Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild



Yüklə 7,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə61/64
tarix14.01.2017
ölçüsü7,48 Mb.
#5478
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   64

                                                                                               UOT: 581.14 

 

YUKKA (YUCCA L.) CİNSİNİN VIRGINIL VƏ GENERATIV DÖVRLƏRDƏ 

MORFOLOGIYASI 

 

İslamova Z.B., Səfərova E.P. 

AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı 

zislamova@mail.ru 



 

Məqalədə  Mərkəzi  Nəbatat  Bağının  kolleksiyasına  toplanmış  Yucca  L.  cinsinin  9 

növünün  (Yucca  aloifolia  L.,  Y.  aloifolia  L.  var.  tricolor  hort.,  Y.  filamentosa  L.,  Y. 

recurvifolia Salisb., Y. flaccida Haw., Y. glauca Nutt., Y. gloriosa L., Y. brevifolia Engelm., Y. 

elephantipes  Regel)  virginil  və  generativ  dövrlərdə  morfologiyası  öyrənilmişdir.  Aparılmış 

morfoloji  analiz  əsasında  bu  növlərin  vegetativ  və  generativ  orqanlarının  srtukturu 

müəyyənləşdirilmişdir. 

 

Açar sözlər: Yucca L., vegetativ və genirativ zoğlar, morfologiya, introduksiya.      

 

 



Son  illər  Azərbaycanın  quru  subtropik  rayonlarına  çoxlu  meyvə,  texniki,  dekorativ, 

dərman  bitkiləri  introduksiya  edilmişdir.  İntroduksiya  edilən  bu  bitkilər  içərisində 

Aqavakimilər fəsiləsinə aid olan Yucca L. cinsinin növləri dekorativlik baxımından xüsusi yer 

tuturlar [1, 4].  

Mərkəzi  Nəbatat  Bağının kolleksiyada  əsasən aşağıddakı  növlər toplanmışdır:  Yucca 

aloifolia L. - əzvayyarpaq yukka, Y. aloifolia L. var. tricolor hort. - sarı zolaqlı əzvayyarpaq 

yukka,  Y.  filamentosa  L.  -  sapşəkilli  yukka,  Y.  recurvifolia  Salisb.  -  bükükyarpaq  yukka,  Y. 



flaccida Haw. - sallaq yukka, Y. glauca Nutt. - göyümtül yukka, Y. gloriosa L. - gözəl yukka, 

Y. brevifolia Engelm. - qısayarpaq yukka, Y. elephantipes Regel - fil yukka [2, 3]. 

 

MATERİAL VƏ METODİKA 

Tədqiqatlar  2007-2012-ci  illər  ərzində  AMEA-nın  Mərkəzi  Nəbatat  Bağının  “Örtülü 

şəraitdə  becərilən  bitkilər”  laboratoriyasının  oranjereyalarında,    istixanalarında  və  açıq 

təcürbə  sahələrində  aparılmışdır.  Tədqiqat  materialı  kimi  Yucca  L.  cinsinin  9  növünün  

morfologiyası öyrənilmişdir. 

Tədqiq edilən bitkilər üzərində fenoloji müşahidələr SSRİ Botanika Bağları şurasının 

[6] və E. S. Smirnovanın [7] təklif etdiyi metodlarla  yerinə  yetirilmişdir. Fenoloji müşahidə 

açıq  və  örtülü  şəraitdə  bitkilərin  bütün  vegetativ  və  generativ  inkişaf  dövrü  ərzində 

aparılmışdır. Öyrənilən bitkilərin vegetativ və generativ orqanlarının əsas inkişaf mərhələləri 

qeydə alınmışdır.  

Öyrənilən bitkilərin vegetativ sferasının struktur quruluşu və həyat tsiklinin gedişi İ.Q. 

Serebryakovun [8] işləyib hazırladığı metodika əsasında tədqiq edilmişdir. 

 

NƏTİCƏLƏR VƏ MÜZAKİRƏ 

Yukkanın  birinci  sıra  yan  zoğları  böyümə  konusunun  vegetativ  mərhələdən 

reproduktiv  mərhələyə  keçməsindən  sonra  əmələ  gəlir.  Birinci-ikinci,  bəzən  üçüncü  ən 

yuxarıdakı qoltuq tumurcuqları digərlərini qabaqlayaraq sürətlə inkişaf edərək yan budaqları 

əmələ  gətirirlər. Primordiyal  yarpağın  qoltuğundakı  tumurcuqlar və digər  bazal  tumurcuqlar  

bu  vaxt  ərzində  hələ  də  sakitlik  mərhələsində  qalırlar  və  kolun  quruluşunda  iştirak  etmirlər 

[5].  


AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



Yucca  filamentosa-da  birinci  yan  zoğlar  (birinci  sıra  zoğlar)  bir  qayda  olaraq  birinci 

dəfə çiçəklədikdən sonra, yəni inkişafının 2-3-cü ilində, sallaq yukkada isə bir qədər gec, yəni 

inkişafının  4-5-ci  ilində  əmələ  gəlir.  Çiçək  qrupunun  böyümə  konusunun  əmələ  gəlməsi 

dövründə, daha doğrusu ən yuxarıdakı yarpağın (keçən ilki zoğ) bir-iki, və yaxud az hallarda 

üç  qoltuq  tumurcuğunun  böyümə  konusunun  vegetativ  mərhələdən  generativə  keçməsindən 

sonra,  digərlərini  qabaqlayaraq  sürətlə  inkişaf  edərək  yan  zoğlar  əmələ  gətirir.  Bu  vaxt 

primordiyal  yarpağın  qoltuğundakı  tumurcuqlar  və  digər  bazal  tumurcuqlar  hələ  sakitlik 

vəziyyətində olur və buna görə də kolun quruluşunda əhəmiyyətə malik olmur. Əgər hər hansı 

xarici  faktorun  müdaxiləsi  nəticəsində  gövdənin  strukturu  əhəmiyyətli  dərəcədə  pozularsa, 

yatmış tumurcuqlar oyanar və bərpaedici zoğlar əmələ gələr. Beləliklə, çiçəkləmənin birinci 

ili  yan  budaqların  əmələ  gəlməsi  akroton  gedir,  yəni  zoğlar  yuxarı  vəziyyətdə  yerləşən 

tumurcuqlardan  inkişaf  edir.  Ancaq  bu,  o  demək  deyil  ki,  növbəti  il  mütləq  ən  yuxarıdakı, 

keçən  ilki  zoğlarda  əmələ  gəlmə  vaxtına  görə  faktiki  olaraq  sonuncu  olan  tumurcuq 

böyüməyə  başlayacaqdır.  Bu  yalınız  o  halda  baş  verir  ki,  apikal  meristem  generasiya 

mərhələsinə keçir və çiçəkləyir. Bu cür tumurcuqların vegetativ zoğlarda yerləşdiyi yer dəqiq 

müəyyənləşdirilmişdir.  

Birinci yan zoğların əmələ gəlməsi çiçəkləməyəcən baş verə bilər, ancaq buna hər dəfə 

böyümə konusunun zədələnməsi səbəb olur.  

Yan  zoğlar  ana  bitki  çiçəklədikdən  sonra  əmələ  gəlir  və  il  ərzində  adətən  intensiv 

böyüyərək vegetasiya ilinin axırınacan 15-21 sm uzunluğa çatır. Növbəti vegetasiya ili Yucca 



filamentosa çiçəkləyir və onun ardınca zoğ əmələ gətirir və s. Qeyd etmək lazımdır ki, onun 

böyümə konusu ildə həmişə və eyni zamanda generasiya mərhələsinə keçmir, buna görə də bu 

bitkiləri  müxtəlif  vaxtlarda  eyni  yaşda  çiçəkləyən  bitkilər  arasında  görmək  olar.  Böyümə 

konusunun  generasiya  mərhələsinə  keçməsinin  qanunauyğunluğunun  olmaması  həmçinin 

göstərir  ki,  çiçəkləmə  mərhələsinə  keçən  zoğlar  eyni  ölçüdə  olmur  və  xarici  ölçüsünə  görə 

fərqlənən inkişafın müxtəlif səviyyəsində çiçəkləyir.  

Aşağıda  yerləşən  budaqlanmaya  və  üzərində  yatmış  tumurcuqlara  malik  olan  gövdə 

hissəsi  bitkilərdə  çox  və  ya  az  dərəcədə  zoğların  əsas  sturukturunun  inkişafın  hansı  ilində 

qoyulmasından  asılıdır.  Qeyid  edildiyi  kimi  birinci  yan  zoğlar  ana  bitkinin  ilk  dəfə 

çiçəkləməsindən  sonra  əmələ  gəlir.  O  iti  ucu  bucaq  altında  birinci  ortotrop  zoğdan  onun 

çiçəkləməsindən sonra aralanır. Bir il ərzində o üzüyuxarı monopodial böyüyür və bu zaman 

budaqlanmır.  Elə  bil  ki,  bu  zaman  əmələ  gəlmiş  strukturunun    “möhkəmlənməsi”  baş  verir 

(bu  əsasən  Yucca  flaccida,  Y.  glauca,  Y.  gloriosa  və  s.  müşahidə  olunur).  Bir  ildən  sonra 

yenidən  böyümə  konusunun  vegetasiya  mərhələsindən  generasiya  mərhələsinə  keçid  dövrü 

başlayır.  Yucca  filamentosa  yaşlı  vəziyyətdə  çiçəkləyir  və  onda  8-10  ədədəcən  yeni  zoğlar 

saymaq olar. Sonra əsas zoğun yerüstü hissəsi tədricən quruyaraq 1-3 ədəd zoğla əvəz olunur 

və  böyümə  və  inkişaf  dövrünün  yuxarıda  təsvir  edilən  inkişaf  tskli  təkrarlanır.  Beləliklə, 

Yucca filamentosa yerüstü hissəsinin yaşama müddəti 10-15 ilə bərabərdir, yeraltı hissəsi isə 

25-30 ildən çox yaşayır və yeni nəsilə başlanığıc verir.  

Birinci  zoğ  vertikal  dayanma  vəziyyətini  itirib  torpağa  horizontal  yerləşərkən  kök 

əmələ gətirir və bu təbii yolla əmələ gələn qələmlər bitkinin yenidən bərpa olunmasında rol 

oynayır. Bu hal Yucca filamentosaY. flaccida və bəzi digərləri üçün daha tipikdir.  

İllik  vegetativ  zoğlarda  yarpaqların  sayı,  uzunluğu  və  qoltuq  tumurcuqların  miqdarı 

kolun bitmə şəraitindən asılıdır. Torpağın orta nəmliyi və çürüntülü-humus maddələri ilə nə 

qədər  zəngin  olarsa,  bitkinin  illik  zoğlarının  ölçüsü  daha  böyük  olar  və  onlarda  yan 

tumurcuqların miqdarı da çox olar.  

