Китабхана информасийа технолоэийалары

IX  
FЯSИL 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи 
 
9.1. Anlayышlarыn tяrиfи 
 
  Peшяkar leksиkonda “иnformasиya mяhsulu”, “иnforma-
sиya xиdmяtи” anlayышlarы  чoxmяnalы anlayышlar hesab edиlиr. 
Xцsusи  яdяbиyyatda (normatиv, elm, tяdrиs,  иstehsal, soraq) 
onlarыn bцtцnlцkdя eynиlяшdиrиlmяsиnи, qeyrи-dяqиq bюlgцsцnц, 
hяmчиnиn anlayышlarыn mцxtяlиf varиantlarыnы  gюrmяk olar. 
Rusиya Federasиyasыnыn “Beynяlxalq  иnformasиya mцbadиlя-
sиndя  ишtиrak” Federal Qanununda tяhlиl edиlяn anlayышlarыn 
daha  яsaslandыrыlmыш  vя  dцшцnцlmцш termиnlяшdиrиlmяsи  gюs-
tяrиlmишdиr. Burada иnformasиya mяhsullarы  “иstиfadячиlяrиn tя-
lяbatlarыna uyьun hazыrlanmыш  vя onlarыn  юdяnиlmяsи  цчцn 
nяzяrdя tutulan, tяtbиq edиlяn sяnяd  иnformasиyasы”,  иnfor-
masиya xиdmяtlяrи  иsя “subyektlяrиn – иstиfadячиlяrиn  иnfor-
masиya mяhsullarы  иlя  tяmиn edиlmяsиnя  yюnяldиlmиш  fяalиyyяtи 
kиmи” verиlmишdиr.  
Qanunda verиlяn termиnlяr genиш  tяtbиq spektrиnя malиk 
olsaлар da, mцxtяlиf varиantlarda  иzahata da ehtиyac vardыr. 
Mяsяlяn, texnolojи nюqteyи-nяzяrdяn иnformasиya mяhsulunun 
spesиfиkasыnы  aшaьыdakы  fяrqlи  яlamяtlяr tяyиn edиr: onda 
mюvcud olan иnformasиyanыn xarakterи (orиjиnal, yenиdяn ишlя-
nиlmиш), onun formasы (sяnяd), dяfяlяrlя  иstиfadяsи  vя s. Bu, 
иnformasиya xиdmяtlяrи  цчцn  яvvяllяr yaradыlmыш  vя  яldя 
edиlmяsи baxыmыndan mцmkцn olan иnformasиya mяhsul-

 
127
larыndan (mяzmununa gюrя) asыlыlыq, sorьunun vя ya meydana 
gяlяn tяlяbatыn mюvcudluьu demяkdиr. Qeyd olunanlar 
aшaьыdakы tяrиfи sюylяmяyя яsas verиr: 
«Иnformasиya mяhsulu – иnformasиya tяlяbatыnыn  юdяnиl-
mяsи prosesиndя  mяhsulun dяfяlяrlя  иstиfadяsиnя  иmkan verяn 
иnformasиyanыn sяnяdlяшmиш formada yaradыlmasы  vя ya se-
mantиk ишlяnmяsиnиn nяtиcяsиdиr».   
Иnformasиya mяhsulu mяzmunu, formasы,  иnformasиya 
daшыyыcыlarыnda (kaьыz, maшыnlaoxunan, plyonka vя s.) qeydя 
alыnmasы цsullarыna gюrя mцxtяlиfdиr. 
Orиjиnal mяtn, qrafиkи, statиstиk, sиmvol, audиovиzual  ки-
ми  иnformasиya mяhsullarы (mяqalя, tammяtnlи verиlяnlяr ba-
zasы, kompakt - dиsk, fonosяnяd, vиdeofиlm, proqram mяhsu-
lu, reklam elanы  vя s.) genиш yayыlmasы  vя  nюv mцxtяlиflиyи  иlя 
fяrqlяnиr.              
Иnformasиyanыn mяnaca  ишlяnmяsиnиn (genиш yayыlma, 
strukturlaшdыrma, tяrcцmя, mцqayиsяlи tяhlиl, цmumиlяшdиrmя, 
statиstиk verиlяnlяrиn qrafиkи  иllцstrasиyasы  vя s.) nяtиcяsи  иn-
formasиya mяhsullarы hesab edиlиr kи, onlarы da analиtиk  иn-
formasиyaya (soraq kиtabчalarы, mцntяxяbatlar,  яlavяlяr, 
tяrcцmяlяr, xцlasяlяr, daycestlяr, dosyelяr, tematиk toplular vя 
s.) aиd etmяk olar. Sonda, иkиncи  dяrяcяlи (bиblиoqrafиk)  иn-
formasиyanы  иnformasиya mяhsullarы kataloqlar (kartoчka, 
чap, maшыnlaoxunan), bиblиoqrafиk  verиlяnlяr bazasы, gюs-
tяrиcиlяr,  яdяbиyyat sиyahыlarы, ayrы-ayrы  bиblиoqrafиk qeydlяr 
formasыnda tяшkиl edиr.  
Иnformasиya xиdmяtи – daxиl olan sorьular vя ya meyda-
na gяlяn иnformasиya tяlяbаtыna uyьun истифадячиляря иnforma-
sиya mяhsullarыnыn (яvvяlcяdяn hazыrlanmыш  иnformasиyanыn) 
tяqdиm edиlmяsиdиr. 
Xиdmяt zamanы yenи иnformasиyanыn hazыrlanmasы vя ya 
artыq mюvcud olanlarыn mяnaca yenиdяn ишlяnиlmяsи bиr qayda 
olaraq nяzяrdя tutulmur. Иnformasиya mяhsulundan fяrqlи 
olaraq  иnformasиya xиdmяtи  bиr neчя spesиfиk xцsusиyyяtlяrя 
malиkdиr. Bunlara aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: 
•
 
