. Island shpati uchun n
o
=1,6504
n
e 
= 1,4864. 
Bularda e va o nurlar bir-biridan juda kamga uzoqlashadi, shu sababli 
ulardan qutblagichlar sifatida foydalanilmaydi. Bulardan maxsus polyrizasion 
prizmalar tayyorlanadi. Eng ko’p tarqalgani Nikol prizmasidir. Ikkita Island shpati 
kesib kanada balzami bilan kleylanadi.(n = 1,55). 
Nikol prizmasida nurning yo’li. 
O nur yutiladi. Kvarsda bir marta unga tushgan tekis qutblangan nurning 
qutblanish tekisligi buraladi 
Bunday moddalarg optik aktiv moddalar deyiladi. 
Agar A va P orasiga kvars plastinka qo’ysak yoruglik kuzatuvchiga boradi. 
A ni birib yana qoron
g’
ilik hosil qilish mumkin. Bu burchak qutblanish 
tekisligining buralish burchagi deyiladi. 
Polyarizator va analizatorda nurning yo’li. 
Aniq to’lqin uzunlik uchun 
l
o





---

53 
o

- aylanish doimiysi (Grad/ mm). Optik aktiv moddalarga toza suyuqliklar 
(M: skapidar), eritmalar (shakarning suvdagi eritmasi), bug’lar (komfora bug’lar) 
kiradi. Bular uchun 

= [
o

] c x l (4.20) 
c – modda konsentrasiyasi. 
Bu formula yordamida konsentrasiyani aniq o’lchash mumkin. Medisinada 
polerimetrlar va saxorametrlar keng ishlatiladi. Siydikda shakar miqdorini, oziq-
ovqat sanoatida lavlagi, uzum, olma sharbatlarida shakar miqdorini aniqlashda 
qo’llaniladi. Biologik obektlarni mikroskopda qarab ularning tuzilishini aniqlash 
qiyin, shuning uchun ular polyarizasion mikroskop yordamida o’rganiladi. Bu 
mikroskop oddiy mikroskopdan kondensor oldiga polyarizator, obyektiv va 
okulyar orasiga analizator qo’yiladi. Bu holda obekt qutblangan nur bilan 
yoritiladi. Agar P va A o’qlari o’zaro perpendikulyar bo’lsa, qorong’i stolchaga 
izatrop modda qo’yib kuzatilsa ham qorong’i bo’ladi. Ammo anizatrop modda 
qo’yilsa yorug’lik yuzaga kelib, to’qimalar, bakteriyalarni ko’rish mumkin.
Polyarizasion mikroskop yordamida suyak to’qimalarida hosil bo’ladigan 
kuchlanishlarni kuzatish mumkin. (fotouprugost). 
Sun’iy optik anizatropiya ikkilanib sinishi tabiiy moddalarda o’rinli. Ammo 
optik anizatropiyani sun’iy yo’l bilan ham hosil qilish mumkin. Optik izatrop 
moddalarni anizatrop qilishning 3 xil usuli mavjud.
1. Bir tomonlama siqilish va cho’zish (kubik kristallar, shisha va boshqa 
moddalar.) 
2. Elektr maydon yordamida [(Kerr effekti) (amorf jismlar, suyuqliklar, 
gazlar.)] 
3. Magnit maydoni yordamida (suyuqliklar, shisha, kolloidlar). 
Bu ta’sirlar natijasida n
o
– n
e
= K
1
,b (deformasiya) optik yo’llar farqi hosil 
bo’ladi.
n
o
– n
e
= K
2
E
2
(elektr maydoni), n
o
– n
e
= K
3
H
2
(magnit maydon). 
b – normal kuchlanish. K
1
K
2
K
3
– koeffisentlar.
Elektr maydoni holini qaraymiz.