Uzunluğu 25-70 sm olan tam inkişaf etmiş yarpaqların sayı 15-25 ədəddir.  

Yarpaqla örtülü illik zoğların yaşaması 5-10 il davam edir.  

Yukkanın  fenoloji  tsikli  mühit  şəraitindən  sıx  asılıdır.  Bu  bitkilər  müxtəlif 

yüksəkliklərdə yayılmasına görə müxtəlif uzunluqlu vegetasiya dövrünə malikdirlər və buna 


AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



uyğun  olaraq  müxtəlif  inkişaf  ritminə  malik  olurlar.  Bakı  şəhərində  Mərkəzi  Nəbatat 

Bağından  başlayaraq  dəniz  səviyyəsindən  müxtəlif  yüksəklikdə  olan  ərazilərdə  bizim 

tərəfimizdən tam dörd il (2007-2010-cu illər) fenoloji müşahidələr aparılmışdır.  

Aparılan  bu  müşahidələrin  nəticələrinin  müqayisə  edilməsi  yukkanın  iki  növünün  – 

əzvayyarpaq  yukka  və  sapşəkilli  yukka,  inkişafının  fenoloji  spektrini  tərtib  etməyə  imkan 

verir.  


Bu iki növün vegetasiya dövrü aprel  ayının (martın sonu) lap əvvəlindən başlayaraq 

noyabr ayının birinci yarısınacan davam edir və 6,5 aydan çox davam etmir. 2007-ci ilin aprel 

ayında  Mərkəzi  Nəbatat  Bağının  ərazisində  hər  iki  növün  kolunda  birinci  yarpağın  inkişafı 

müşahidə  edilmişdir,  bir  aydan  sonra  isə  biz  4-5  sm  uzunluqda  olan  yaşıl  zoğ  müşahidə 

etmişik.  Bitkilərdə  ən  uzun  illik zoğlar  daha  işıqlı  və  zəngin  tərkibə  malik  olan  torpaqlarda 

əmələ  gəlir.  Tərkibinə  görə  kasıb  olan  torpaqlarda  isə  adətən  daha  qısa  zoğlar  əmələ  gəlir. 

Zoğların uzunluğundakı bu fərq kolun bütün həyatı boyu qalır. Hər iki növdə intensiv böyümə 

dövrü bir aydan bir qədər çox davam edir. Sonra isə o, bir və ya bir neçə zoğun qönçələmə 

fazasına  keçməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  bir  qədər  zəyifləyir.  Əzvayyarpaq  yukkanın  bütün 

sonrakı fazaları sapşəkilli yukkadan daha tez keçir. Sapşəkilli yukka daha uzun çiçək qrupuna 

malik  olduğuna  görə  inkişaf  fazasının  getmə  vaxtı  uzanır  və  birinci  növdən  20-25  gün  geri 

qalır.  


Qönçələmə  yarpaq  əmələ  gəlmənin  və  zoğun  uzununa  böyüməsi  tam  qutardıqdan 

sonra  gedir.  Çiçəkləməyən  zoğlarda  böyümə  fasiləsiz  olaraq  davam  edir.  Bu  iki  növdə 

qönçələmə dövrü xeyli uzundur. Bu xüsusiyyət yukkanın çiçəkləyən ekzemplyarlarında onun 

çiçəklərinin  özünə  məxsus  yerləşməsi  ilə  sıx  əlaqədardır.  Fenofazanın  uzanması  çiçəkləmə 

qaydasından və meyvənin əmələ gəlməsi ardıcıllığı  ilə şərtlənir, bu da onu göstərir ki, çiçək 

qrupunun  yuxarı  hissəsindəki  yararlı  çiçəklərin  açması  ilə  yanaşı  artıq  aşağı  hissədə  meyvə 

əmələ gəlir. Qönçələmə və çiçəkləmə fazası daha quraq dövrlərəcən, maksimal temperatur 0

0

-



dən yuxarıda 10

0

-dən 30



0

-yə qədər dəyişənəcən uzanır.  

Yukkanın  inkişaf  dövründə  çiçəkləmənin  qutarması  və  meyvənin  əmələ  gəlməsinin 

başlaması (əsasən iyulun isti dövründə) həm də maraqlı bir hadisə ilə xarakterizə olunur. Yəni 

bitkilərin  inkişafının  5-10-cu  ili  aşağı  yarpaqları  yayda  qurumaya  məruz  qalırlar.  Xüsusilə 

əzvayyarpaq  yukkanın  öz  yaşıl  rəngini  saxlayan  ən  yuxarıdakı  2-3  illik  yarpaqları  olan 

zoğlarında  yarpaqların  aşağıya  sallanması  və  saralması  müşahidə  olunur.  Yaşlı  yarpaqların 

quruması iyun ayının axırında başlayır və iyul ayında quruma daha da güclənir, avqust ayında 

isə  qutarır.  Yarpaqların  saralması  ilə  yanaşı  olaraq  iyul  ayının  ortalarından  başlayaraq 

kasacıqla bir  yerdə çiçəyin quru çiçək tacı tökülməyə başlayır. Bu toxum əmələ gətirməyən 

barsız çiçəklərdir. Toxumlar oktyabr və noyabr ayları  yetişir, onların  yığılmasına isə adətən 

noyabr ayının axırında başlanılır.  