Ayrы-ayrы  xиdmяtlяrиn (иnformasиya re-
surslarыnыn mяsafяdяn  яldя edиlmяsи, proqram 

 
128
mяhsulunun tяqdиmatы, oxucu konfranslarы, rekla-
mыn radиoelanы) tяbияtиnиn hиss edиlmяzlиyи; 
•
 
Иnformasиyanыn qeydя alыnmasыna  яlavя 
xяrclяr olmadan mцhafиzяnиn qeyrи-mцmkцnlцyц; 
•
 
Bиr sыra xиdmяtlяrиn  иstehsalчыdan ayrыl-
mamasы  (шиfahи arayыш, mяslяhяt, mцhazиrя). Belя 
xиdmяtlяrdя  иstehsal vя  tяlяbat mяkanda vя 
zamanda vahиd proses kиmи чыxыш edиr; 
•
 
Keyfиyyяtиn  иlkиn “xammalыn” xarakterиs-
tиkasыndan cиddи asыlыlыьы  (иnformasиya axtarышы, su-
rяtalma, яlyazmanыn redaktяsи, vиdeofиlmя baxыш); 
•
 
Xиdmяt  иcraчыsыnыn  иxtиsasыndan asыlы ola-
raq keyfиyyяtиn dяyишиlmяsи (sюhbяt, tяdrиs mяшья-
lяlяrи, sиnxron tяrcцmя). 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи arasыndakы sяrhяd-
lяr  мцтляг sayыlmыr. Eynи  иnformasиya mяhsulu bюyцk  иnfor-
masиya mяhsulu spektrиnиn reallaшmasы  цчцn  яsas ola bиlяr. 
Belя  kи, eynи  иlkиn sяnяd kиtabxananыn  иstиfadячиsиnя abone-
mentdя, oxu zallarыnda verиlя, KAA иlя gюndяrиlя, sяrgиdя tяq-
dиm edиlя, tяqdиmat mяrasиmlяrиnиn, oxucu konfranslarыnыn 
keчиrиlmяsиndя vя s. иstиfadя олуна bиlяr. Verиlяnlяr bazasы bю-
yцk servиs xиdmяtlяrиnя malиkdиr: onlarыn  яsasыnda yenи daxиl 
olan sяnяdlяr haqqыnda sиqnal  иnformasиyanыn hazыrlanmasы 
vя verиlmяsи paket rejиmиndя tяlяbatчыlarыn bиrdяfяlиk sorьularы 
цzrя иnformasиyanыn retrospektиv axtarышы vя verиlиши, verиlяnlяr 
bazasы  цzrя axtarышlarыn nяtиcяlяrиnиn  чatdыrыlmasы, maqnиt 
lentlяrdя  vя  dиgяr daшыyыcыlardakы axtarышыn nяtиcяlяrиnиn 
tяlяbatчыlara  чatdыrыlmasы  vя baшqa xиdmяt nюvlяrи  hяyata 
keчиrиlиr. 
  Иnformasиya servиsиnиn bяzи  nюvlяrи  юzцndя  hяm mяh-
sulun, hяm dя  xиdmяtиn xцsusиyyяtlяrиnи  яks etdиrиr (mяsялян, 
rяhbяrlиyиn fяrqlи  tяmиnat rejиmи konkret иdarяetmя  mяsяlя-
lяrиnиn hяllи цчцn analиtиk mяruzяlяrиn, arayышlarыn, xцlasяlяrиn 
referent xиdmяtи hazыrlыьы иlя иdarяetmя цчцn aktual olan elmи, 
иstehsal, normatиv, hцquqи  иnformasиya mяnbяlяrиnиn tяqdиm 
olunmasыnы) юzцndя яks etdиrиr.  

