O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

 = A(Z – B) (5.6)
 
A va B lar doimiylar. 
Xarakteristik rentgen nurlarining optik nurlardan yana bir farqi shundaki, u 
atomning qanaqa kimyoviy bog’lanishda bo’lishiga bog’liq emas. Masalan: 
kislorod atomining xarakteristik rentgen nuri O
1, 
O
2
, H
2
O
larda bir xildir, 
Bularning optik spektrlari farq qiladi, shuning uchun ham xarakteristik rentgen 
nuri deyiladi. Xarakteristik rentgen nurlanish ichki qatlamlarda bo’sh joy 
bo’lganda (u qanday hosil bo’lishidan qat’iy nazar) paydo bo’ladi. Rentgen nurlari 
atomda yutilganda undan elektron chiqishi mumkin va atom ionlashadi. Agar 
rentgen fotoni energiyasi unchalik katta bo’lmasa, atomning uyg’onishi elektron 
chiqmasdan ham bo’lishi mumkin. Bu birlamchi effektlar. Bundan tashqari, 
ikkilamchi, uchlamchi va hokazo hodisalar bo’lishi mumkin. Masalan: ionlashgan 
atom xarakteristik rentgen nuri chiqarishi mumkin va uyg’ongan atomlar 
ko’rinadigan nur chiqaradi. Bunga rentgenolyuminessensiya deyiladi. Bundan 
maxsus yorug’lik ekranlar qurishda va unda rentgen nurlanishni vizual ko’rishda 
qo’llaniladi. Rentgen nurlarining kimyoviy ta’siri ham mavjud Masalan: vodorod 
peroksid hosil bo’lishi, ionizasion ta’siri, rentgen nurlari ta’sirida 
o’tkazuvchanlikning oshishi.
Birlamchi rentgen nurlari moddadan o’tganda quyidagi qonun bo’yicha 
kamayadi.
Ф = Ф
0 
e 
–mx
(5.7) 

---

65 
m- so’nishning chiziqli koeffisiyenti, ko’pchilik hollarda m-ning o’rniga 
so’nishning massa koeffisiyenti 
m

ishlatiladi.




M
(5.8)
Bunda 

 - zichlik 
Tibbiyotda rentgen nurlari asosan tashxis qo’yish maqsadlarida ishlatiladi. 
Buning uchun energiya 60-120 KeV bo’lgan fotonlar to’plamidan foydalaniladi. 
Bu holda


m
= K λ
3 
Z
3 
(5.9) 
Rentgen nurlarining yutilishi modda atomining qaysi birikmada bo’lishiga 
bog’liq emas. Shuning uchun so’nishning massa koeffisiyentini taqqoslash 
mumkin. Masalan, suyak uchun Ca (PO
4
)
2
-

o 
 va 
 
H
2
O
suv uchun 
сув

va ular nisbati 
68
0

сув


ga teng bo’ladi.
 
Demak, organizm turli qismlarida yutilishi turlicha bo’lgani uchun ichki 
organlarning ham soyasini suratda ko’rishimiz mumkin. Bu rentgenotashxis bo’lib- 
suratini olish mumkin yoki lyuminissent ekranda tasvirini ko’rish mumkin. Agarda 
tekshiruvchi organ va atrofdagi to’qimalar bir xil yutish qobiliyatiga ega bo’lsa, 
maxsus kontrast modda yutilib suratga olinadi. Flyurografiya ham rentgen nurlar 
yordamida suratga olishdir. Davolash maqsadida rentgen nurlaridan o’simtalarni 
kuydirishda ishlatiladi. 
Rentgenli tomografiya va uning mashina varianti – kompyuterli tomografiya 
metodlari rentgenografiyaning qiziqarli va istiqbolli variantlari hisoblanadi. Oddiy 
rentgenogramma tananing katta qismini egallaydi va har xil organ va to’qimalar 
bir-biriga soya tushiradi, tomografiyada esa qatlamma-qatlam rentgen tasvirini 
olish mumkin. Mana shundan tomografiya nomi kelib chiqqan. Bundan foydalanib 
hattoki miyaning kulrang va oq moddalarini farqlay olish, hamda kichik 
o’simtalarni ko’rish mumkin.
Birinchi Nobel mukofoti 1901 yilda Rentgenga berilgan bo’lsa, kompyuterli 
rentgen tomografiyasi ishlab chiqqanlari uchun 1979 yilda Xaunsfild va Mak 
Kormak Nobel mukofotiga sazovor bo’ldilar.