Yukkanın meyvəvermə dövründə aparılan müşahidələr zamanı bir də bu xüsusiyyətlər 

qeydə alınmışdır, fenoloji tsiklin qutarması üçün ancaq əmələ gələn meyvənin yetişməsi qalır 

və çiçəkləmiş zoğun  yuxarıdakı  birinci  və ikinci qoltuq tumurcuqlarının inkişafının intensiv 

böyümə dövrü başlayır.  

Zoğların  yay-payız  böyüməsi  öz  xarakterinə  görə  “ivanov  zoğları”  əmələ  gətirir. 

Demək  olar  ki,  ikinci  böyümə  dövrü  əks  olunmayan  vegetativ  zoğlar  istisna  olmaqla,  artıq 

generativ mərhələyə keçən zoğlar üçün xarakterik olan illik zoğlar bu cür əmələ gəlir. Daha 

kiçik zoğlarda ikinci böyümə dövrü müşahidə olunmur.  

Uzun  illik  zoğların  yay-payız  artımı  (uzununa)  birinci  böyümə  dövründə  böyümüş 

hissəyə  bərabərdir.  Hər  iki  növün  zoğlarının  payız  böyüməsi  sentyabr  ayının  axırınacan 

davam edir.  

Payızın ilk aşağı temperaturunun başlaması ilə əlaqədar olaraq (noyabr ayı) öyrənilən 

bitkilərdə nisbi sakitlik dövrü başlayır.  


AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



Yukka kolunun  böyümə və inkişafının adi  ritmi yalınız hava şəraitinin dəyişməsi  ilə 

pozulur.  Belə  ki,  fenofazanın  bu  cür  dəyişməsini  biz  2009  və  2012-ci  illərdə  müxtəlif 

hündürlüklərdə  bitən  yukkaların  üzərində  apardığımız  müqayisəli  fenoloji  müşahidələr 

zamanı qeyd etmişik.  

Hər  il  sapşəkilli  yukkada  müşahidə  olunan  və  ikinci  çiçəkləmə  adlandırılan  proses 

özünü  bu  və  ya  digər  şəkildə  cavan  zoğların  vegetativ  mərhələdən  generasiya  mərhələsinə 

nisbətən  gec  keçməsi  ilə  əlaqədardır.  Tədqiqat  dövründə  biz  dəfələrlə  sapşəkilli  yukkanın 

kolunun payızda çiçəkləməsini müşahidə etmişik. Ancaq çiçək o zoğlar açır ki, onlar bu cari il 

hələ çiçəkləməyiblər. Həmçinin möhkəm zədələnmiş vəziyyətdə olan zoğlarda da çiçək qrupu 

gec əmələ gəlir. Zədələnmiş hissələrdən təmizləndikdən sonra onlar normal vegetasiya edir və 

çiçəkləyirlər.  

Beləliklə, yukkanın normal böyümə və inkişafı yaz, yay və payız aylarında müşahidə 

olunur.  

 

 



ƏDƏBIYYAT 

 

1.  Islamova  Z.B.  Abşerona  introduksiya  edilmiş  Yucca  L.  cinsinin  morfo-bioloji 

xarakteristikası. Mərkəzi Nəbatat Bağının əsərləri, Bakı “Elm”, 2011, IX cild, s. 136-140. 

2.  İslamova  Z.B.  Agavaceae  Endl.  fəsiləsi  –  Mərkəzi  Nəbatat  Bağının  kolleksiyasında. 

“Biokimyəvi  nəzəriyyələrin  aktual  problemləri”,  II  Beynəlxalq  konfransın  materialları,  II 

hissə, Gəncə, 2011, s. 66-70. 

3. Qasımov Ş.N. Mərkəzi Nəbatat Bağında tropik və subtropik bitkilərin kolleksiya fondu. // 

”Bitkilərin  introduksiyası  və  iqlimləşdirilməsi”  (Mərkəzi  Nəbatat  Bağının  əsərləri).  //  -

Bakı,”Elm”-2004. IV cild, s. 142-148. 

4. Məmmədov T.S. Abşeronun ağac və kolları. Baki, “Elm və təhsil”, 2010, 468 c. 

5.  Гасымов  Ш.Н.,  Исламова  З.Б.  Биология  ювенильного  развития  видов  рода  Yucca  L. 

при  культуре  на  Апшероне.  Вестник  Московского  Государственного  Областного 

Университета, Серия «Естественные науки», М.: Изд-во МГОУ, 2011, №4, с. 58-61. 

6. Методика фенологических наблюдений в ботанических садах СССР. // Бюлл. ГБС, 

М., 1979, вып. 113, с. 3 – 8.154. 

7. Смирнова Е.С. Методика определения морфологических структур у орхидных. // 

Бюл. ГБС АН СССР, М.,1984, вып. 132, с. 71-77. 

8.  Серебряков  И.Г.  Экологическая  морфология  растений:  Жизненные  формы 

покрытосеменных и хвойных. М.: Высшая школа, 1962, 378 с. 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



РЕЗЮМЕ 

МОРФОЛОГИЯ РОДА ЮККА (YUCCA L.) В ВИРГИНИЛЬНОМ И 

ГЕНЕРАТИВНОМ ПЕРИОДАХ 

 

Исламова З.Б., Сафарова Э.П. 