 
129
Tяbии olaraq tяlяbatчыlara tяqdиm olunan иnformasиya 
xиdmяtlяrиnиn cяlbedиcиlиyиnи artыrmaq arzusu xиdmяtиn maddи 
baxыmdan hяyata keчиrиlmяsи  цzяrиndя  ишlяmяyи  tяlяb edяrяk, 
onu, zaman baxыmыndan  яldя edиlmяsиndя heч  bиr mяhdu-
dиyyяt qoyulmayan fиzиkи  mяhsula  чevиrиr. Mяsяlяn, kиtab 
sяrgиsиnи - kartotekada, яdяbиyyat sиyahыsыnda, verиlяnlяr baza-
sыnda; bяdии vя ya sяnaye sяrgиsиnи - kataloqda, vиdeo vя kom-
pйуter  tяqdиmatыnda; mяslяhяtи - yaddaшda, tяlиmatda; mцha-
zиrяnи, sюhbяtи - tяdrиs mяtnиndя; konfransы – elmи яsяrlяr top-
lusunda, tюvsиyяlяrdя  vя s. “maddиlяшdиrmяk” olar. Belяlиklя, 
иnformasиya mяhsulu вя xиdmяtlяrи arasыnda sяrhяdlяrиn sиlиn-
mяsи (bиrlяшmя tendensиyasы) xиdmяt zamanы  bюyцk rahatlыьы 
tяmиn etmиш olur. 
Bununla belя, mяhsullarыn vя  xиdmяtlяrиn fяrqlяndиrиl-
mяsи nяиnkи nяzяrи, hяmчиnиn texnolojи nюqteyи-nяzяrdяn, elяcя 
dя  иstehsalчыlarыn (иnformasиya  ишчиlяrиnиn)  иxtиsasыna qoyulan 
tяlяblяr  бахымындан  юz  яhяmиyyяtиnи saxlayыr. Belя  kи, xиd-
mяtlяrиn hazыrlanmasы zamanы  иnformasиyanыn axtarышы  vя ya-
yыlmasы prosesи xцsusиля dиqqяtи ъялб едир. Иnformasиya mяhsul-
larыnыn иstehsalы zamanы иcraчыnыn dиqqяtи baшlыca olaraq, иlkиn 
иnformasиyanыn toplanыlmasы vя ишlяnиlmяsи proseslяrиnя, иnfor-
masиya kцtlяlяrиnиn tяшkиlиnя, elяcя  dя ara vя yekun nяtиcя-
lяrиnиn saxlanыlmasыnыn tяmиn edиlmяsиnя yюnяldиlиr. 
 
9.2. Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn tяlяbatчыlыq 
xцsusиyyяtlяrи 
 
Ayrыlыqda gюtцrцlmцш  hяr bиr  иnformasиya mяhsulunun 
vя ya xиdmяtиnиn spesиfиkasы onun tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrи иlя 
mцяyyяn edиlиr. 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn tяlяbatчыlыq xц-
susиyyяtlяrи dedиkdя, иstиfadячиlяrиn konkret sorьularыnыn юdя-
nиlmяsи bacarыьы nяzяrdя tutulur.  
Mяhz tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrи konkret mяhsullara vя 
xиdmяtlяrя olan sorьularы mцяyyяnlяшdиrиr, onlarыn cяlb etmяk 
xцsusиyyяtlяrиnи  vя  qиymяtlяrиnи  шяrtlяndиrиr. Bu иsя  иnforma-
sиyanыn mяhsul  шяklиndя reallaшdыrыlmasы zamanы olduqca va-

 
130
cиbdиr. Sяnaye mяhsulunun keyfиyyяtиnиn qиymяtlяndиrиlmя-
sиnиn  яsasыnda duran tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrиnиn kateqo-
rиyasы иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnя nяzяrяn kиfayяt 
qяdяr  ишlяnmяmишdиr. Bu иstиqamяtdя  яsas mяsяlя  mяhz  иn-
formasиya fяalиyyяtиnиn mяhsulu kиmи  иnformasиyanыn tяlя-
batчыlыq xцsusиyyяtlяrиnиn konkretlяшdиrиlmяsи иlя baьlыdыr: 
•
 
Relevantlыq - иnformasиyanыn, tяlяbatчыla-
rыnыn konkret sorьularыna uyьun gяlmяk xцsu-
sиyyяtи; 
•
 
Tamlыq - яks olunan obyektи hяrtяrяflи xa-
rakterиzя etmяk xцsusиyyяtи; 
•
 
Vaxtlы - vaxtыnda olma – lazыm olan vaxt-
da tяlяbatчыlarыn ehtиyaclarыna uyьun gяlmяk xцsu-
sиyyяtи; 
•
 
Hяqиqиlиk – иnformasиyanыn aшkar vя  gиzlи 
sяhvlяrя malиk olmamasы xцsusиyyяtи; 
•
 
Mцmkцnlцk – konkret иstиfadячиlяrя иnfor-
masиyanыn яldя edиlmяsиnиn mцmkцnlцyц; 
•
 
Qorunma – иcazяsиz  иstиfadя  vя ya dяyиш-
mяnиn qeyrи-mцmkцnlцyц; 
•
 
Erqonomиklиk – konkret иstиfadячи  nюqte-
yи-nяzяrиndяn  иnformasиyanыn formasыnыn vя ya 
hяcmиnиn яlverишlиlиyи; 
•
 
Иnformasиyanыn keyfиyyяtиnиn (qиymяtlиlи-
yиnиn, faydalыlыьыnыn) onun kяmиyyяtиndяn vя ax-
tarышa, ишlяnmяyя, tяqdиm edиlmяyя olan xяrclяrdяn 
asыlы olmamasы. 
Иnformasиyanыn tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrи zaman baxы-
mыndan dяyишя  bиlиr, lakиn “kюhnяlmиr”, tцkяnmиr vя  иstиfadя 
sяvиyyяsиnя gюrя иtmиr. Sonuncunu sяnяdиn tяlяbatчыlыq (ишlяn-
mя) xцsusиyyяtlяrиnя  aиd etmяk olmaz (mяhz sяnяd  иnfor-
masиyasы иnformasиya texnologиyalarыnыn predmetи, resursu vя 
mяhsulu hesab edиlиr). 
Sяnяdиn bu xцsusиyyяtlяrиnиn nomenklaturasы  ДЮСТ 
7.48-2002 “Sяnяdlяrиn konservasиyasы.  Яsas termиnlяr vя 
tяrиflяr” dя mцяyyяnlяшdиrиlmишdиr: 

 
131
•
 
Uzunюmцrlцlцk - sяnяdиn uzun mцddяt 
ишlяnmя xцsusиyyяtlяrиnи saxlamasы; 
•
 
Mюhkяmlиlиk - sяnяdиn mexanиkи tяsиrlя-
rя dayana bиlmяsи xцsusиyyяtи; 
•
 
Elastиklиk (asanlыqla uyьunlaшan) - me-
xanиkи  tяsиrlяr zamanы  sяnяdlяrиn  иstиqamяtlяndиyи 
deformasиyalara uyьunlaшa bиlmяsи xцsusиyyяtи; 
•
 
Davamlыlыq - sяnяdlяrиn kюhnяlmяyя da-
vamlыlыьы xцsusиyyяtи; 
•
 
Ишыьa davamlыlыьы - ишыьыn tяsиrи altыnda 
sяnяdиn ишlяnmя xцsusиyyяtиnи saxlaya bиlmяsи; 
•
 
Bиolojи davamlыlыq - bиolojи amиllяrиn 
tяsиrи altыnda sяnяdlяrиn  ишlяnmя  xцsusиyyяtиnи 
saxlamasы. 
Belяlиklя,  иnformasиya mяhsullarыnыn tяlяbatчыlыq xцsu-
sиyyяtlяrиnиn modellяшdиrиlmяsи zamanы  иnformasиyanыn vя 
sяnяdlяrиn tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrи  nяzяrя alыnmalыdыr. 
Fиkrиmиzcя, tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrи qrupuna иnformasиya 
mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn aшaьыdakы xarakterиstиkalarы daxиl 
edиlя bиlяr: 
•
 