Центральный Ботанический сад НАНА 

 

 В  статье  изучены  морфология  собранных  в  коллекции  Центрального 



ботанического  сада  9  видов  (Yucca  aloifolia  L.,  Y.  aloifolia  L.  var.  tricolor  hort.,  Y. 

filamentosa  L.,  Y.  recurvifolia  Salisb.,  Y.  flaccida  Haw.,  Y.  glauca  Nutt.,  Y.  gloriosa  L.,  Y. 

brevifolia  Engelm.,  Y.  elephantipes  Regel)  рода  Yucca  L.  На  основании  проведенного 

морфологического  анализа  были  выявлены  структура  вегетативных  и  генеративных 

органов. 

 

Ключевые  слова:  Yucca  L.,  вегетативные  и  генеративные  побеги,  морфология, 

интродукция 

 

 



SUMMARY 

MORPHOLOGY OF YUCCA (YUCCA L.) GENUS  IN 

THE VIRGINIL AND GENERATIV PERIODS 

 

Islamova Z.B., Safarova E.P. 



Central Botany Garden of the ANAS 

 

Morphology  of  9  species  of  (Yucca  aloifolia  L.,  Y.  aloifolia  L.  var.  tricolor  hort.,  Y. 



filamentosa  L.,  Y.  recurvifolia  Salisb.,  Y.  flaccida  Haw.,  Y.  glauca  Nutt.,  Y.  gloriosa  L.,  Y. 

brevifolia  Engelm.,  Y.  elephantipes  Regel)  Yucca  L.Genus    acuisted  in  the  Central  Botany 

Garden collections are studied in the article. Vegetative and generativ bodies structure of this 

species have been stuied on the base of the carried out morphological analysis. 

   

Key words: Yucca L., vegetative and generativ sprouts, morphology, introduction 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

                         



AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



UOT: 582.772.2. 

 

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ İNTRODUKSİYA EDİLMİŞ YERLİ PALID (QUERCUS L.) 



NÖVLƏRİNİN BİOEKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Qarayev S.Q. 



AMEA Mərkəzi Nəbatat bağı 

Qarayev.1974@mail.ru 

 

 

Tədqiqat zamanı Azərbaycanın meşələrində yayılmış şabalıdyarpaq palıd, uzunsaplaq 



palıd, gürcü palıdı və tüklü palıdın Abşeronun quru subtropik iqlim şəraitində morfogenezi, 

kök sistemi, böyümə və inkişafı, fenologiyası, çoxaldılma xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. 

 

Açar sözlər: palıd, qoza, cücərti, morfogenez, ting, fenologiya, çiçəkləmə, tumurcuq, 

tozlanma, yarpaqlama. 

 

 



Azərbaycan  Respublikası  ərazisində  meşələr  sahəcə  az  olsa  da  (10%)  növ    tərkibinə 

görə  zəngindir.  Respublikamızda  yabanı  halda  435  növ  ağac  və  kol  bitir.  Bunların  da  328 

növü  kol  (75%),  107  növü  (25%)  ağacdır.  Bu  da  Respublikamızın  florasının  11%-ni  təşkil 

edir.  Ağac  və  kollar  48  fəsilədə  və  135  cinsdə  birləşir.  Azərbaycan  meşələrində  ən  çox 

yayılan  ağac  cinsləri  içərisində  1-ci  yeri  fıstıq-31,6%,  2-ci  yeri  vələs-26,0%,  3-cü  yeri  isə 

palıd-23,4% tutur. [1] 

Palıd cinsi (Quercus L.) Fıstıqçiçəklilər fəsiləsinin (Fagaceae Dimort) Castaneoideae 

Oerst  yarımfəsiləsinə aiddir. Palıdın  dünyada 600-ə qədər növü  yayılmışdır. Şərqi və cənub 

şərqi Asiyada, Aralıq dənizi ətrafında palıdın daha zəngin növ müxtəlifliyi vardır. Amerikada 

palıd  növləri  Cənubi  Kanadadan  Kolumbiyanın  And  dağlarına  qədər,  Avropada 

Skandinaviyada 62-63

0

-en dairəsindən, Sankt-Peterburqda 61



0

-en dairəsindən Zond adalarına 

(Malakka yarımadası, Klimantan, Palavan, Sumatra, Yava adalarına) qədər yayılmışdır. [8, 9, 

12]. 


A.A.Qrossqeym  [4],  A.P.  Bandın  [2]  Azərbaycanda  yabanı  halda  9  palıd  növünün 

olduğunu göstərmişdir. 

M.L.Meniçkiy  [9]  Asiyada  təbii  halda  yayılmış  palıdları  təsvir  edərkən  Azərbaycan 

Respublikasının  ərazisində  6  növ  palıdın  bitdiyini  göstərmişdir.  Son  nomenklaturada  [11] 

Azərbaycan Respublikası ərazisində palıdın təbii halda 6 növünün bitdiyini göstərmişdir: 

1. Q.boisser: Reut. (Q.araxina (trautv.) Grossh.)-araz palıdı 

2. Q.castaneifolia C.A. Mey.-şabalıdyarpaq palıd. 

3. Q.iberica Stev. (Q.Hypochrysa Stev.)-gürcü palıdı 

4. Q.macranthera Fisch.et C.AMey.ex Hohen-şərq palıdı 

5.Q.pedunculiflora C.Koch. (Q.Lonqipes Stev., Q.erucifolia Stev.) - uzunsaplaq palıd 

6. Q.pubescens Willd. (Q.anatolica Sosnex Bandin, Q.crispate Stev.)-tüklü palıd. 

Palıd növləri uzunömürlü (500-600 il hətta 1000-1500 il), hündür, geniş çətirə malik, 

dekorativ görünüşlü, torpağın münbitliyinə az tələbkar, başlıcası isə quraqlığa dözməyə imkan 

verən güclü inkişaf etmiş kök sisteminə malikdirlər. Bunları nəzərə alaraq Abşeron şəraitində 

introduksiya  edilmiş  Azərbaycan  meşələrində  bitən  palıd  növlərinin  bioekoloji 

xüsusiyyətlərini  öyrənmişik.  Məqsəd  Abşeronun  yaşıllaşdırılmasında  perspektivli  sayıla 

biləcək palıd növlərini aşkar etməkdir. 