Иnformasиyanыn  цnvanlыlыьы  (иstиfadячи-
lяrиn konkret kateqorиyalarыna иstиqamяtlяnmя vя 
mяqsяd); 
•
 
Иnformasиyanыn tяqdиm olunmasыnыn 
operatиvlиyи, sorьunun юdяnиlmяsи mцddяtи; 
•
 
Иnformasиyanыn  чoxaspektlи axtarышыnыn 
mцmkцnlцyц; 
•
 
Tяqdиm olunan verиlяnlяrиn etиbarlыlыьы 
(onlarыn aktuallaшdыrыlmasыnыn mцddяtи,  иnforma-
sиya mяnbяlяrиnиn dяqиqlиyи); 
•
 
Яsas vя bиr-bиrиnя yaxыn elm sahяlяrиnиn 
vя  tяcrцbи  fяalиyyяtиn hцdudlarыnda problemиn, 
mюvzunun яhatяlиlиyи; 
•
 
Иnformasиyanыn maшыnda ишlяnmяsиnиn vя 
yayыlmasыnыn mцmkцnlцyц; 

 
132
•
 
Tяqdиm olunmanыn vя  иstиfadяnиn  яlve-
rишlиlиyи  (иnformasиyanыn optиmal hяcmи, dяqиq 
шrиft, keyfиyyяtlи gюrцntц, maraqlы иnterfeys, иstиfa-
dячи tяlиmatlarыnыn detallыlыьы); 
•
 
Яlaqя kanallarы, daшыyыcыlarыn nюvlяrи, 
qиymяtlяrи цzrя mцmkцn olmasы; 
•
 
Иcazяsиz иstиfadя vя tяsиrdяn qorunma; 
•
 
Saxlamanыn vя aktuallaшmanыn (иnfor-
masиya mяhsullarы цчцn) шяrtlяrи; 
•
 
Estetиklиk, mцasиr dиzayn, fиrma stиlи 
vя s. 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn tяlяbatчыlыq xц-
susиyyяtlяrи maddи obyektlяrиn analojи xarakterиstиkalarыndan 
fяrqlяnиr: 
•
 
Иnformasиyanыn qиymяtlиlиyи  fяrdиlяшdиrиl-
mишdиr,  йяни  tяlяbatчыnыn sosиal, tяhsиl, peшяkar 
statusu  иlя  mцяyyяnlяшиr. Eynи  bиr mяlumat  иstи-
fadячи  цчцn yenи, dиgяrи    цчцn  иsя maraqsыz ola 
bиlяr. Ona gюrя  dя  sяnayedя olduьu kиmи,  иnfor-
masиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn ayrы-ayrы nюv-
lяrи  цчцn vahиd keyfиyyяt standartlarыnыn  ишlяnиl-
mяsи problematиkdиr; 
•
 
Иnformasиyanыn keyfиyyяtи  vя  kяmиyyяtи 
onun  иstиfadяsи (dяfяlяrlя  иstиfadяsи zamanы) azal-
mыr. Иnformasиyanыn mяzmunu fиzиkи kюhnяlmяyя 
mяruz qalmыr. Sorьunun azalmasы,  иnformasи-
yanыn aktuallыьыnыn aшaьы  dцшmяsи maddи  tяlяbat 
sahяsиndя fяalиyyяt gюstяrяn fяrqlи qanunlara gюrя 
baш verиr; 
•
 
Иnformasиyanыn чoxaspektlиlиyи (artыq ol-
masы)  иnsanыn fяalиyyяtиnиn mцxtяlиf sahяlяrиndя 
onun иstиfadяsиnиn mцmkцnlцyцnц шяrtlяndиrиr. 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи чeшиdиnиn mцxtяlиf-
lиyи onlarыn tяsnиflяшdиrиlmяsи problemиnи aktuallaшdыrыr.  

 
133
9.3. Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn tяsnиfatы 
 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn elmи яsaslandы-
rыlmыш, hamы tяrяfиndяn qяbul edиlяcяyи nяzяrdя tutulan vahиd 
tяsnиfatыnыn yaradыlmasы problemлиdиr.  Иerarxиk tяsnиfatыn tяq-
dиm olunan varиantlarы чox zaman bюlgцnцn яsaslandыrыlmasы, 
tamlыьы, kяsишmяzlиyи, fasиlяsиzlиyи vahиdlиyиnиn mяntиqи  tяlяb-
lяrиnя cavab vermиrlяr.  Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяt-
lяrиnиn elmи tяsnиfatыnыn yaradыlmasыnыn mahиyyяtи onlarыn dи-
ferensasиyasыnыn etиbarlы  vя  яhяmиyyяtlи  яsaslandыrыlmasыnыn 
seчиmи  vя elmи  яsaslara sюykяnmяsиndяn  иbarяtdиr. Xцsusи 
яdяbиyyatlarыn hяrtяrяflи tяhlиlи zamanы яldя edиlmиш nяtиcяlяrя 
gюrя, иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn яsaslandыrыlmыш 
tяsnиfatы aшaьыdakы яlamяtlяrя gюrя verиlя bиlяr: tяqdиm olunan 
иnformasиyanыn xarakterи, mяqsяd tяyиnatы, onun tяtbиqи 
sahяsи, иstehsal цsulu, yayыlma цnvanы vя s. 
Tяqdиm olunan иnformasиyanыn xarakter яlamяtляриnя 
gюrя ашаьыдакы nюvlяrиnи fяrqlяndиrmяk olar: 
•
 
Sяnяdlи; 
•
 
Bиblиoqrafиk; 
•
 
Faktoqrafиk; 
•
 
Analиtиk; 
•
 
Mяslяhяt xarakterlи. 
Bu  яsaslara gюrя  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяt-
lяrиnиn tяsnиfatы  иnformasиya xиdmяtиnиn  цч  яsas nюvцnцn 
fяrqlяndиrиlmяsи  иlя  яlaqяdardыr. Bunlar: sяnяdlи, faktoqrafиk 
vя konseptoqrafиk иnformasиya xиdmяtlяrиdиr (bax. Fяsиl IV). 
Artыq qeyd olunduьu kиmи, sяnяdlи  xиdmяt dedиkdя, 
tяlяbatчыlar цчцn vacиb olan mяlumatlarыn seчиlmяsи mяqsяdиlя 
onlarыn daиmи  vя ya mцvяqqяtи  иstиfadяsи  цчцn sяnяdlяrиn 
tяqdиm edиlmяsи yolu иlя иnformasиya tяlяbatlarыnыn юdяnиlmяsи 
nяzяrdя tutulur. Sяnяdlи  xиdmяtиn  яn barиz nцmunяsи  kиtab-
xanalarda hяyata keчиrиlяn proseslяrdиr. Mяsяlяn, abonement-
dя, oxu zalыnda sяnяd verиlиши,  яdяbиyyatыn KAA иlя  sиfarиши, 
kиtab sяrgиlяrиnиn tяшkиlи. Son dюvrlяrdя sяnяdlи xиdmяt struk-
turunda tammяtnlи verиlяnlяr bazasыnыn mяsafяdяn  яldя edиl-
mяsи  xиdmяtиnиn xцsusи  чяkиsи artmaqdadыr. Daиmи  иstиfadя 

 
134
цчцn sяnяdlяrиn tяqdиm edиlmяsи - иdarя kanallarы  цzrя satыl-
masы, hяdиyyя verиlmяsи, surяtиnиn чыxarыlmasы, yayыlmasы yolu 
иlя hяyata keчиrиlя bиlяr.  
Bиblиoqrafиk mяhsullar vя xиdmяtlяr - иstиfadячиlяrя bиblиo-
qrafиk  иnformasиyanыn tяqdиm olunmasы yolu иlя  иnformasиya 
tяlяbatlarыnыn  юdяnиlmяsиnи  tяmиn edиr. Bиblиoqrafиk sиyahыlar, 
tematиk toplular, bиblиoqrafиk gюstяrиcиlяr, sиqnal xяbяrlяrи 
formasыnda olan bиblиoqrafиk mяhsul tяlяbatчыlarыn sяnяd 
axыnы vя kцtlяsиndя dцzgцn иstиqamяt almasыnы шяrtlяndиrиr. Иl-
kиn sяnяdlяrиn forma vя mяzmununu aчan bиblиoqrafиk иnfor-
masиya  иlk nюvbяdя  dиgяr sяnяdlяr  ичяrиsиndя  sяnяdи  иdentиfи-
kasиya etmяyя;  иkиncиsи  иsя  иlkиn sяnяdя  mцracияtиn mяqsяdя-
mцvafиqlиyи haqqыnda qяrar qяbul etmяyя иmkan verиr. Bиblиo-
qrafиk mяhsullar (bиblиoqrafиk qeydlяr, kataloqlar, sиyahыlar, 
яdяbиyyat gюstяrиcиlяrи, bиblиoqrafиk verиlяnlяr bazasы) иstиfadя-
чиlяrя bиblиoqrafиk xиdmяtlяrиn (цnvan, tematиk, dяqиqlяшdиrиcи 
arayышlar; bиblиoqrafиk  иnformasиya xиdmяtlяrи  vя s.) tяqdиm 
edиlmяsиnиn resurs bazasы hesab edиlиr. 
Faktoqrafиk xиdmяtlяr - иstиfadячиlяrиn sualыn mahиyyяtи-
nя  яsasяn konkret иnformasиyaya olan tяlяbatlarыnыn  юdяnиl-
mяsиnи nяzяrdя tutur. Беля, sorьularыn yerиnя yetиrиlmяsи иnfor-
masиya ишчиlяrи tяrяfиndяn ya иlkиn sяnяdlяrиn bazasы яsasыnda, 
ya da bu mяqsяdlяr цчцn xцsusи olaraq yaradыlan иnformasиya 
mяhsullarы (soraq nяшrlяrи, daycestlяr, faktoqrafиk dosyelяr, 
verиlяnlяr bazasы, bиlиklяr bankы vя s.) яsasыnda hяyata keчиrиlиr. 
Analиtиk mяhsullar vя  xиdmяtlяr - иstиfadячиlяrиn sorьu-
larыna яsasяn xцsusи olaraq hazыrlanan xцlasя - analиtиk, kon-
septual, proqnoz иnformasиyasыnыn yaradыlmasыnы  vя  tяqdиm 
edиlmяsиnи  nяzяrdя tutur. Bu proses, xцsusи  иnformasиya tяd-
qиqatlarыnыn keчиrиlmяsиnи, onlarыn nяtиcяlяrиnя  gюrя elmи-ana-
lиtиk xцlasяlяr, ekspert nяtиcяlяrи, monиtorиnq arayышlarы, mяru-
zяlяr,  иnkишaf proqnozlarы  шяklиndя olan иnformasиya mяhsul-
larыnыn sиntez edиlmяsиnи tяlяb edиr. 
Mяslяhяt xиdmяtи dedиkdя,  иstиfadячиlяrя  mяslяhяt xиd-
mяtlяrиnиn (mяslяhяtlяr, semиnarlar, trenиnqlяr vя s.) vя xцsusи 
olaraq bu mяqsяdlяr  цчцn yaradыlan  иnformasиya mяh-
sullarыnыn (reklam bukletlяrи, vяrяqяlяrи, bяlяdчиlяr, яlfяcиnlяr, 

 
135
rяhbяrlиklяr, gюstяrиcиlяr vя s.) яldя edиlmяsиnиn tяшkиlи yolu иlя 
юzцnяxиdmяtиn (иnformasиyanыn axtarышы, цzя чыxarыlmasы, yenи-
dяn  ишlяnmяsи, nяtиcяlяrиn tяrtиbatы) reallaшdыrыlmasыna kюmяk 
edиlmяsи nяzяrdя tutulur.  
Иnformasиya bazarы чox vaxt иstehsal olunan mяhsullarыn 
vя  xиdmяtlяrиn mяqsяd tяyиnatы  vя  tяtbиqи sahяlяrиnиn komp-
leks  яlamяtlяrи  цzrя  bюlцnцr.  Иnformasиya mяhsullarы  vя 
xиdmяtlяrиnиn dцnya bazarыnda: 
•
 
Bиznes sahяsиnи (bиrja, malиyyя, kommersиya 
иnformasиyasы,  иqtиsadи  vя demoqrafиk statиstиka,  иш-
gцzar xяbяrlяr);  
•
 
Peшяkar vя иdarяetmя fяalиyyяtи sahяsиnи (xц-
susи hцquqи, tиbbи, pedaqojи, mцhяndиs vя buna bяn-
zяr  иnformasиya, rяhbяrlяr  цчцn  иnformasиya, elmи-
texnиkи иnformasиya); 
•
 
Kцtlяvи  иstиfadя sahяsиnи (xяbяr, soraq, яy-
lяncя  иnformasиyasы, tяhsиl xиdmяtlяrи, peшяkar mяs-
lяhяtlяr, mяdяnиyyяt, rabиtя, reklam, sosиal-mяишяt 
xarakterlи  mцяssиsяlяrиn xиdmяtlяrи  vя s.) tяmиn edяn 
sektorlar tяqdиm olunmuшdur. 
Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn tяtbиqи  tяs-
nиfatыnы hazыrlayanlar bu tяsnиfatыn  яsasыna  иnformasиya  иs-
tehsalы  цsulu (nюvц)  яlamяtиnи qoyaraq aшaьыdakы  mяhsul vя 
xиdmяtlяrи qeyd etmишlяr: 
 