 

 



AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



MATERIAL VƏ METODLAR 

AMEA  Mərkəzi  Nəbatat  bağında  12  növ  palıd  introduksiya  edilmişdir.  Bu  növlərin 

əksəriyyəti  Üzeyir  Ağamirov  tərəfindən  introduksiya  edilmişdir.  Bunlardan  Q.  castaneifolia 

C.A.Mey.-  şabalıdyarpaq  palıd,  Q.iverica  Stev.-  Gürcü  palıdı,  Q.pedunculif.lora  c.Koch.- 

uzunsaplaq palıd, Q.pubescens Willd.- tüklü palıd Azərbaycan meşələrində təbii yayılmışdır. 

Elmi tədqiqat işləri bu növlər üzərində aparılmışdır. 

Tədqiq  olunan  palıd  növlərinin  morfogenezi  Q.P.Belostokovun  [3],  kök  sistemi 

V.A.Kolesnikovun [6], böyümə və inkişafı A.A.Molçanov, V.V.Smirnovun [10], fenologiyası 

P.İ.Lapin  [7],  toxumla  çoxaldılması  M.A.Duderevin  [5]  təklif  etdikləri  metodlar  əsasında 

öyrənilmişdir. 



MÜZAKIRƏLƏR 

Tədqiqatçılar  palıdın  morfogenezində  aşağıdakı  dövrlərin  və  mərhələlərin  olduğunu 

göstərmişlər:  embrional  dövr  (rüşeymönü,  rüşeym  mərhələləri),  yuvenil  qabağı  dövr  (ilk 

cücərti,  cücərti mərhələləri),  yuvenil dövrü  (birillik ting, çoxillik ting mərhələləri), immatur 

dövr (ağacşəkilli ting mərhələsi), virqinil dövr (cavan ağac, çətirli ağac mərhələləri) [3]. 

Öyrənilən palıd növlərindən ikisi – şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıd Abşeron 

şəraitində  çiçəkləyib  meyvə  verir.  Morfogenezin  öyrənilməsi  bu  növlər  üzərində  tədqiq 

olunmuşdur.  Tədqiqatlar  göstərir  ki,  palıd  növlərinin  rüşeymi  toxumun  baş  tərəfində 

yerləşərək  rüşeym  kökcüyündən,  rüşeym  zoğundan,  rüşeym  zoğu  üzərində  olan  bir  neçə 

spiralşəkilli  yarpaqcıqdan,  onların  qoltuğunda  yerləşən  rüşeym  tumurcuqlarından  və  ləpə 

yarpaqlarından ibarətdir. (şək.1.A) 

Payızda  əkilmiş  şabalıdyarpaq  palıd  və  uzunsaplaq  palıdın  qozaları  fevralın  Ш 

ongünlüyündən  etibarən  şişməyə  başlayır.  Sonra    yuvenil  qabağ  dövrün  ilk  mərhələsi-ilk 

cücərtinin  əmələ  gəlməsi  prosesi  başlayır.  Toxumun  rüşeymindən  hipokatil  inkişaf  etməyə 

başlayır. Inkişaf etməkdə olan hipokatil toxumun, sonra isə qozanın qabığını deşərək bayıra 

çıxır.  Hipokatilin  ön  tərəfindən  sivriləşmiş  uca  malik  əsas  kök  inkişafa  başlayır.(şək.1.B). 

Hipokatilin  və  əsas  kökün  inkişafa  başlaması  şabalıdyarpaq  palıdda  martın  II  ongünlüyünə, 

uzunsaplaq palıdda isə III ongünlüyünə təsadüf edilir. Şabalıdyarpaq palıdda 19, uzunsaplaq 

palıdda isə 16 gün keçdikdən sonra rüşeymin əsas zoğu görünməyə və  yuxarı doğru inkişaf 

etməyə başlayır. Əsas zoğ inkişaf  edərək aprelin  II ongünlüyündə şabalıdyarpaq palıdın,  III 

ongünlüyündə isə uzunsaplaq palıdın cücərtiləri torpağın üst qatına çıxırlar. 

Hipokatilin  və  əsas  kökün  inkişafa  başlamasından  8-12  gün  sonra  yan  köklər  əmələ 

gəlməyə başlayır. Öyrəndiyimiz palıd növlərinin kök sistemi mil kök sisteminə aid olub, əsas 

kökün  çox  güclü  inkişaf  etməsilə  xarakterizə  olunur.    (şəkil  1.C).  Tədqiq  olunan  palıd 

növlərinin cücərtiləri yaxşı inkişaf etmiş əsas kökdən, zəif inkişaf etmiş hipokatildən, rüşeym 

zoğundan və onun üzərində 4-6 ədəd spiralşəkilli yarpaqcıqlardan ibarət olduğu üçün epikatil 

cücərtilər hesab edilir. (şəkil 1.Ç). 

Şabalıdyarpaq  palıdın  cücərtilərinin  yerüstü  hissəsi  ilk  vaxtlar  qırmızımtıl-qonur 

rəngdə, uzunsaplaq palıdın isə qırmızımtıl-yaşıl rəngdə olur. Cücərtilərin yarpaqları ölçülərinə 

görə yetkin ağacların yarpaqlarından fərqlənsədə, formasına görə fərqlənmirlər. Ona görə də 

bu yarpaqları definitiv yarpaqlar hesab etmək olar. 

Yarpaqlar  növbəli  düzülür.  Zoğun  üzərində  1-ci  və  4-cü  yarpaqlar  adətən  simmetrik 

olaraq zoğun eyni tərəfində yerləşir. Yarpaq dövrəsi 1/3  formulu ilə xarakterizə olunur. Yəni 

yarpaq dövrəsində 3  yarpaq  yerləşir.  IV  yarpaqdan  yeni  yarpaq dövrəsi  başlayır. Simmetrik 

yarpaqcıqları xəyalən düz xətlə birləşdirdikdə palıd cücərtiləri yarpaqlarının ortostixtini almış 

oluruq.3.1.3  saylı  şəkildən  göründüyü  kimi  yarpaq  dövrəsində  3  yarpaq  olduğu  üçün  3 

ortostixt alınır (şəkil 2). 

Çoxillik  ting  mərhələsində  palıd  növlərinin  əsas  zoğu  monopodial  budaqlanır  (şəkil 

1.D).  Budaqlanma  əsasən  3  yaşlarından  başlayır.  Abşeron  şəraitində  şabalıdyarpaq  palıd 

(şəkil  2)  və  uzunsaplaq  palıdın  ağac  formalı  cavan  ting  mərhələsi  6-7  yaşlarından  başlayır. 



AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



Kol  formalı  biroxlu  ting  mərhələsi  isə  10-11  yaşlarından  başlayır.  Bu  zaman  yan  budaqlar 

güclü inkişaf edir. Əsas zoğ zəif inkişaf edir. 

Kolformalı çoxoxlu ting mərhələsi 19-20 yaşına, virginil dövrün cavan ağac mərhələsi 

22-30 yaşına təsadüf edir. Virginil dövrün çətirli ağac mərhələsi bitkinin yetkin mərhələsidir 

ki,  bu zaman ağacların çətiri tam formalaşır, gövdənin  və budaqların  qabığı  daha qalın olur. 

Şabalıdyarpaq və uzunsaplaq palıdda bu mərhələ 25-30 yaşlardan başlayır. 

Tədqiq olunan palıd növlərinin kök sisteminin öyrənilməsi zamanı  məlum olmuşdur 

ki, toxumdan əsas zoğ inkişaf etməyə başlayanda əsas kökün uzunluğu şabalıdyarpaq palıdda 

17,53  sm  uzunsaplaq  palıdda  isə  15,45  sm-dir.  5  günlük  cücərtilərdə  şabalıdyarpaq  palıdda 

əsas  kökün  uzunluğu  32,8  sm,  yan  köklərin  sayı  15  ədəd,  uzunluğu  1,5-5  sm,  cücərtinin 

torpaqüstü  hissəsinin  uzunluğu  4sm,  uzunsaplaq  palıdda  əsas  kökün  uzunluğu  28,4sm,  yan 

köklərin sayı 17, uzunluğu 1,7-3,5 sm, yerüstü hissəsinin hündürlüyü 3,5 sm olmuşdur. 

Şabalıdyarpaq palıdın birillik tinglərinin hündürlüyü 12sm, zoğun diametri 0,4sm, mil 

kökün uzunluğu 75,2sm, yan köklərin sayi 96sm, uzunsaplaq palıdda isə tinglərin hündürlüyü 

9,5sm,  zoğun  diametri  0,3sm,  mil  kökün  uzunluğu  68,7sm,  yan  köklərin  sayı  110  ədəd 

olmuşdur. 

Ikiillik  tinglərdə  şabalıdyarpaq  palıd:  yerüstü  hissə  18,8sm,  əsas  kökün  uzunluğu 

98sm,  yan  köklərin  sayı  114  ədəd,  uzunsaplaq  palıdda  yerüstü  hissə  16  sm,  əsas  kökün 

uzunluğu 91 sm, yan köklərin sayı 125 ədəd, üçillik tinglərdə-şabalıdyarpaq palıdda tinglərin 

hündürlüyü 25 sm, əsas kökün uzunluğu 115 sm, yan köklərin sayı 132 ədəd, uzunluğu 7,7-

32,2  sm,  uzunsaplaq  palıdda  tinglərin  hündürlüyü  22sm,  əsas  kökün  uzunluğu  109sm,  yan 

köklərin sayı 140 ədəd, uzunluğu isə 7,2-18,7 sm olmuşdur. Yan köklər əsasən torpağın 15-20 

sm dərinliyində yerləşirlər. 

Abşeron şəraitində öyrənilən palıd növlərinin yaşlı (yetkin) nümayəndələrinin böyümə 

prosesi  əsasən  aprelə  təsadüf  edir.  Vegetasiyanın  sonunda  şabalıdyarpaq  palıd  44,8  sm, 

uzunsaplaq palıd 30,2 sm, gürcü palıdı 32,7 sm, tüklü palıd 11,4 sm böyüyürlər. 