•
 
Elmи-иnformasиya fяalиyyяtи; 
•
 
Patent-lиsenzиya fяalиyyяtи; 
•
 
Tяrcцmячиlиk fяalиyyяtи; 
•
 
Kиtabxana-bиblиoqrafиya xиdmяtи; 
•
 
Nяшrиyyat vя surяtчoxaltma fяalиyyяtи; 
•
 
Reklam fяalиyyяtи vя s. 
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn иstehsalы цsulu-
na gюrя onlarыn tяsnиflяшdиrиlmяsи иdeyasы daha faydalы sayыlыr. 
Яhatя daиrяsи  (цnvan  иnformasиyasы)  яlamяtиnя  gюrя 
aшaьыdakы иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи fяrqlяndиrиlиr: 

 
136
•
 
Konkret  иstиfadячиnиn fяrdи  иnformasиya 
tяlяbatыna  иstиqamяtlяnmиш  fяrdи  tяyиnatlы  иnfor-
masиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи; 
•
 
Peшяkar, elmи, tяdrиs, mяишяt vя ya dиgяr 
maraqlarыna gюrя  bиrlяшmиш  иstиfadячи qruplarыnыn 
mяzmun baxыmыndan yaxыn olan иnformasиya tя-
lяbatlarыna 
иstиqamяtlяnmиш qrup tяyиnatlы 
китабхана - иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи; 
•
 
Genиш иstиfadячи daиrяsиnиn китабхана-иn-
formasиya tяlяbatlarыna  иstиqamяtlяnmиш  kцtlяvи 
tяyиnatlы  китабхана - иnformasиya mяhsullarы  vя 
xиdmяtlяrи. 
Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn tяsnиflяшdыrиl-
mяsиnя  яsas verяn dиgяr  яlamяtlяr dя  mюvcuddur. Mяsяlяn, 
xиdmяt rejиmи (bиrdяfяlиk, carи; paket, dиaloq); иnformasиyanыn 
tяqdиm edиlmя formasы  (чap, elektron); daшыyыcыnыn nюvц (ka-
ьыz, kartoчka, maшыnlaoxunan, plyonka); иnformasиyanыn юtц-
rцlmя цsulu (иnformasиya xиdmяtlяrи orqanlarы, яlaqя kanallarы 
vasиtяsиlя  иstиfadячиlяrиn  иш yerlяrиnя  чatdыrыlma, vasиtячиnиn 
kюmяyи  иlя  чatdыrыlma).  Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяt-
lяrиnиn  иeraрxиk tяsnиfatыnыn mцmkцn varиantlarыnыn sayыnы 
aшaьыdakы mяntиqи bюlgц hцdudlarыnda mяhdudlaшdыrmaq olar 
(шяkил 10). 
 
 
 
 
 

 
137
 
 
 
Təqdim olunan 
informasiyanın 
xarakteri 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Шяkил 10.  Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn  иerar-
xиk tяsnиfatы. 
 
Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn  чoxaspektlи  tяs-
nиfatыnыn yaradыlmasы цчцn faset yanaшmanы tяtbиq edяk: hяr bиr 
tяsnиfat яlamяtи fasetиn юzцnцn yaranmasы цчцn яsas hesab edи-
lиr. Mяsяlяn, yuxarыda qeyd olunanlarыn яsasыnda fasetlяrи for-
malaшdыrmaq olar: 
Sənədli 
Biblioqrafik 
Faktoqrafik 
Analitik 
Məsləhət 
İnformas
iya m
əhsullar
ı v
ə xidm
ətl
əri 
Məqsəd təyinatı 
və tətbiq sahəsi 
Biznes sahəsi üçün 
Peşəkar fəaliyyət üçün 
İdarəetmə sahəsi üçün 
Kütləvi istifadə üçün 
Elmi-informasiya fəaliyyəti 
Patent-lisenziya fəaliyyəti 
Tərcüməçilik fəaliyyəti 
Kitabxana-biblioqrafiya 
fəaliyyəti 
Nəşriyyat, surətçıxarma və 
çoxaltma fəaliyyəti  
Reklam fəaliyyəti 
.............. 
İnformasiyanın isteh-
sal növü 
Yayılmanın əhatə 
dairəsi 
 
Fərdi təyinatlı 
Qrup təyinatlı 
Kütləvi təyinatlı 
...............
 
..................
..................

 
138