Tədqiq olunan palıd növlərinin fenologiyasının öyrənilməsi zamanı məlum olmuşdur 

ki,  tumurcuqların  böyüməsi  martın  II  ongünlüyündən  başlayır.  Aprelin  I  ongünlüyündə 

temperaturun  12,4

0

  olduğu  vaxt  timircuqlar  açılmağa  başlayır.  Yarpaqlama  3-10  gün  davam 



edir.  Aprelin  16-18-i  temperaturun  14,4-15,6

0

S-dən  yuxarı  olduğu  vaxt  şabalıdyarpaq  palıd, 



gürcü  palıdı,  aprelin  21-23-ü  temperaturun  16,1-16,4

0

-dən  yuxarı  olduğu  dövrdə  isə 



uzunsaplaq palıd tam yarpaqlayırlar. 

Yarpaqların  rənginin  dəyişməsi  oktyabrın  II  ongünlüyündən  başlayır.  Noyabrın  I 

ongünlüyündən-temperaturun  13,9-14,1

0

  olduğu  vaxtdan  yarpaqlar  tökülməyə  başlayır  və 



noyabrın 20-22-nə qədər tamamilə tökülürlər. 

Abşeron şəraitində şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıd çiçəkləyib meyvə verirlər. 

Tüklü palıd çiçəkləyir, lakin meyvə vermir, gürcü palıdının nümayəndələri (Mərkəzi Nəbatat 

bağında) meyvə vermə yaşına çatmadığı üçün  onların çiçəkləməsi müşahidə edilməmişdir. 

Palıd birevli bitkidir. Çiçəkləri bircinslidir. Öyrəndiyimiz palıd növləri üzərində olan 

tumurcuqları  3  qrupa  bölmək  olar  ki,  I  qrup  tumurcuqlardan  ancaq  erkək  çiçəklər,  II  qrup 

tumurcuqlardan  zoğ,  yarpaqlar,  bunlarla  bərabər  bəzilərində  erkək  çiçəklər,  bəzilərinin  isə 

yarpaq qoltuqlarında dişi çiçəklər, III qrup tumurcuqlardan isə yalnız dişi çiçəklər inkişaf edir. 

Şabalıdyarpaq, uzunsaplaq və tüklü palıdda erkək çiçəklər aprelin I ongünlüyündən etibarən 

əmələ gəlməyə başlayır. Bundan 10-14 gün sonra dişi çiçəklər əmələ gəlir. Tozlanma aprelin 

II və III ongünlüyünə təsadüf edir. Mayın I ongünlüyünün axırlarından başlayaraq  meyvələr 

əmələ gəlməyə və inkişafa başlayır.   



AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

                  

                                      (şəkil 1)                                                                               

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Şək.1    Palıd  növlərinin  morfogenezi:  A  –  rüşeym,  B  –  ilk  cücərti,  C  -  cücərti,    Ç  –  birillik  ting,  D  –  budaqlanma  (1-  monopodial,  2 

simpodial). 

lə - ləpənin  əsası,  sy  – spiralşəkilli  yarpaqcıq.  Qt  – qoltuq tumurcuğu, h  – hipokatil, kka  –kök konusunun artımı, rəz  – rüşeymin əsas 

zoğu,        ək –əsas kök, yk – yan kök, l-ləpə, tt –təpə tumurcuğu, əz - əsəs zoğ. 

Şək.2. Palıd növləri cücərtilərində yarpaqların yerləşmə sxemi.  1 – yarpaqların aralanma bucağı; 2 – yarpaq dövrəsi; 3 –yarpaq ortostixti.   

 


AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 



Palıdın meyvəsi fındıqdan və onu aşağı tərəfdən əhatə edən kasa formalı çanaqcıqdan 

ibarət  qozadır.  Yetişməmiş  qozalar  yaşıl  rəngdə  olurlar.  Sentyabrın  III  ongünlüyünün 

əvvəllərindən  qozaların  rəngi  tünd  qəhvəyi  rəngə  dəyişməyə  və  yetişməyə  başlayırlar. 

Yetişmiş  qozalar  tıkülürlər.  Kütləvi  yetişmə  oktyabrın  III  ongünlüyü  və  noyabrın  I 

ongünlüyünə təsadüf edir. Şabalıdyarpaq palıdın qozalarının uzunluğu 3,2-4 sm, diametri 1,5-

2  sm,  100  ədədinin  çəkisi  763  qr-dır.  Uzunsaplaq  palıdın  qozalarının  uzunluğu  3-3,7  sm, 

diametri 1,7-1,8 sm, 100 ədədinin çəkisi 453 qr-dır. 

Palıd  növləri  əsasən  qozalar  (meyvələri)  vasitəsi  ilə  çoxaldılır.  Mərkəzi  Nəbatat 

Bağında  müxtəlif  variantlarda  (payızda  və  yazda  5-8-11  sm  dərinliklərdə)  əkilmiş 

şabalıdyarpaq palıd və uzunsaplaq palıdın cücərmə faizi öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, 

payızda  yığıldıqdan  dərhal  sonra  (tam  yetişmiş  və  zədəsiz  qozalar)  5  sm  dərinliyə  əkilmiş 

qozaların cücərmə faizi ən yüksək olmuşdur. (Şabalıdyarpaq palıdda 96%, uzunsaplaq palıdda 

88%).  Ən  az  cücərmə  yazda  (martın  II  ongünlüyündə)  11  sm  dərinliyə  əkilmiş  qozalarda 

müşahidə edilmişdir. (Şabalıdyarpaq palıdda 52%, uzunsaplaq palıdda 48%). 

 


Yüklə 7,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   64




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin